Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 7

[Geel, Joost van]

GEEL (Joost van), geb. 20 Oct. 1631 te Rotterdam, overl. ald. 31 Dec. 1698. Zijn ouders waren Jan Joosten van Geel, brandewijnbrander, een vermogend man, en Ingetje Lucasdochter van Leeuwen. Hij werd opgeleid voor den handel en heet ook in de aangifte van zijn overlijden ‘coopman’, maar legde zich bovendien toe op de schilderkunst, dichtkunst en godgeleerdheid. Dat hij ook de klassieke talen, althans het Latijn, beoefende, zou men opmaken uit zijn gedicht Op het burgerlyke oorlogh tegens Brutus en Kassius gevoert (Gedichten, 342), waarin hij naar zijn eigen mededeeling Horatius gevolgd heeft. Zijn afkeer van onverdraagzaamheid en gewetensdwang deed hem zich aansluiten bij de rijnsburgsche collegianten. Op 4 Juli 1666 huwde hij te Rijnsburg met Maritge Jacobsdochter van Wetteren (geb. ald. 27 Dec. 1644, overl. te Rott. 15 Febr. 1733), wier moeder een dochter van een der van der Kodde's was. Uit dit huwelijk werden vijf kinderen geboren, waarvan twee jong stierven en drie hem overleefden. Zijn weduwe richtte 26 Juni 1719 een verzoek tot de vroedschap van Rotterdam om ingebruikgeving van grond ten behoeve van haar azijnmakerij buiten de Oostpoort. Het blijkt niet, of van Geel die azijnmakerij reeds bezat. Hij was lichamelijk zwak en leed de laatste twee jaren van zijn leven aan kanker in de kaak, die hem ondraaglijke pijnen veroorzaakte, welke hij met christelijke lijdzaamheid verdroeg, gelijk o.a. blijkt uit zijn gedicht Zuchten tot Godt in de verwachting van de doot (Gedichten, blz. 415).

In zijn jeugd maakte hij, om zich in de schilderkunst te bekwamen, meermalen reizen naar Frankrijk, Duitschland en Engeland, en ontving 27 Aug. 1657 van Cromwell schriftelijk verlof om al wat hem merkwaardig voorkwam te bezichtigen en te schetsen. Voor zijn leermeester in de schilderkunst houdt men algemeen Gabriel Metsu, met wiens kunst de zijne zooveel overeenkomst vertoont, dat het dikwijls moeilijk is uit te maken of een werk aan den een dan wel aan den ander moet worden toegeschreven, te meer daar beiden vaak gelijke onderwerpen behandelen en boven-

[p. 463]

