Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 7

[Nomsz, Johannes]

NOMSZ (Johannes), geb. 25 Juli 1738 te Amsterdam, overl. 1803. Zijn vader voer ter koopvaardij en was getrouwd met Alida Franse, die, vroeg weduwe, hertrouwde met een rijken tabakshandelaar Meyer. Op zijn 20e jaar ging Joh. ook naar zee, verliet echter spoedig den dienst, om na den dood van zijn stiefvader bij zijn moeder in te wonen. Naar 18-eeuwschen trant deed hij veel aan dichtoefeningen; hij achtte zich in tegenstelling met zijn landgenooten min ‘voor de koopmanschap dan voor de kunst geboren’. Vóór hij in 1769 trouwde met de weduwe Kaupe, geb. Telghorst, die een winstgevende suikerraffinaderij bezat, had hij reeds 5 tooneelstukken uitgegeven. In de eerste jaren van zijn huwelijk verslapte zijn kunstijver; hij gaf in 1771 nog vijf uit het Fransch vertaalde tooneelstukken in het licht, maar berichtte in de voorrede van het laatste (Amélia) besloten te hebben, ‘de kunst, ten minste de tooneelkunst voor eeuwig vaarwel te zeggen’; ‘daar ik sedert een jaar genoegsaam van de gehele kunstwereld afgezonderd, dus in een volkomen rust leve, is het mijn oogmerk niet, om in bijzonderheden te treden, die eenig lid der kunstwereld (hoe gering ook!) stoornis verwekken en stof tot openbare haatlijkheden geven zouden’. ‘Schimp en laster’ in tal van pamfletten - vooral het Hekeldigt voor den heer J. Nomsz met narigt door Frank van Berkhey (1769) na de verschijning van Amosis en Zoroaster (in het voorbericht van laatstgenoemd stuk had Nomsz de wetten van het treurspel, door Voltaire opgesteld, vertaald, zonder hem te noemen) - had mede tot dit besluit geleid. Al spoedig keerde hij echter tot het tooneel terug: in 1775 opende hij een nieuwe reeks van tooneelstukken met den vertaalden Soliman en den oorspronkelijken Anthonius Hambroek, in welks voorbericht deze verklaring kwam: ‘de ongemeene graagte, waarmede mijne vorige stukken zijn ontfangen en noch worden ontfangen, is voor mij eene kleene aanmoediging om mijne geringe bekwaamheden in weerwil van alle afgunst ten nutte mijner medemenschen verder te besteden’. Toen in 1783 zijn vrouw stierf, hem twee dochters nalatende, en de tabaks- en suikerzaak gaandeweg verloopen was, werkte hij met zijn vlugge pen harder dan ooit: hij werd een echte veelschrijver; van 1784 af verschijnen nog 27 tooneelstukken, en bovendien twee heldendichten, mengeldichten, een vertaling van Tasso's Jeruzalem verlost alsmede verschillende prozageschriften. De man, die getuigde nooit alleen uit liefhebberij maar vooral tot 's menschen nut te dichten, voelde zich, zijn gering talent zeer overschattend, al noemde hij eens zijn kunstkracht klein, veelal miskend; ‘in 30 jaren arbeid ben ik bijna altijd vervolgd van het eerste tooneelstuk tot mijn laatst geschrift’ (Uitspanningen 1789). ‘In de laatste jaren zijns levens’, zoo schrijft de uitgever Kersbergen voor de nagelaten Tooneelpoezy (1818), ‘moest hij worstelen met tegenspoed en gebrek en tevens had hij door den staatkundigen partijgeest van zijn tijd bij velen zijner medeburgers van zijn aanzien verloren’ (Nomsz, de Oranjevriend, schaarde zich een tijdlang bij de patriotten) ‘en

[p. 912]

dorst bijna niet meer met zijn naam voor het licht komen’. Verlaten en armoedig stierf N. den 28en Aug. 1803 in het St. Pietersgasthuis te Amsterdam.

