Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 7

[Gheyn, Jacques de]

GHEYN (Jacques de), graveur, etser en schilder, werd geb. in 1565 te Antwerpen, is gest. 29 Maart 1629 en begraven te 's Gravenhage 2 April 1629. Hij was de zoon van Jacques de Gheyn en evenals deze eerst glasschilder, waarschijnlijk te Utrecht of Amsterdam.

Sedert 1585 ongeveer was hij te Haarlem als leerling van den graveur H. Goltzius werkzaam. In 1591 woont hij te Amsterdam, waar Arend van Buchell hem bezoekt. In dat jaar schijnen de Jezuïeten uit Antwerpen hem voor het illustreeren van boeken te hebben willen gebruiken, doch 11 Febr. en 30 Mei 1592 was hij in Amsterdam. Ook in 1593 was hij in die stad, daar er toen sprake is van het betalen voor een prent voorstellende de belegering van Geertruidenberg door de Staten-Generaal. In datzelfde jaar was hij getuige bij het huwelijk van zijn zuster Anna met Dr. van d. Borcht. In 1594 treedt hij te Amsterdam op in een rederijkersfeest ter eere van prins Maurits in de rol van David; toen werd hem ook een volmacht naar den Haag gegeven. Daar werd hij in 1594 lid van het St. Lucasgilde, eerst wordt hij schilder en plaatsnijder, later alleen schilder genoemd. In 1595 huwde hij met Eva Stalperts van der Wiele uit den Haag, waarbij hij nog als te Amsterdam woonachtig wordt genoemd. In 1597-98, waarschijnlijk echter reeds eerder, woont hij te Leiden, later trok hij naar den Haag. Wij hooren verder van hem door het uitbetalen van gelden voor zijn werk. In 1606 werd bij hem door de Staten-Generaal een bloemstuk besteld voor een bloemstilleven voor Maria de Medici; in 1607 kreeg hij een opdracht van de burgemeesters van den Haag voor een ontwerp van een gevelsteen voor het krankzinnigenhuis; 1607-1609 ontving hij geld voor det schenken van exemplaren van zijn Wapenhandlinge. In Sept. 1620 ging zijn zoon met schilderijen en penteekeningen voor zaken naar Zweden; met dezen zoon was de G. in 1622 in Londen. In 1627 woonde hij naast Const. Huygens in de Lange Houtstraat te 's Gravenhage. De Gheyn muntte vooral uit in het schilderen van

[p. 468]

bloemstukken. Van Mander spreekt o.a. over twee bloemstillevens en over een boekje met bloemen en insecten voor keizer Rudolf II. Ook als tuinarchitect is de G. bekend, hij legde paleistuinen in den Haag voor Prins Maurits en Frederik Hendrik aan. Als zijn leerlingen worden genoemd: J. Saenredam, Z. Dolendo, D. Bailly, R. de Baudoux (?), C. Drebbel (?).

Schilderijen van zijn hand bevinden zich te Amsterdam, 's Rijks Museum: (tijdel. tentoongest. 1911, uit verz. Hoogendijk te 's Gravenhage, een bloemstuk), Venus en Amor, paard van prins Maurits (1603), paard en knecht; Londen, verz. White: bloemstilleven (1615); Brugge, bissch. Seminarium: H. Helena met kruis voor Christus (1611); Parijs, Ad. Schloss: schoolmeester met twee leerlingen, 1620.

