Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8

[Engelhard, Pieter]

ENGELHARD (Pieter) of Petrus, broer van den voorgaande en neef van den indischen Nicolaus (3), geb. te Groningen 1766, overl. op Java waarschijnlijk begin 1812. Hij studeerde in de rechten aan de hoogeschool zijner geboorteplaats, waar hij in 1783 als student was ingeschreven. Zonder te promoveeren voer hij vijf jaar later naar Indië, waar hij in 1790 al tot onderkoopman was opgeklommen, dank zij vermoedelijk de voorspraak zijner tante, de vrouw van den G.-G. Alting. Nog in datzelfde jaar volgde zijn aanstelling tot tweeden administrateur in het ij erpakhuis, weldra die tot eersten, en tevens werd hij benoemd tot schepen, welke functie hij van 1791 tot 98 heeft bekleed. Na zijn bevordering tot tweeden administrateur in de westzijdsche pakhuizen (1 Sept. 91) werd in het ijzermagazijn een tekort ontdekt van ruim 222.000 gld. Hierbij schijnt meer verregaande slofheid dan oneerlijkheid verondersteld te moeten worden. Zonder naar inventaris te vragen of rekening en verantwoording te eischen had de een het beheer van den ander overgenomen. Daar de commissarissen-generaal, Nederburgh (dl. V, kol. 357) en Frijkenius, op komst waren, diende de zaak wel vervolgd te worden. Pieter met 3 anderen werden voor de vergoeding aangesproken. In zijn betrekking werd hij echter gehandhaafd. Zijn aandeel hierin, een bedrag van 25.000 Rds., is bijeengekomen, dank zij voor een deel de hulp van zijn neef Nicolaus (3) voornoemd, bij wien zijn talrijke familieleden nooit tevergeefs hebben aangeklopt. Hij klom na eenigen tijd op tot koopman (4 Jan. 97) en werd 11 April 98 gecommitteerde met den rang van opperkoopman, tevens heemraad en buitenregent der hospitalen. Slechts eenige maanden was hij in eerstgenoemde functie werkzaam geweest, toen hij voor Chr. Wegener

[p. 483]

