Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 6

[Raders, jhr. Willem Herman Frederik Hendrik van]

RADERS (jhr. Willem Herman Frederik Hendrik van), geb. te Curaçao 13 Nov. 1827, overl. te 's Gravenhage 23 Dec. 1889, was de tweede zoon van R.F. baron van Raders, generaal-majoor, gouverneur van Curaçao, later van Suriname, en E. van der Meulen. Hij studeerde van 1846 aan de koninklijke academie te Delft en verwierf aldaar het diploma van burgerlijk ingenieur in 1850. Na twee jaar in technische betrekking in Suriname doorgebracht te hebben, solliciteerde hij voor den nederlandsch-indischen waterstaat. Hij werd 5 Nov. 1852 ter beschikking van den gouverneur-generaal gesteld en kwam in het begin van 1853 in Indië aan. Zijn ambtgenoot J.M.C. van Waning, die tegelijk met hem ter beschikking gesteld was, is op de heenreis naar Indië omgekomen met het vergaan van de ‘Hendrika’. Onmiddellijk na zijne aankomst bij gouvernementsbesluit van 13 Mrt. 1853 benoemd tot aspirant-ingenieur, werd hij reeds 2 Juli 1855 bevorderd tot ingenieur 3e klasse en tevens belast met een voor een jongmensch zeer belangrijken dienst, namelijk het geheele aan Nederland behoorende deel van Borneo, toen de 7e waterstaatsafdeeling, eerst ter standplaats Banjermassing, later te Pontianak. Op 21 Mei 1859 bevorderd tot ingenieur 2e klasse, werd hij te Batavia geplaatst en toegevoegd aan den chef der 1e waterstaatsafdeeling W.L. Brocx. Hoewel dit eene achteruitstelling schijnt, was zijn dienst te Batavia veel belangrijker dan die op Borneo. Gedurende zijn geheelen verderen diensttijd woonde van Raders te Batavia.

In 1861 werd hij werkzaam gesteld bij den aanleg van kust- en havenlichten in den oost-indischen archipel. Op 26 Jan. 1863 bevorderd tot ingenieur 1e klasse, werd hij kort daarna chef der 1e waterstaatsafdeeling te Batavia, terwijl hij tegelijk optrad als eerstaanwezend ingenieur aldaar en dus deze twee betrekkingen combineerde. Met behoud dezer betrekkingen werd hij 26 Juni

[p. 1160]

1865 benoemd tot hoofdingenieur 2e klasse. Bij de reorganisatie van den waterstaat in 1866 werden de waterstaatsafdeelingen afgeschaft, doch van Raders bleef eerstaanwezend ingenieur te Batavia. Op 16 Febr. 1868 tot hoofdingenieur 1e klasse bevorderd, werd hij tegelijk gedetacheerd aan het departement van publieke werken onder den inspecteur P.J.G. Beijerinck (I kol. 340). Toen deze in Jan. 1870 met verlof naar Europa vertrok, werd van Raders 3 Febr. d.a.v. in zijne plaats tot directeur van publieke werken benoemd. Hij nam deze betrekking waar tot hij in Juni 1874 verlof naar Europa verkreeg. Bij Koninklijk besluit van 10 Dec. 1875, werd hij op non-activiteit gesteld en bij dat van 10 Oct. 1877 werd hij op zijn verzoek eervol uit den Rijksdienst ontslagen.

