Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 7

[Sasportas, Jacob]

SASPORTAS (Jacob), geb. te Oran (N.-Afrika) 1610, gest. te Amsterdam 15 April 1698. Gesproten uit een der voornaamste joodsche families van Barbarije, uit het elfde geslacht van den beroemden bijbelverklaarder Nachmanides, zoon van den rabbijn van Oran Aäron Sasportas, ging deze later internationaal beroemde amsterdamsche opperrabbijn een goede carrière tegemoet. Reeds vroeg huwde hij Rachel Toledano, dochter van zijn vaders vriend, den geleerden Daniël Toledano, den raadsheer van sultan Muley Ismaël. De aristocratische familie Sasportas (=6 poorten, die zij dan ook op hun wapen voeren) had den spaanschen Koning, onder wien Oran stond, goede diensten bewezen; als dank benoemde deze monarch Jacob in 1633 tot moorsch tolk, hetgeen hij tot 1636 bleef, toen een broeder van zijn voorganger hem wist te verdringen. Geleerd als hij was in de joodsche wetenschappen, aanvaardde hij 24 jaar oud achtereenvolgens het rabbinaat van het moorsche Tlemçen, Marokko en Fez. Later bekleedde hij die functie in Salé. Toen de moorsche Koning echter in geldverlegenheid was, liet hij Sasportas in den kerker werpen (1646), ten einde een groot losgeld te bemachtigen; deze wist echter te ontsnappen en nam de wijk naar Amsterdam (omstr. 1653). Door Menasséh ben Israël met open armen ontvangen, zette hij zich aanstonds aan de correctie van diens Nischmath chajiem (de ziel van het leven). Hoewel de verhouding tusschen hem en den ouden opperrabbijn Saul Levy Morteyra veel te wenschen overliet, kreeg Sasportas toch de leiding van verschillende vereenigingen, die zich bij de portugeesche gemeente met de joodsche wetenschap bezighielden. In 1652 publiceerde hij te Amsterdam Toledoth Jaäcob (geslachten van Jacob), een index van alle bijbelplaatsen van de Hagada van den jeruzalemschen Talmoed, naar het voorbeeld van baron Pesaro's Toledot Aäron van den babylonischen Talmoed, en ook verzorgde hij de uitgave met inleiding en noten (Amst. 1653) van Mozes ben Maimon Albaz' Héchal Hakodesch (het allerheiligste). Toen Menasséh ben Israël in 1655 zijn verzoek tot wedertoelating der Joden in Engeland aan Cromwell mondeling te Londen kwam toelichten, deed hij zich door Sasportas vergezellen, die uit dankbaarheid voor het aandeel, dat hij had in het welslagen van Menasséh ben Israël's pogingen, de eerste opperrabbijn van Engeland zou worden. In Amsterdam wedergekeerd, riep hem de moorsche vorst Benboekir naar Afrika terug voor een diplomatieke zending naar Spanje (omstr. 1659). Met den verschuldigden eerbied werd Sas-

[p. 1100]