moest plaats maken (Oct. 98). Men herstelde hem als administrateur der westzijdsche pakhuizen en stelde hem tevens aan tot secretaris van schepenen en eersten collecteur der collaterale gerechtigheid (1799). Na het ontslag van Wegener werd hij bij speciale aanschrijving van den Aziatischen Raad provisioneel gecommitteerde (1800) en 3 jaar later definitief. Als zoodanig had zijn neef Nicolaus bitter weinig met hem op. Hij verweet hem al het werk van zijn voorgangers, waartoe ook N. behoorde, ‘met veragting verworpen en vernietigd’ te hebben en ‘naar zijn eigen idees den staat der landen te willen herscheppen’. In dit ambt heeft hij zich geduchte moeilijkheden op den hals gehaald door zijn strijd met van Lawick (zie art.). Deze was naar aanleiding van een door P. Engelhard zeer gunstig rapport benoemd tot adjunct-gecommitteerde. Volijverig als van L. was, duldde hij niet, dat een hem opgedragen bouwwerk te Karangsamboeng niet opschoot door de laksheid van den regent van Parakamoentjang, die zijn aanstelling aan E. te danken had. Hij en zijn confraters van Bandoeng, Soemedang, Tjiandjoer en Krawang overstelpten E. met klachten over het ruwe optreden van zijn adjunct. Hij zond hun schrijven door naar den toenmaligen G.-G. Joh. Siberg (1801-05). Van L. diende krachtig van repliek en zond op zijn beurt een rapport aan Alb. Henr. Wiese (1805-08), die tot zijn eigen en ieders verwondering Siberg was opgevolgd. Vooral in die dagen ging het, gelijk zoo vaak in een kolonie het geval is, veel meer om den persoon dan om de zaak zelf. Wiese, wiens karakter niet geëvenredigd was aan de hoogte zijner waardigheid, onderging in die dagen sterk den invloed van den raad extraordinair Walbeeck en dien van van Polanen, beide persoonlijke vijanden van E. Hierdoor sprong voor hem de mijn geheel verkeerd en werd niet van L. maar hij zelf het slachtoffer zijner machinaties. Er werd een commissie benoemd om te onderzoeken ‘den waaren en tegenwoordigen staat van de politie, justitie en de civiele administratie dier landen (nl. de jacatrasche bovenlanden en de Regentschappen), benevens al hetgene in eeniger manier met de cultuur der koffij in verband staat’. De raad van Indië, van Riemsdijk, E.'s schoonvader, sprong voor hem in de bres, maar de overige raden sloten hem uit van alle discussies over deze zaak. Walbeeck, de regeeringscommissaris, de ziel van het comité, was zich maar al te goed bewust, dat aan E. zijn niet vlekkeloos verleden als resident van Cheribon en als boedelberedderaar van den overleden raad ordinair van Reede tot den Parkeler (dl. III, kol. 1033) van nabij bekend was. E. onschadelijk te maken bracht zijn eigenbelang mee. De gecommitteerde mocht er op wijzen, dat de drie andere leden der commissie van onderzoek, Thalman, Smit en Bauer volgens hun instructie vrijwel aan Walbeeck ondergeschikt waren, Siberg mocht op hen schelden en te keer gaan tegen dat ergerlijk gedoe, de vier regenten mochten al een door E. ingegeven memorie opstellen tot staving hunner klachten tegen van L. en tot verheerlijking van E.'s voorbeeldeloos bestuur, het baatte hem niets. De commissie sprak de wenschelijkheid uit hem te schorsen tot tijd en wijle zij haar uitgebreide opdracht zou vervuld hebben. In dien geest werd bij res. van 27 Dec. 1805 besloten; verder kon men al niet gaan, daar bij secrete missieve (dd. 9 Febr. 1798) over ontslag alleen in Holland kon beslist worden. Nu werd ook E.'s geheele financieele administratie aan een onderzoek onderworpen, waartoe bij res. van 29 Aug. 1806 een commissie uit en door den Raad van Justitie

[p. 484]

werd in het leven geroepen. De advocaat-fiscaal zou dan beslissen of het geldelijk beheer van E. grond gaf tot een gerechtelijke vervolging. Siberg had wel gelijk, toen hij verklaarde, dat men ongehoord partijdig te werk ging; het raadslid van Hoesen wees er ook op dat men zoo zonderling met de zaak omsprong; het slachtoffer zelf klaagde niet minder dat de justitie in de zaak gemengd werd zonder hem zelven in verhoor te nemen. De beslissing van den fiscaal, Mr. P.S. Maurisse, gunsteling van Siberg en neef van E., viel gunstig voor dezen uit. Termen voor een vervolging vond hij absoluut niet aanwezig. Men vraagt zich af, waar die conclusie wel op steunen mocht, daar de rapporten der commissie grove oneerlijkheden t.o. van de regenten aan het licht gebracht hadden, al stond daar tegenover, dat de visitateur-generaal zijn afrekeningen in orde had verklaard. Wiese kwam met een scherp tegenvoorstel. Dit werd weliswaar door den raad v.I. verworpen, maar toch werd bij res. van 10 Juli 1807 den adv.-fisc. te kennen gegeven, dat hij niet alle stukken had nagegaan. Ook verklaarde de raad het er voor te houden dat de regenten door E. ‘in zijne met hen gehoudene afrekeningen sinds 1799 aanmerkelijk bezwaard zijn’, reden waarom hij den adv.-fisc. gelastte ‘alsnu tegen gesuspendeerden E. te procederen tot herrekening en restitutie’. Het zonderlingste van altes zou nog volgen. Siberg's oudste zoon was de zwager van van der Heim, den minister van koloniën. Uit dit feit putte E. waarschijnlijk de vrijmoedigheid om niet alleen alle restitutie te weigeren, maar zelfs om uitbetaling te vragen van zijn inkomen als gecommitteerde gedurende zijn schorsing. Deze aanvraag werd verworpen, eveneens een hernieuwd verzoek, toen Daendels het bewind aanvaard had. De heele vervolging van E. is ten slotte op niets uitgeloopen. Zijn aanzien steeg zelfs weer toen de nieuwe landvoogd hem bij res. van 19 Febr. 1808 tot eersten resident aan het hof van Djogja benoemde, in hetzelfde jaar tot president van schepenen te Batavia en in 1809 tot ridder der kon. orde van Holland. De staat zijner financiën schijnt in die dagen weer verbeterd te zijn. Een half jaar na Siberg's schrijven over zijn ‘couzijns’ bekrompen omstandigheden, werd hij in de gedwongen leening (2 Oct. 1808) aangeslagen voor 6000 Rds. Ook was hij in staat met nog drie andere participanten voor een bedrag van 250.000 Rds papier landerijen in het Buitenzorgsche te koopen en met vier anderen voor 320.000 Rds aan land in Krawang. Andermaal tot gezant te Djogja benoemd, nu in den hoogeren rang van minister, was zijn succes daar minder groot. Gedreven door zijn groote winzucht, liet hij toe dat de ons toegedane rijksbestuurder door den afgezetten sultan Sepoeh om het leven gebracht werd. Tijdens het engelsche tusschenbestuur gaf hij zijn ambt over aan J. Crawfurt (15 Nov. 1811). Na zijn ontslag werd hij op reis naar Semarang door handlangers van Sepoeh overvallen. Van alles beroofd, bracht bij er ternauwernood het leven af. Kort daarna moet hij overleden zijn.