Nomsz begon zijn dichterlijke loopbaan aan de hand van Feitama, Meyer, van Steenwijk en Lucas Pater. Van den laatste zegt hij in een grafschrift (1781), dat diens ‘Kunstliefde en verstand mijn zwakken tred versterkte in Parnas op te streven’. Om als auteur bij het schouwburgpubliek van zijn dagen naam te maken, koos hij de klassiekfransche drama's tot voorbeeld, eerst die van Corneille en Racine, later uitsluitend die van Voltaire, wiens invloed op het tooneel hier te lande in de laatste helft der 18e eeuw overheerschend was. Van dezen vertaalde N. vijf treurspelen, terwijl in stukken van eigen vinding ook meermalen nawerking van tooneelen uit V's modellen is te bespeuren. Groot is het aantal vertaalde (16) en oorspronkelijke (33) tooneelspelen van N. Achter zijn voorbericht tot het 2e deel van de door hem uitgegeven De Nederlandsche Dichtkundige Schouwburg (1789) geeft hij de onderstaande groepeering (zonder de tusschen haakjes bijgevoegde gegevens) van al zijn tooneelwerken, in 10 deelen, ‘ten einde te doen zien, welke stukken inderdaad de mijnen zijn, in wederwil van het geene mij nu en dan ten onrechte is toegeschreven.’ Uit deze lijst blijkt, dat N. onder zijne werken geen plaats gunt aan De Landloopster, opera naar la Bohémienne van Favart (z.j.) en aan Nina of de door liefde gewordene zinloze. Tooneelspel met zang, vertaald uit het Fransch, beide spoedstukjes uit zijn eerste jaren, het eerste ten bate ‘van drie weezen van een onzer bekwaamste actrices’.

I. Ferdinand Gorter, Overwinnaar van Mexico (treurspel naar Alexis Piron 1765, 2e dr. 1769); Titus (treurspel naar de Belloy, 1765, 2e dr. 1767, 3e dr. 1780); Amosis (treurspel, 1767; de eersteling van ‘Eigenvinding’, 2e dr. 1777); II. Iemant en Niemant (Zinspel, 1768 - een omwerking van het gelijknamige stuk van Isaäc Vos uit 1645 -, 2e dr. 1776); Zoroaster (treurspel, 1768, 2e dr. 1781; een nabootsing van Voltaire's Mahomet); De graaf van Warwick (treurspel naar de la Harpe; reeds in 1764 berijmd; 1771); III. Athalia (treurspel naar Racine 1771, 2e dr. z.j.); Bajazet (treurspel naar Racine 1771); De Cid (treurspel naar Corneille 1771, 2e dr. 1772, 3e dr. 1845); Amelia (treurspel naar Voltaire 1771, 2e dr. 1775); IV. Soliman de tweede, of de drie sultanes (blijspel naar Favart, 1775); Anthonius Hambroek (of de belegering van Formosa) (treurspel 1775, 2e dr. 1795); V. Zaïre (treurspel naar Voltaire, 1777, herdrukt in 1781, 1789, 1817); Maria van Lalain (of de verovering van Doornik) (treurspel, 1778, 2e dr. 1783); Ripperda (of de inneming van Haarlem) (treurspel, 1779); VI. Michiel Adriaansz. de Ruiter (treurspel, 1780, 2e dr. 1781, 3e dr. 1793); De man van vertrouwen (kluchtspel, 1781); De Doggerbankers (tooneelspel, 1782); VII. Het Weeskind van China (treurspel naar Voltaire; met de verhandeling over l' Orphelin de la Chine, 1782); De Driftige (blijspel, 1782); VIII. Cora (of de Peruanen) (treurspel, 1784); De Hertogin van Coralli (treurspel, 1784); Bartholomeus las Casas (treurspel, 1785); IX. Oldenbarneveld (treurspel, 1787); Gabriela in Vergy (treurspel, naar de Belloy; 1789, 2e dr. 1792, waarop Kinker een parodie leverde, n.l. Gabriela van Faiel, geb. v. Vergy, Katjensspel, 1798); De Huigchelaar (blijspel naar Molière, 1789); X. De Graaf van Rennenberg (treurspel, 1789); Hassan (of de Algerijnen) (treurspel, 1789); Vriendschap en liefde (tegen de Mode; blijspel, 1789); De Oude Rok (blijspel, 1789).

[p. 913]

Deze laatste 4 stukken vormden het 2e deel van de Nederlandsche Dichtkundige Schouwburg, terwijl in het 3e deel (1791) volgden: Zingha, Koningin van Angola (treurspel, 1791); Het verydelde huwelyksontwerp (blijspel, 1791); De geldzuchtige (tooneelspel, 1791); Het eigen belang (tooneelspel, 1791).

Daarna verschenen: Lodewijk XVI, Koning van Frankrijk (treurspel, 1793); Maria Antoinette van Oostenrijk, Koningin van Vrankrijk (treurspel, 1794); Semiramis (treurspel naar Voltaire, 1801); terwijl na zijn dood uitgegeven werd Nagelaten Tooneelpoëzy, 2 dl. 1818; waarin: 1) De Scythen (treurspel naar Voltaire, 1788); De prins Wijsgeer (tooneelspel, z.j.); Israëls Uittogt uit Egipte (treurspel, z.j.); De Voorwetenschap (tooneelspel in proza, z.j.); De haatdragende (tooneelspel, z.j.); 2) Jephtah (of de Liefde tot zyn vaderland) (treurspel, 1792); Simson (treurspel, 1793); Judith (of de bevrijding van Bethulia) (treurspel, 1793); Florian (of de afschuwelijkheid der wraak) (tooneelspel in proza, z.j.); De winkelier in een fraai vernuft veranderd (kluchtspel, z.j.).