dien de handteekening van van Geel meer dan eens zeer handig in die van Metsu veranderd is. Ook herinnert hij in zijn wijze van behandeling meermalen aan zijn stadgenoot. Jacob Ochtervelt. Als onderwerp voor zijn schilderijen koos hij bij voorkeur huiselijke en bijbelsche tafereelen; volgens sommigen schilderde hij ook zeegezichten, maar dit berust waarschijnlijk op verwarring met een Jan of Johannes van Geel, die in enkele catalogi vermeld wordt. Als portretschilder deed hij zich kennen door het schilderen van zijn eigen afbeelding, thans in het Rijksmuseum te Amsterdam. Jacob Houbraken vervaardigde hiernaar een gravure ten behoeve der uitgave van van Geel's Gedichten, hieronder genoemd, en J.M. Quinkhard maakte er een miniatuur van. Behalve dit portret zijn nog de volgende schilderijen van Joost van Geel bekend: 1^o Moeder met min en kind (Museum te Rotterdam), dat als zijn beste werk beschouwd wordt; 2^o Musiceerend gezelschap (in 1898 in het bezit van den kunsthandelaar Ch. Sedelmeyer te Parijs); 3^o Dame, die zingt en op de luit speelt, terwijl een jonge man naast haar staat (Ermitage te St. Petersburg); 4^o Simson en Delila (Gal. Liechtenstein te Weenen; waarschijnlijk is dit het schilderij, dat zich op zijn portret op den achtergrond bevindt); 5^o Kaartspelend gezelschap (verz. Wachtmeister te Vanas in Zweden); 6^o Meisje, dat van een negerjongen een brief aanneemt (verz. J. Lenglart te Rijssel); 7^o Meisje met een hondje op haar schoot (verz. Rutt en te Luik); 8^o Dame, die ooft van een schotel neemt (verz. J. Porgès te Parijs); 9^o Twee vrouwen in gesprek met een man (verz. lord Rothschild te Londen, vermeld als van Caspar Netscher); 10^o Lezende dame aan een tafel (gedat. 1674, verz. Lewis Fry te Bristol); 11^o Dame, een medaillon beschouwend, dat ze uit een brief genomen heeft (verz. H.C. Frick te New York, vroeger aan Metsu toegeschreven); 12^o Genezing van Petrus' schoonmoeder (gedat. 1666, in Maart 1896 in het bezit van den kunsthandel Thomas Lawrie and Son te Londen, vroeger insgelijks op naam van Metsu, maar volgens Dr. C. Hofstede de Groot wellicht van van Geel, van wien bekend is dat hij een schilderij dit onderwerp voorstellende nagelaten heeft). Bovendien vermelden oude veilingscatalogi nog een zevental schilderijen van van Geel, alsmede eenige teekeningen voorstellende rotterdamsche stadsgezichten van en naar hem, welke echter nog niet zijn teruggevonden. Lebrun, die zijn inlichtingen had van den verzamelaar Gerrit van der Pot, heer van Groeneveld, wiens vrouw een kleindochter van van Geel was, deelt mede, dat hij in den laatsten tijd van zijn leven al zijn werken heeft vernietigd om den geringen dunk, dien hij er van koesterde, maar waarschijnlijk paste hij door een misverstand op van Geel's schilderijen toe wat, gelijk hieronder zal blijken, op diens gedichten betrekking had. Bevoegde beoordeelaars achten hem een dilettant van groote begaafdheid maar geringe verbeeldingskracht, die, wanneer hij zich geheel aan de kunst had kunnen wijden, waarschijnlijk een voortreffelijk schilder had kunnen worden, maar thans niet meer is dan een verdienstelijk navolger.

Van Geel schijnt de voortbrengselen van zijn penseel hooger te hebben gesteld dan die van zijn pen; althans op zijn zelfportret wijst hij niet naar een bundel zijner gedichten, maar naar het bovenvermelde schilderij van Simson en Delila. Bij zijn leven werden dan ook slechts enkele zijner gedichten uitgegeven. Zoo verscheen afzonderlijk: J. van Geels Tranen, gestort op 't lijk van Hare Majesteit Maria, door Gods genade Koninginne

[p. 464]