Teekeningen bevinden zich te Amsterdam, 's Rijks Prentenkabinet: drie bladen met boomstudies, doode vogels, twee gevouwen handen, een vrouw en de dood, 25 stuks ‘wapenhandelinge’, trompetter, doodskop, borstbeeld van een man naar r., kikker, boerenwoning, egels, de vergankelijkheid (putto), blad met vier muizen, blad met aap, blad met figuren en armstudies, oude man en vrouw zittend, blad met c. 15 staande mannen, beweening onder het kruis, c. 12 figuren van mannen en vrouwen, dito blad met 65 figuren, bisschop. jonge man met stok, dame met waaier, zieke vrouw op bed, Prins Maurits op doodsbed, borstbeeld zigeuner, berg-rivierlandschap, twee borstbeelden, drie studies van een jongen ten voeten uit, ezel, borstbeeld oude man, broeder van Hugo de Groot (?), P.H. de Bois; Amst., Mus. Fodor: kop van een man, Philips v. Marnix. v. St. Aldegonde, portret van een jongen man; Amst. verz. Six: een teekening; Rotterdam, Mus. Boymans: ruitergevecht, vrouwebeeld, kolvenier, Seneca; Haarlem, Mus. Teyler: twee bladen ‘wapenhandelinghe’, studie van vier koppen, drie koppen van vrouwen, zittende man(2), rustende man, twee figuren, oude man borstbeeld; Leiden, Prentenkabinet: heilige familie met zingende engelen; 's Gravenhage, verz. Hofstede de Groot: 5 stuks o.a. knielende man, jongen; 's Gravenhage, Sted. Museum: hazen; 's Gravenhage, verz. Kröller: vogelkoppen, jongensportret; Maartensdijk, verz. Lugt: trompetter, studieblad; Frankfort, Städ. Institut: aankomende visschers, Karel van Mander op doodsbed; Weenen, Albertina: portret van H. Goltzius, landschappen, twee bladen met trompetters (1598), twee ruiters, veldslagen, Dresden, Prentenkabinet: Christus op wolken; Berlijn, Prentenkabinet: duivel onkruid zaaiend, studieblad; Weenen, verz. Geiger: landschap; Leizig, vroeger verz. A. Köster: halve figuur van een vrouw in stoel; München, Prentenkabinet, landschap (1603); Brussel, verz. de Grez: blad met 4 studies van een vrouw; Londen, Britsch Museum: landschapcompositie; Londen, Victoria-Albert Museum: landschap met bandieten; verz. Weigel 1869: landschap (1603) (dezelfde als die te München?); verz. Ellinckhuyzen: ‘wapenhandelinghe’; veiling R.W.P. de Vries, Amsterdam, 11 Mrt. 1919; 25 Jan. 1922; 1924: de rijkdom enz. (reeks); veil. F. Muller te Amsterdam (Langerhuizen) 19 Apr. 1919: kop van een jongen, studieblad.

Prenten van zijn hand zijn er ongeveer 200, o.a. de bekende reeks van 117 prenten met musketiers etc. in verschillende houdingen, de zoogen. Wapenhandelinghe, voorts allegorieën, boer bezig een boog af te schieten achter hem een vrouw, zigeuners, rederijkersembleem (1596), kaart van Schiedam, costuums, landschap, grotesken, een leeuw, liefdefeest, kruidtuin, ‘Als elck sotken prijst

[p. 469]

sijn Marotken’, vanitas, gierigaard en dood, concert, portretten o.a. Karel Clusius, Tycho Brahe, H. de Groot, Gorlaus, Hendrik IV, Hendrik II van Bourbon, Philips v. Marnix v. St. Aldegonde, Joh. Kellenberch, Adr. Damman, Lud. v. Collen, Cosino Media, Sigism. Malatesta, Joh. Basilowitsch, Jac. Duym, du Laurier, 12 keizers, voorstell. uit het Oude en Nieuwe Testament, o.a. Mozes met de tafelen der wet, rust op vlucht naar Egypte, Maria in de wolken, Maria met kind, Magdalena, verder Mars en Venus, Triton, 12 teekens van den dierenriem. Als etsen zijn te noemen: boerenwoning en omgeving, ets van 1598 naar Brueghel 1561 en slag bij Turnhout. Naar H. Goltzius maakte de Gheyn de prenten: reeks vaandeldragers etc., de vier evangelisten; naar C. van Mander: God de vader, aanbidding der drieëenheid, toren van Babel, Ruben, Levi, Juda, etc., vlucht naar Egypte, de passie, Christus en de 12 apostelen, verloren zoon, boetende Magdalena, oordeel van Midas, ontvoering van Europa, Andromade, 4 elementen, regeering van den wijzen koning, de domheid en de verkwisting; naar C. Bloemaert: de verkondiging, rust in Egypte, Christus predikend, wonder van de 5 brooden; naar Chrisp. v.d. Broecke: Christus tusschen de moordenaren, goden; naar C. Cornelissen: Acis en Galathea, heilige familie; naar W. Telcho: het rijk van Neptunus (ontwerp voor schaal); naar D. Barentsen: Daniel in den leeuwenkuil, Actäon en Diana.