portas door de spaansche regeering ontvangen, die hem door den hertog van Medina Coeli den gevraagden steun toezegde. De verdrukking der moorsche Joden dreef hem weder tot vertrek en de man met zulke internationale relaties vertrok nu naar Hamburg. Kort daarop werd hij (1664) opperrabbijn der jeugdige londensche gemeente Sjaär Haschamajiem (Poorte des Hemels), waarvan hij de organisator werd, die in den beginne alle functies bij die gemeente alleen waarnam, eerst tegen 70 later tegen 100 pond 's jaars. Toen de pest in Londen uitbrak ging hij weder via Amsterdam naar Hamburg, vanwaar hij schriftelijke adviezen gaf. De antwerpsche Teixeira's waren hier als Joden gevestigd en Manuel alias Isaac Teixeira, resident van koningin Christina van Zweden, benoemde Sasportas nu als rector van zijn Talmoed-college, dat te zijnen huize gehouden werd. Sasportas woonde in zijn aanzienlijke huizinge, waarin ook koningin Christina en de keurvorstin van Saksen logeerden. Toen kwam het heftig schokkende gebeuren, dat Sasportas' naam dankbaar zou doen gedenken. Het langdurige ballingschaplijden deed vurig verwachten, dat de Messias zou verschijnen, dien men in 1666 in aantocht dacht. Sabbatai Tsewie uit Smyrna, die zich daarvoor openbaarde, bracht een geweldige beroering onder de Joden teweeg; vooral de rijke Portugeezen van Amsterdam en Hamburg waren in extase. In Amsterdam werden gebedenboeken met het portret van den nieuwen Messias gedrukt en in Hamburg waren de portugeesche Joden schier tot razernij vervallen. Sasportas heeft door de geheele wereld toen met overtuigende kracht hierop gereageerd en gewaarschuwd tegen de ernstige gevolgen van dezen bedrieglijken waanzin. Onophoudelijk zond hij zendbrieven naar verschillende europeesche gemeenten en rabbijnen en naar die van Azië en Afrika, om de gemoederen tot bedaren en inzicht te brengen. Bijna hadden de opgewonden Sabbathianen hem hiervoor mishandeld. De amsterdamsche Academia Keter Tora vroeg hem nu, of de veranderingen in den eeredienst voor den vermeenden Messias bestaan moesten blijven; Sasportas schreef, dat onmiddellijke afschaffing gewenscht was. De amsterdamsche rabbijnen waren het er echter niet mede eens, zoodat er een zeer heftige pennestrijd tusschen hen en Sasportas ontstond. Eerst na de ontgoocheling kon men zijn optreden beter waardeeren. In 1670 naar Livorno beroepen in de eerbiedigste termen, sloeg hij dit beroep wegens den politieken toestand van Italië af. In dat jaar wist hij met Teixeira een verlenging van het keizerlijke verbanningsbesluit, dat de Joden van Weenen bedreigde, te verkrijgen. Door de spaansche granden zochten zij den biechtvader der Keizerin en een machtigen kardinaal te Rome te bewerken. In 1673 was Sasportas te Amsterdam terug als rector van eenige academia's voor de joodsche wetenschap bij de portugeesche gemeente, o.a. van de uit Rotterdam overgebrachte Jesiba de los Pintos. Eenige studenten waren zijn optreden in de Messias-kwestie nog niet vergeten en lieten dit op ongepaste wijze blijken. Mede daarom aanvaardde hij hier geen rabbijnenambt. In 1678 nam hij het beroep als rector van een groote academia in Livorno aan, waar hij met groote achting en in alle gewichtige rabbinaatszaken geraadpleegd werd. In 1680 weder te Amsterdam terug volgde hij in 1681 opperrabbijn Aboab op als leeraar van de hoogste afdeeling van het seminarium Ets Haim (de zg. Groote Medras). In 1683, toen 73 jaar, werd hij lid van het rabbinaat (Dajan) met den rabbijn Salomo Oliveyra en den opperrabbijn Aboab. Door zijn financieele onafhankelijk-

[p. 1101]

heid had hij niet eerder een rabbinaatsambt gewenscht. Het volgend jaar nam hij met Aboab ook tijdelijk het opperrabbinaat der hoogduitsche gemeente waar, dat vacant was. Toen de oude opperrabbijn Aboab op zijn sterfbed lag, na 70 jaar de gemeente gediend te hebben, wees hij Jacob Sasportas als zijn opvolger aan. Op 4 April 1693, 83 jaar oud, werd hij als zoodanig benoemd, nadat Chiskia da Silva uit Jeruzalem hiervoor bedankt had. Vijf jaren heeft hij dezen beroemden zetel bezet; hij wees toen Salomo Oliveyra voor zijn dood als opvolger aan. Zijn portret in ambtskostuum met het wapen (twee rijen van 3 poorten boven elkander) is als folio kopergravure van P. van Gunst met hebreeuwsche en spaansche onderschriften, in zijn functie van amsterdamsche opperrabbijn, op hoogen leeftijd dus, uitgegeven. Een fraai geschilderd levensgroot kniestuk van hem, eveneens in ornaat, is door zijn weduwe aan de portugeesche gemeente geschonken, waar het ter secretarie nog te zien is. In 1737 eerst verschenen te Amsterdam zijn responsen Ohel Jaäcob, door de zorgen van zijn zoon Abraham en zijn correspondentie over de Sabbatai Tsewiekwestie Tsitsat Nobel Tsebie (Amst. 1737). Geëxtraheerd verscheen het laatste ook te Abona (z.j.) door Jacob Embden uitgegeven onder den titel Kitsoer Tsitsat Nobel Tsebie. Graetz acht hem identiek met Jaho Sasportas, die, volgens Casinos' inleiding in het in 1658 te Madrid verschenen werk van Mozes Almosnino Extremos y Grandezas de Constantinople, in zijn moorschen tijd met de Cansinos had medegedongen naar het ambt van tolk aan het spaansche hof.

Zie: Jewish Encyclopaedia (New York, Londen 1905) XI, 65; M. Gaster, History of the Bevis Marks Synagogue (Londen 1901), 31 vlg.; J.S. da Silva Rosa, Geschiedenis der Portugeesche Joden te Amsterdam (Amst 1925); Jac. Zwarts, De Nederlandsche Opperrabbijnen III in De Geïllustreerde Joodsche Post van 3 Maart 1921; dez., Jesiba de los Pintos in Rotterdamsch Jaarboekje 1922).

Zwarts