Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 7

[Hemsterhuis, Franciscus]

HEMSTERHUIS (Franciscus), geb. te Franeker 27 Dec. 1721, ongehuwd te 's Gravenhage overleden 7 Juli 1790. Hij was de tweede van de drie zoons van professor Tiberius Hemstcrhuis (zie I, 1068) en Cornelia Maria de Wilde; een oudere broeder, Jacob, een jongere, Tiberius zijn beiden op jongen leeftijd gestorven. Bij de benoeming van zijn vader tot hoogleeraar aan de leidsche universiteit verliet Frans in 1740 Friesland. In Leiden schijnt hij vooral de wisen natuurkundige vakken te hebben bestudeerd; de officieele inschrijving dateert echter eerst van 1747, het jaar van Tiberius' rectoraat. Weinig is ons uit Frans' studietijd bekend. In deze jaren valt het begin van zijn vriendschap met den beroemden Petrus Camper (I, 552), terwijl een reis

[p. 550]

naar Duitschland wellicht ook in dezen tijd te plaatsen is. Na blijkbaar eenigen tijd het beroep van ingenieur te hebben uitgeoefend, werd hij in 1755 op de voordracht geplaatst voor een professoraat in de philosofie aan de hoogeschool te Franeker, doch niet benoemd. In hetzelfde jaar volgde echter nog zijn benoeming tot commies bij den Raad van State. Hij vestigde zich in den Haag, eerst op het Plein, later, in 1767, aan de Veenlaan.

Tot hooge ambten is Hemsterhuis nooit geklommen. In 1769 werd hij eerste commies, hetgeen hij bleef tot 1780. In dat jaar werd hij ‘gedispenseert’ als zoodanig, d.w.z. hij werd met behoud van zijn volle salaris ontheven van zijn ambtsplichten, zonder daarom ontslagen te zijn. Hij had de volle vrijheid om juist zooveel als hij dat wenschte zijn diensten aan den Raad te blijven bewijzen, hetgeen hij nog gedurende vele jaren heeft gedaan.

Zoowel door zijn afkomst als door zijn maatschappelijke positie verkeerde Hemsterhuis in de hoogste haagsche kringen. Hij was verwant aan de du Tour's en de Aylva's en nauw bevriend met de families Fagel en Bentinck. Vooral zijn vriendschap met den jong gestorven Mr. Francois Fagel, den zoon van den ‘ouden’ griffier Hendrik, is bekend. Van het grootste belang echter is voor hem geworden zijn jarenlange vriendschap met de echtgenoote van den russischen gezant in den Haag, Adelheid Amalia prinses Gallitzin. Hemsterhuis heeft deze hoogstaande vrouw in 1775 leeren kennen en was, toen zij in de daaropvolgende jaren zich voor de opvoeding harer kinderen uit het society-leven terugtrok, een geregeld bezoeker van haar eenvoudige woning bij den Haag. Hij onderwees de kinderen van de prinses en beoefende met haar de exacte wetenschappen en de philosofie. Een derde, die dikwijls bij hun gesprekken tegenwoordig was, was de jonge zwitsersche geleerde Dentan. Hij was de ‘Lysis’ van deze verhouding. Hemsterhuis de ‘Socrates’, prinses Gallitzin de ‘Diotima’. Bij de laatste rijpte het plan om zich met haar kinderen naar een aan haar toebehoorend landgoed bij Genève te begeven en haar beide vrienden daarom blijvend als hun opvoeders aan zich te verbinden. In 1779 vertrok zij naar Münster i.W., om daar het opvoedingssysteem van minister Frans von Fürstenberg nader te leeren kennen en zich aldus voor te bereiden voor de taak, die haar in Zwitserland wachtte. Door tal van omstandigheden, o.a. door het sterven van Dentan, kwam echter van al deze plannen niets en bleef de prinses in Münster en Hemsterhuis in den Haag. Verschillende keeren heeft Hemsterhuis zijn vriendin nog te Münster bezocht, o.a. in 1785, terwijl tot zijn dood toe in 1790 geregeld tweemaal per week zijn brieven naar Münster gingen, bijna even regelmatig door de prinses beantwoord. Uit deze grootendeels bewaard gebleven correspondentie blijkt duidelijk, hoe de vriendschap met prinses Gallitzin voor Hemsterhuis van groote beteekenis is geweest, veel meer dan een verhouding uit latere jaren met mevrouw Perrenot, geb. Mollerus. Weliswaar was de invloed van de prinses op zijn denkbeelden slechts gering, doch het is vooral aan haar te danken, dat die denkbeelden ook werkelijk nog in verschillende verhandelingen het licht hebben gezien. Bovendien had door haar verblijf in Duitschland de prinses een werkzaam aandeel in de verbreiding van Hemsterhuis' geschriften en bracht zij hem in persoonlijke aanraking met tal van vooraanstaande figuren in het toenmalige duitsche geestelijke leven. Zoo ontmoette Hemsterhuis herhaaldelijk Jacobi en in 1785, op een reis, in Weimar Goethe, Her-

[p. 551]

der en Wieland. In Duitschland hebben zijn denkbeelden ook de meeste waardeering gevonden.