Wat hij behalve zijne tooneelwerken dichtte, was meerendeels, evenals zijn treurspelen, in alexandrijnen. Op het voorbeeld van Voltaire's Henriade maakte hij twee heldendichten: Willem I (of de grondlegging der Nederlandsche Vrijheid), in 24 zangen (met platen, 1779) en Maurits van Nassau in 6 zangen (met historische aanteekeningen, 1789), die Jer. de Vries (1810) telde onder de zoogenaamde heldendichten, ‘welke alle blijken dragen van bij poozen op gezette tijden in een gemakkelijken leuningstoel met het geschiedverhaal ter zijde liggende, gemaakt te zijn’. In 1782 verscheen Mengelwerken, ‘bevattende een uitmonstering mijner Vaersen (van 1768 af) door waarde kunstvrinden’, n.l. brieven, hekelschriften, vertelsels, mengeldichten - de twee laatstgenoemde niet in alexandrijnen en evenals de hekelschriften wat minder breedsprakig en meer genietbaar dan N.'s dichtwerk over het geheel - en aan het slot het prozastuk Abdallah of het onvolmaakt geluk. 1785 bracht één bundel Vertelsels en 2 bundels Vaderlandsche Brieven, evenzeer in de bekende versmaat, o.a. van Oldenbarneveld aan Maurits, van Maria van Reigersbergen aan Hugo de Groot; 1786 Fabels van Lafontaine in Nederduitsche Vaersen overgebragt (5 dl.) en een Berijmde Numa Pompilius van Florian. In 1789 kwamen de eerste 5 zangen van Tasso's Jeruzalem verlost uit, vrij berijmd in alexandrijnen naar een Fransche prozavertaling. De overige 15 zangen, in handschrift bewaard, bleven onuitgegeven, daar ook in 1817 geen voldoend aantal inteekenaren te vinden was voor de uitgave van de geheele vertaling, welke in het voornemen lag van den uitgever W. Holtrop te Amsterdam, onder het oog en met de medewerking van Bilderdijk en Wiselius. De roem, dien de ongemeen vruchtbare dichter hoofdzakelijk in den amsterdamschen schouwburg oogstte, vooral met zijn vaderlandsche treurspelen in handen van gevierde acteurs, overleefde hem slechts kort; zijn dichtwerk kon alleen den smaak zijner tijdgenooten bevredigen, niet dien der komende 19e eeuw. Van nog minder blijvende waarde zijn N.'s prozageschriften. Behalve bovengenoemde Abdullah, eene Maroccaansche geschiedenis (een nabootsing van Voltaire's Zadig ou la destinée, (1767) gaf hij uit Noodige onderrichting omtrent verscheidene uitstrooisels rakende zijn treurspel Amosis (1768); Bescheidene aanmerkingen over de beoordeeling van Amosis, voorkomende in de Nieuwe Vaderl. Letteroefeningen, alsmede een korte verhandeling

[p. 914]

over het treurspel Zoroaster (1769); Mohammed of de hervorming der Arabieren, een politiek-godsdienstige roman (2 dl. 1780); Aanteekeningen op alle zijne toneelstukken, ten nutte van jonge dichters opgesteld (1784); Het leven van Karel V (1786); Het Leven van Philips II (1786); Uitspanningen (2 st. 1789); De tooneelspeler en zijne aanschouwers kunstmatig beschouwd (1790); Vertelsels (3 st. (1784-87 en een paar afleveringen van De Tooneelspectator (naamloos 1793).

Nomsz' portret werd in 1771 gegraveerd door R. Vinkeles naar een teekening van D. Bruininx; in 1779 door J. Houbraken naar een teekening van J. Verstegen.

Zie: De Recensent 1790, II, 243 v., 387-392; Kunst- en Letterbode 1803, II, 140, 1812, II, 180; De Tooneelkijker 1816, I, 102-115, 415-420, 556-566 en 1817, II, 122; Catalogus der Mij. van Ned. Lett. III, 516; Noord- en Zuid- Nederl. Tooneelalmanak 1879, 146-162; Taal- en Letterbode III, 311-313; Chr. van Schoonneveldt, Navolging der klassiek-fransche tragedie (1906); G. Kalff, Geschiedenis der Ned. Letterkunde VI (1910); te Winkel, De Ontwikkelingsgang der Ned. Letterkunde (2e dr.) III, 1924.

R. Zuidema