Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8

[Gallus, Carolus]

GALLUS (Carolus), of Karel de Haan, geb. te Arnhem 16 Aug. 1530, overl. te Nijbroek 28 Jan. 1616. Zijn levensloop is belangrijk voor de kennis van de kerkelijke geschiedenis in zijn dagen. Hij is de vader van Henricus Gallus (dl. 1, kol. 916). Te Keulen studeerde hij eerst in de rechten, daarna in de godgeleerdheid. Eigenaardig is het, dat hij te Genève daarna studeerde voor het priesterambt in de (nederlandsche) katholieke kerk onder Calvijn en Beza. Wij weten dan ook van een waarschuwing van een zijner vrienden voor de ‘loezerij’ van Rome's tegenstanders. In 1556 werd hij pastoor te Elst (Bectuwe). Drie gevallen van ketterij en martelaarschap zijn uit dien tijd (1559 tot 1563) bekend van zijn parochianen. H. de Vries (zie beneden a.w. blz. 69) geeft een heele rij van universiteitssteden op, die hij nog

[p. 581]

vóór zijn benoeming te Elst heeft bezocht. In de eerste helft van 1560 werd hij pastoor te Deventer. Zijn eerste openlijke ketterij was de uitreiking van het avondmaal in beide gestalten op Kerstmis 1560, waarover de deken van Deventer hem aanklaagt. Nog tot 29 Juni 1561 heeft de stadsregeering hem gehandhaafd, maar toen moest zij hem ontslaan. Gallus vluchtte naar Hamm (graafschap Mark), waar de hertog van Kleef hem als zielszorger heeft aangesteld. Hier is zijn zoon Henricus (zie boven) geboren. Na een botsing met de ‘Wederdoopers’ aldaar werd hij ontslagen en vertrok hij in 1576 naar Bremen. Zijn gevoelens over de doopsgezinden leeren wij kennen uit zijn geschrift: Leer des christlicken geloovens in veer boecken tegen den wederdopern erdömmen (Bremen, z.j.), waarvan de opdracht aan prins Willem I is gedateerd 26 Aug. 1577. Het is vertaald als: Malleus anabaptistarum: een hamer op dat hoeft aller wederdoperschen secten, welcke slaet, breeckt ende gantschlik verderft haren kop, und verdedigt die Godtlicke waerheyt (Arnh. 1606). De opdracht van deze vertaling is gericht aan prins Maurits en gedateerd 29 Sept. 1603.

Kort na 1577 is hem in samenwerking met Johannes Fontanus (dl. I, kol. 873-875) de hervorming van Gelderland toevertrouwd. Zij moesten voor de krijgslieden als legerpredikanten optreden en aldus ook burgers tot de prediking lokken. Hij schijnt te Arnhem gewoond te hebben. Onuitgegeven bleef zijn Discours von der administration der geistlicher guederen dat echter naar den inhoud, soms woordelijk, is opgenomen in het plakkaat over Gelderland uitgevaardigd op 31 Mei 1580. In de‘Ordonnantie eninstructie voor de lieden van de kerkenrekenkamer’ (1 Juni 1580), door graaf Jan van Nassau en de Raden van Gelderland uitgevaardigd, wordt hem het ambt van ‘eersten auditeur’ opgedragen. De macht van graaf Jan duurde echter kort, en Gallus trok naar Deventer, waar hij in denzelfden geest zijn invloed deed gelden. In Overijsel werd een ‘ontvanger der geestelijke goederen’ aangesteld; Gallus bekleedde dit ambt van 8 Aug. 1583 tot 3 Sept. 1586. Een poging om te Deventer predikant te worden door een beroep op zijn aanstelling door den magistraat, toen hij nog ‘in het pausdom’ was, mislukte. Trouwens, 29 Jan. 1587 kwam Deventer weer in de macht van de Spanjaarden. Kort te voren was zijn vrouw overleden. Hij moest vluchten en kwam te Leiden. Hier werd hij 4 Mei 1587 op proef tot buitengewoon hoogleeraar in de godgeleerdheid bevorderd. Hem en zijn zoon werd het predikambt aangeboden. De zoon aanvaardde het; hij sloeg het af. In zake Herman Herberts (dl. VII, kol. 559-561) ontving hij met anderen in 1589 de opdracht om over de ‘nadere verklaring’ die deze gegeven had te oordeelen. Op 10 Febr. 1592 is hij ontslagen, van welk ontslag hij een half jaar te voren bericht ontving; men weet niet waarom (H. de Vries, a.w., blz. 70). Hij hertrouwde 22 Juli 1592 met een juffrouw Utenbroek, die echter reeds 28 Jan. 1593 overleed. Na eenige vergeefsche pogingen hier en daar werd hij predikant te Scherpenzeel in 1594, sedert Juni 1595 te Nijbroek; emeritus in 1610. Hij is in de kerk aldaar onder den preekstoel begraven.

Nog heeft Gallus uitgegeven: Clavis prophetica nova apocatypseos, Joannis apostoli et evangeliographi (1592) met eenige toevoegselen. De opdracht aan prins Maurits in dit werk is gedateerd 8 Febr. 1592. Hier en in zijn onuitgegeven vroeger geschreven, Examen decretorium Synodi Hagensis 1586,20 Jan. habitae open baart hij zich als een tegen-

[p. 582]

stander van de kerkorde. Onuitgegeven bleef ook zijn Commentaar en uitlegging der apostolische epistelen (reeds in 1583 geschreven). Zijn dochter Rachel de Haan heeft uitgegeven Den paelsteen der philosophen. Op het eind van zijn leven (nog na zijn emeritaat ?) heeft hij de nederlandsche geloofsbelijdenis en den catechismus slechts onder voorbehoud onderteekend. ‘Het is niet onwaarschijnlijk dat de Zeeuwen zóó sterk tegen zijn godsdienstige zienswijze ingenomen waren, dat zij, om zijn onderwijs [te Leiden] te kunnen mijden, de oprichting eener illustre school te Middelburg ontwierpen’ (Reitsma, a.w., blz.282). De bibliotheek van de universiteit te Genève bewaart in manuscript een brief van hem uit Leiden, d.d. 16 Maart 1591, aan Beza, waarin hij spreekt van zijn studién te Genève en elders, en over zijn verschil met Beza, eenige leerstukken enz. betreffende. Deze brief is afgedrukt door H. de Vries, a.w., blz. 247-255. Een andere hand schreef op het origineel: ‘Caroli Galli quaedam absurda et curiosa’.

Zie: de Bie en Loosjes, Biogr. Woordenboek van Protest. Godgel. in Ned. III, 173-177; J. Reitsma, Gesch. van de Hervorming en de Herv. Kerk der Nederl., 3e dr. (Utr. 1916) 275, 282; H. de Vries, Genève pépinière du Calvinisme Hollandais I (Frib. 1918) 44, 69, 203, 247-255; Catalogus der werken over de doopsgez. in de bibliotheek der Ver. Dpsg. Gem. te Amsterdam (Amst. 1919) 195; J.G. de Hoop Scheffer, Gesch. der kerkhervorming in Ned. tot 1531 (Amst. 1873) 472; L.D. Petit, Repertorium der verhand.... in tijdschriften.... II (Leid. 1913), kol. 642; C. Sepp, Bibliotheek v. Ned. kerkgeschiedschrijvers (Leid. 1886) 232, 246; dez., Geschiedk. nasporingen I (Leid. 1872) 17, 139; Kerkelijk Handboek (1878), 30, 47, 505, (1903) Bijl. 126, 144, (1907) Bijl. 131 (1912) Bijl. 142.

Knipscheer