Hemsterhuis, die zelf teekende en boetseerde, was zeer kunstzinnig en bezat een beroemde verzameling antieke gesneden steenen (thans in het Kon. Penningkabinet in den Haag). Zijn eerste werkjes: Lettre sur une pierre antique (1762), Lettre sur la sculpture (1769) bewegen zich dan ook op het terrein der aesthetica. Zijn denkbeelden over de geschiedenis der beeldhouwkunst doen sterk denken aan die van Winckelmann, zonder dat bepaalde ontleening is aan te toonen. In aansluiting bij de Lettre sur la sculpture schreef Hemsterhuis verder een Lettre sur les désirs, die in 1770 werd uitgegeven. Hier wordt het gebied der aesthetica reeds eenigermate verlaten voor dat der philosofie. Bij de bespreking van het karakter van liefde en vriendschap, treedt in dezen brief het dualisme van lichaam en geest, zoo kenmerkend voor Hemsterhuis' denken, al vrij sterk op den voorgrond. Hemsterhuis' wereldbeschouwing, volgens welke de geheele stoffelijke en geestelijke wereld beheerscht wordt door een alles doordringend streven naar vereeniging, vinden we uitgewerkt in de Lettre sur l'homme et ses rapports (1772), door zijn verwarde systematiek het minst gelukkige van Hemsterhuis' geschriften. Hij sluit zich hier nauw aan bij het sensualisme, waarbij vooral Condillac zijn voorbeeld schijnt geweest te zijn. Toch komt de irrationalistische trek van zijn wijsbegeerte hier ook al duidelijk uit door zijn voorstelling van ‘l'organe moral’, dat den mensch voor de niet met het verstand te doorgronden verschijnselen ontvankelijk maakt. Het is deze zedelijke zin, die ons in staat stelt ons in anderen te verplaatsen en ons zoo tot sociaal wezen opvoedt; in de beschouwingen over mensch en maatschappij loopt Hemsterhuis geheel in het voetspoor van Rousseau. Vrij lang duurt het dan, voordat Hemsterhuis' volgende verhandelingen verschijnen. Ze zijn tijdens zijn vriendschap met prinses Gallitzin ontstaan en onder haar invloed in dialoogvorm geschreven. Wat den inhoud aangaat, onderscheiden ze zich vooral daarin van de vroegere werkjes, dat thans veel bewuster dan tevoren een belangrijke plaats wordt ingeruimd aan het gevoel. De lezing van Shaftesbury is wellicht aan deze verandering niet vreemd. In den eersten dialoog Sophyle ou de la philosophie (1787) is dit verschil nog niet zoo duidelijk als in den in 1779 verschijnenden Aristée ou de la Divinité. Hierin wordt de verhouding geschilderd van den mensch tot God, die het heelal in ontelbare, op zichzelf staande, deelen geschapen heeft, samengehouden door het beginsel der aantrekkingskracht of liefde, dat in elk dier deelen woont. De natuur wordt hier als een groot bezield geheel gezien. Hemsterhuis' Godsgeloof krijgt daardoor een duidelijk pantheïstischen toon. De mensch staat tot God in onmiddellijke betrekking door het moreele orgaan, dat hem goed en kwaad doet onderscheiden. Iedere mensch is in dit opzicht weer anders bewerktuigd: goed en slecht zijn daarom relatief en algemeen geldende zedewetten bestaan niet. Het eenige, wat den mensch te doen staat hier op aarde, is te streven naar een harmonie zijner psychische vermogens. Zoo komt Hemsterhuis door zijn ethiek vanzelf tot psychologische uiteenzettingen, gelijk we die kennen uit Simon ou des facultés de l'äme (voltooid omstr. 1782). Deze psychologie is, hoewel Hemsterhuis daaraan veel gewicht hechtte, weinig belangrijk en past feitelijk slecht bij het ver doorgevoerde individualisme, dat zijn opvattingen overigens typeert; ze is buitendien zeer onzelfstandig, daar ze geheel

[p. 552]

ondergeschikt is aan zijn ethische beschouwingen. De ‘Simon’ is verder aan aesthetische problemen gewijd, met name aan dat van het onderscheid der verschillende kunsten, waarbij Hemsterhuis Lessing's ideeën zeer nabij komt, hoewel hij waarschijnlijk diens Laocoon niet kent. Ook de laatste voltooide dialoog van Hemsterhuis, de Alexis ou de l'age d'or (1787) behandelt aesthetische vraagstukken, terwijl dit werk zijn naam ontleent aan de daarin uitgesproken gedachte, dat het gouden tijdperk niet achter, maar vóór ons ligt, daar de evolutie van den geest den mensch leiden zal tot een bewusten terugkeer naar de natuur. Hemsterhuis' laatste geschrift, de Lettre sur l'athéisme (1787, verschenen in 1789), en eenige onvoltooide werkjes als de Réflexions sur la République des Provinces- Unies en de Alexis II ou du militaire zijn van geringe beteekenis.