De getuigenissen van tijdgenooten en latere geschiedkundigen omtrent dezen Compagniesdienaar zijn niet onverdeeld gunstig. Nahuijs (dl. I, kol. 1356) noemt hem een kundig en achtenswaardig man, doch is niet blind voor zijn ‘allerongelukkigste zwakheid’. Siberg beweert dat hij ‘altijd uit de eerlijkste principes is werkzaam geweest’, maar deze oudgast had op het gebied van integriteit een eigenaardige opvatting. Raffles (dl. I, kol. 1425) prijst E.'s bestuur over de regentschappen als bijzonder voorspoedig, maar ook deze landvoogd, wien winstbejag verre van vreemd was,

[p. 485]

legde soms een vreemden maatstaf aan bij de beoordeeling van staatsdienaren. Volgens Hageman (dl. I, kol. 1019) was hij te Djogja een werktuig in de handen van den rijksbestuurder. Daendels prijst hem als zeer bedreven en zacht in den omgang met den inlander. Zijn neef Nicolaas (3) heeft het nooit met hem kunnen vinden en liet zich schamper over hem uit.

Pieter, de vermoedelijke stamvader der indische Engelhards, hetgeen echter nooit goed is uitgemaakt, huwde 20 Febr. 1791 met Magdalena Clementia Domis. Zij stierf Jan. 1794. Hun dochtertje bereikte slechts den leeftijd van 3 jaar. Zijn 2e echtgenoote, Wilhelmina Barkey, van Semarang, stierf Jan. 1801. Zij schonk hem een zoontje, dat na een jaar overleed. Ten slotte werd in 1804 zijn derde vrouw Catharina Johanna van Riemsdijk, weduwe van Andries Jonker uit Amsterdam en dochter van Willem Vincent Helvetius van R. Zij overleefde haar man en hertrouwde Oct. 1812 met P.v. Heemstede Cappelhoff, vice-pres. van het Hooggerechtshof. Haar vierde man was generaal G.J. Holsman.

Zie: de Haan, Pieter Engelhard in Priangan I, 88; Alg. Ned. fam. blad VIII, 1891; Van Polanens Brieven, 81; de Roo, Supplem. I op het 13e deel van de Jonge's Opkomst v.h. Ned. gezag, 50, 87; Tijdschrift voor N.I. (1844) IV, 250, III, 288; Hageman, Tijdschrift voor Ind. T.-, L.- en Vk. V, 263, 268; de Jonge, Opkomst Ned. gezag XIII, 501; Proceedings of the Lieut.- Gov. in council 10 Oct. 1812.

Bartelds