van Groot Brittanje, Vrankrijk en Yrlant (Pamflet Knuttel no. 14080). Zijn gedicht Christus doods Gedenk-teeken vond een plaats in den Lusthof der Zielen, bevattende stichtelijke liederen van een zestigtal dichters, door Claas Stapel in 1681 uitgegeven en later meermalen herdrukt. Ook de Rouw-klage, over d'onverwachte en betreurelijke dood van den godvruchtigen....D. Geraard Brandt de Jonge (Pamflet Knuttel no. 11884) bevat naast gedichten van J. Oudaan, J. Antonides van der Goes e.a. een bijdrage van J. van Geel. Een gezamenlijke uitgave van zijn gedichten verscheen eerst ruim 25 jaren na zijn dood door toedoen van zijn stadgenoot en geestverwant, den remonstrantschen predikant Kornelis van Arkel, die er een beknopte levensbeschrijving aan deed voorafgaan (De Gedichten van Joost van Geel. Te Rotterdam By Jan Daniel Beman 1724). Het hierin voorkomend reeds genoemd portret van den dichter werd door Joan de Haes van een vierregelig bijschrift voorzien. Van de vijf boeken, waarover de gedichten verdeeld zijn, bevatten de eerste twee Stichtelyke zangen, het derde Geboortedichten, het vierde Lykdichten (o.a. Op de doot van den grave van Strafford; van den heere Michael de Ruiter; van den Nederduitschen Maro, Joost van Vondel en van den grootsten dichter Joannes Antonides van der Goes) en het vijfde Mengeldichten en Byschriften. Merkwaardig voor de kennis van zijn denkwijze aangaande de theologische vraagstukken van den dag is het eerste der Mengeldichten: De Bloeiende Kerk, aen de Remonstrantsche Christenen (blz. 267 vlgg.), waarin bij de onverdraagzaamheid laakt, niet alleen van Rome, maar ook van Genève en Wittenberg: ‘Hervormde Christenen noemt gy uzelf, dogh zyt Het maer ten deel, zoo lang g'elkanderen verbyt’. Voorts prijst hij de ‘heldre lichten’, die uit Rijnsburg zijn gerezen en ‘schoon gezonken, nogh de rechte koerssen wyzen’. Terecht is opgemerkt, dat zijn gedichten meer lof verdienen om hun verdraagzamen, vrede en liefde ademenden geest dan om hun kunstwaarde. Dat hijzelf ook van die meening was, zou men kunnen opmaken uit bovenbedoelde mededeeling van van Arkel, dat hij kort voor zijn dood ‘(ten deele uit een kleen gevoelen dat hy van zigh zelf hadt, ten deele ook uit andere inzichten) vele vruchten van zyne pen en geest aen de vlammen opofferde ('t geen oorzaek is, waerom men verscheide stukken en brokken, als onvolmaekt, heeft moeten te rugh houden)’. Aan de gedichten gaat vooraf De Gekruiste Jesus in een rede afgebeeldt, wellicht voor een vergadering van Collegianten uitgesproken. Van zijn belangstelling in den strijd op theologisch gebied getuigt behalve het boven aangehaalde ook zijn Redenering over de Algemeene Kerk, te zamen uitgegeven met Paulus Bredenburghs Aanmerkingen, op de ongegronde Scheur-klaghten van L. Klinkhamer en P. Smout (Rott. 1687, Pamflet Knuttel no. 12645). Ook in deze verhandeling, onder het motto ‘Het eynde des Gebodts is liefde uit een rein herte’, dringt hij aan op onderlingeliefde en verdraagzaamheid. Dit vlugschrift lokte een aanval uit van J. Oudaan, waarop van Geel antwoordde met een Nader Verklaringe eeniger zaken in zijne Redeneringe over d' Algemeene Kerk, tegen de Overweginge van J. Oudaan Franz (Rott. 1689, Pamflet Knuttel no. 13331a). Terecht getuigt van Arkel van hem, ‘dat hy een Christen was met naem en daet, een belyder en belever van den eenvoudigen Evangelischen Godtsdienst, .... een gezwore vyant van alle Secten en Sectarissen; een vrient van eene algemeene onderlinge verdraegsaemheit

[p. 465]

in alle punten die betwistbaer en bygevolge niet grontwezentlyk zyn’.

Zijn portret, gegraveerd door J. Houbraken naar een zelfportret in 's Rijks museum te Amsterdam werd reeds boven vermeld.

Zie: J.B.P. Lebrun, Galerie des peintres Flamands, Hollandais et Allemands II, 48; J. Immerzee1 Jr., De Levens en Werken der Holl. en Vlaamsche Kunstschilders; Chr. Kramm, id.; J.H. Scheffer en Fr. D.O. Obreen, Rotterdamsche Historiebladen, 3e afd. I, 601 vlgg.; J.H. Scheffer in Alg. Ned. Familieblad (1883-84) 136, 2; P. Haverkorn van Rijsewijk in Oud- Holland XVI (1898), 32 vlgg.; Thieme und Becker, Allgemeines Lexicon der bildenden Künstler XIII, 323 f.

Jacobs