Hemsterhuis' wijsbegeerte is geen wèlsluitend systeem, terwijl helderheid en logische door-dachtheid dikwijls verre te zoeken zijn. Haar beteekenis ligt vooral hierin, dat ze, ondanks eigen rationalisme, een vroege reactie is tegen rationalisme en verlichting, doordat ze, naar het voorbeeld van Rousseau, opkomt voor derechten der individualiteit en aan deze een nieuwen grondslag geeft in de zelfverzekerdheid van het gevoel. In Hemsterhuis' werkjes komt niet een nieuwe philosofie, doch wel een nieuw levensgevoel aan het woord. Het krijgt bij hem een eenigszins gedempten toon, doordat het zich uit in de vormen van het herleef de humanisme; de natuurmensch van Rousseau is bij Hemsterhuis de geïdealiseerde Griek uit den bloeitijd der grieksche beschaving. Humanistisch is Hemsterhuis echter ook weer niet geheel, omdat uit zijn werk sterk spreekt het nameloos, altijd onbevredigd verlangen van den modernen mensch. Aan zijn platonisme hechte men geen overdreven beteekenis; het teruggaan op Socrates is een karakteristieke trek van het irrationalisme van dien tijd.

Uit het feit, dat Hemsterhuis' denkbeelden zoo geheel passen in de geestelijke sfeer van het laatste deel der achttiende eeuw, is het te verklaren, dat ze met name in Duitschland zulk een verrassenden opgang hebben gemaakt. Jacobi, persoonlijk met Hemsterhuis bevriend, vertaalt diens Alexis en de Lettre sur l'athéisme en verkondigt in zijn philosofie tal van gedachten, die zeer sterk met die van Hemsterhuis overeenstemmen. Herder dweept met den hollandschen denker, vertaalt diens Lettre sur les désirs en vult deze aan met zijn opstel Liebe und Selbstheit. Goethe leest Hemsterhuis' geschriften, terwijl de jonge Schiller zich in zijn denkbeelden nauw aan dezen verwant toont. De duitsche romantiek beschouwt in haar eerste periode Hemsterhuis als een harer voorgangers. Hij is de geliefde auteur van A.W. Schlegel. Friedrich Schlegel spreekt steeds met groote bewondering over hem en sluit zich in zijn Jugendschriften herhaaldelijk bij hem aan. Novalis vooral stelt Hemsterhuis zeer hoog en heeft in zijn magisch idealisme van diens wijsbegeerte een dankbaar gebruik gemaakt. Zelfs aan Jean Paul, Schleiermacher en Bettina is Hemsterhuis' werk bekend.

Van Hemsterhuis' werkjes verschenen tijdens zijn leven voornamelijk particuliere drukken, die thans zeldzaam zijn. Na een duitsche vertaling van 1782 verscheen in 1792 een editie zijner werken te Parijs (ed. H.J. Jansen), waarvan in 1809 een tweede druk. In 1825 verscheen een belgische uitgave van S.v.d. Weyer. Een derde uitgave, bezorgd door L.S.P. Meyboom, verscheen in Leeuwarden (1846-50), waarvan het derde deel een

[p. 553]

levensbeschrijving en eenige brieven bevat. Een moderne duitsche vertaling dagteekent van 1912. Brieven van Hemsterhuis aan prinses Gallitzin en aan mevrouw Perrenot in de Kon. Bibl. te 's Gravenhage. Brieven van de laatste aan Hemsterhuis in het museum Meermanno-Westreenianum in den Haag. Een groote particuliere brievenverzameling bevindt zich nog in Münster i.W.

Zijn portret is gelithografeerd door L. Springer en P. Blommen.

Zie: R.C. Bakhuizen v.d. Brink, Studiën en Schetsen over Vad. Gesch. en Letteren II, 87-158; E. Grucker, François Hemsterhuis sa vie et ses oeuvres (Paris 1866); E. Kircher, Philosophie der Romantik (Jena 1906); F. Bulle, Franziskus Hemsterhuis und der deutsche Irrationalismus des 18. Jahrhunderts (Leipzig 1911); A. Funder, Die Aesthetik des Frans Hemsterhuis und ihre historischen Beziehungen (Bonn 1913); B. Lange, Franz Hemsterhuis, seine Religions-philosophie in ihrem Abhängigkeitsverhältnis zu Locke (Leipzig 1915); J. de Boer in Gids (1912) III, 282 en in Tijdschrift voor Wijsbegeerte (1912) 458; Th. C.v. Stockum in Tijdschrift voor Wijsbegeerte (1922) 190; E. Boulan, François Hemsterhuis, le Socrate Hollandais (Groningue-Paris 1924); Ilbergs Jahrbücher (1925) 212; L. Brummel, Frans Hemsterhuis. Een philosofenleven (Haarlem 1925); in dit laatste werk nadere opgave van bronnen en literatuur.

Brummel