Historieprenten van zijn hand zijn: de Justitie over den baljuw van Zuid-Holland 1336; 1573 de Haerlemsche verdedigers; 8 Nov. 1576 Pacificatie van Gent; 1 Aug. 1577 twee zinneprenten op den overgang en verwoesting van het kasteel te Antwerpen; 24 Juni 1593, Maurits belegert en wint Geertruidenberg; 22 Juli 1594, na de verovering van Groningen wordt Maurits feestelijk ingehaald; 24 Jan. 1597 overwinning van Maurits op de Thieltsche heide bij Turnhout (reeds genoemd); Nov. 1600, afbeelding van den tocht van Scheveningen naar Petten langs het strand; 1577 zinneprent op den treurigen toestand van het rijk; 1584 zinneprent ter eere van prins Willem van Oranje; 1600, het gouden huishouden en nog een zinneprent; 1600, de wapenhandelinge (reeds genoemd); 1600, zeilwagen van S. Stevin; 2 Sept. 1604, beleg van Ostende.

Naar zijn ontwerp maakten prenten: W. Swanenburg, Z. Dolendo, B. Dolendo, A.I., Jan de Bisschop, een onbekend graveur.

Zijn portret is gegraveerd door H. Hondius en door J. Ladmiral in van Manders Schildersboek (1764).

Zie: Thieme-Becker, Allgem. Künstlerlexikon XIII, 530 (met talrijke literatuuropgaven); A.v. Wurzbach, Niederl. Künstlerlexikon II, 582, III, 91; J.Ph. van der Kellen in Oud- Holland (1916); F. Muller, De Nederl. geschiedenis in platen (Amsterdam 1863) 208, 258, 632, 723, 749, 1018, 32, 56, 1157a, s. 208, 723C, 46A, 899A, 1116, 17, 181H, 52A, 57, 1215A, A 208, 1117 en S. 1117; A. Bredius, Künstlerinventare G 232, P 539, P 774, P 779, G 1237, G 1248, G 1306, G 1439, G 1475, G 1587, 2017, G 2077, P 2166, P 2213, 1666n, 1669n, 1670n, 280n, P 81n; E.W. Moes, Aanteekeningen 's Rijks Prentenkabinet te Amsterdam afd. schilders, afd. prenten; v.d. Kellen, Aanteekeningen 's Rijks Prentenkabinet te Amsterdam; Handzeichn. alter Meister im Kupferstichkabinett zu Berlin, herausgegeben von Lippmann (1902) XI, I, 244, IV H 243; R. Grosse, Holl. Landschaftsmalerei 1600-1650 (1925); Handzeichn. Alter

[p. 470]

Meister im Städ. Institut zu Frankfurt a/M VIII 8, XI, 7; Vasary-Society V, 19; J. Scholten. Catalogue raisonné des dessins des écoles franç. et hollandaise Musée Teyler à Haarlem (Haarlem 1904); H. Reitlinger, A selection of drawings by old masters in the Victoria and Albert Museum (Londen 1921) pl. XIII; A.M. Hind, A short history of engraving and etching (Londen 1923) 352; H. Buisman, 40 teekeningen van oude meesters der holl. school en enkele der vlaamsche in Mus. Teyler in Haarlem (Leipzig 1924), 3; C. Veth in Elsevier (Maart 1923) 158; H.P. Bremmer, Beeld. kunsten VI, 3, VII, 65; E.W. Moes, Oude teekeningen van de holl. en vlaamsche school in 's Rijks Prentenkabinet te Amsterdam (den Haag 1904) 33-35; P. Kristeller, Kupferstich und Holzschnitt in 4 Jahrh. (Berlijn 1921) 330; J.J. de Gelder, 100 teekeningen van oude meesters in het Prentenkabinet te Leiden (Rotterd. 1920) 11; Veilingscatalogi; O. Hirschmann in Cicerone (1916) 404, afb. 4; G. Knuttel Wzn. in Mededeelingen Dienst v. Kunsten en Wetenschappen (Nov. 1919) afb. 2, p. 27; Inventaire des dessins et aquarelles coll. de Grez (Bruxelles 1913), 1346; Leo Planiczig u. Herm. Voss, Handzeichn. alter Meister a.d. Samml. Geiger (Wien 1921) 68.

J.M. Blok