Gedurende zijn ganschen diensttijd in Indië heeft van Raders geen verlof naar Europa gehad. Door zijn langdurig verblijf te Batavia was hij geheel op de hoogte van de toestanden en van de behoeften van handel en scheepvaart aldaar. De schepen lagen eene maand of langer op de reede, eenige kilometers in zee en de goederen moesten uit en in prauwen geladen worden, niet dieper dan 1.80 meter, dikwijls konden de prauwen dagen lang door de deining niet tegen boord der groote schepen komen. Reeds in 1832 had men de door Batavia stroomende rivier Tjiliwong, die als haven voor de prauwen en de visschersvaartuigen diende, bij Uitkijk afgedamd en eene nieuwe rivier westwaarts gegraven. De havendammen der oude Tjiliwong, die reeds uit de 18e eeuw dagteekenden, waren van 1857 tot 1859 verlengd. In 1862 bracht Lord Elgin, onderkoning van Britsch Indië, een bezoek aan Batavia; de sloep, die hem van de reede naar de aanlegplaats moest vervoeren, bleef in den havenmond in de modder steken. Dit was mede de aanleiding om krachtige maatregelen tot verbetering te nemen. Reeds in 1860 was een stoombaggermolen in gedeelten uit Europa naar Batavia gezonden, maar doordat men er slecht mede overweg kon en telkens een kamwiel brak, kon er voor 1863 niet mede gewerkt worden. Onder van Raders zijn door dezen molen, geholpen door handbaggering, goede uitkomsten bereikt, zoodat schepen van 1.80 meter diepgang geregeld de haven konden binnenkomen. Verder werden onder zijn beheer de havenhoofden weder in goeden staat gebracht, en werden aan weerszijden van de haven kaaimuren gebouwd, waardoor aan de kleine schepen een goede ligplaats aan den wal verschaft werd en gelegenheid tot laden en lossen ontstond. Reeds in 1864 had de minister van Koloniën, I.D. Fransen van de Putte (IV, kol. 1099), aan P. Caland (V, kol. 70) en D. Maarschalk (V, kol. 327) opgedragen, hem te rapporteeren over de beste wijze om voor Batavia (en ook voor Samarang) een goede zeehaven te verkrijgen. Hun rapport, uitgebracht 13 en 14 Febr. 1865, stelde voor, de twee bestaande havendammen te verlengen tot de dieptelijn van 8 meter, doch hun afstand 100 meter te maken, dus belangrijk grooter dan die der bestaande dammen, zoodat één dam geheel opgeruimd moest worden. J. Kloppenburg, oud-scheepskapitein en inspecteur van verzekeringsmaatschappijen, diende 5 Juni 1865 een plan in, ongeveer gelijk aan het toen nog niet publiek gemaakte van Caland en Maarschalk. Dit laatste werd om advies in handen van van Raders gesteld, en 8 Mrt. 1867 deelde hij als zijne meening mede, dat eene havenuitbreiding als zij bedoelden, af te keuren was en dat de eenige goede plaats voor eene haven was Tandjong Priok, een eenigszins uitstekende punt, 9 kilometers

[p. 1161]

oostwaarts van Batavia gelegen. A. Fraser, lid der bataviasche Kamer van koophandel en agent der in engelsche handen zijnde nederlandsch-indische stoomvaartmaatschappij, leverde in het begin van 1871 een plan in tot aanleg van een plankier op schroefpalen aan den wal dwars van het eiland Onrust, 30 kilometer westwaarts van Batavia. Bij schrijven van 8 Juni 1871 gaf prins Hendrik in eene nota omtrent hetgeen naar aanleiding van den aanleg van het Suezkanaal, dat in het laatst van 1869 geopend was, behoorde te geschieden, ook het een en ander aan, dat tot verbetering der haventoestanden te Batavia zou kunnen strekken. O.a. stelde hij voor, den hinderlijken golfslag op de reede tegen te gaan door den aanleg van een zeebreker ongeveer evenwijdig aan de kust. De Kamer van koophandel van Batavia, door de regeering over de nota van den prins geraadpleegd, stelde 28 Juli 1871 eene commissie in, bestaande uit haar medelid, den oud-ingenieur van den waterstaat C.T. Deeleman, Maarschalk, Kloppenburg, den havenmeester en twee belanghebbenden bij het prauwenveer, de drie laatsten oud-zeeofficieren. Deze commissie, en de Kamer van koophandel met haar, achtten de beste oplossing een havenbassin vlak bij en oostelijk van den havenmond.

Eindelijk dienden W. Poolman en de oud-zeeofficier J. Groll, directeuren (in Nederland) van de Nederlandsch-indische spoorwegmaatschappij, eigenares van de lijn Batavia-Buitenzorg, door bemiddeling van Maarschalk en A. Oltmans, leden van het indisch comité dier maatschappij, aan de indische regeering een ontwerp in, inhoudende den aanleg van een dam tusschen de eilanden Kuiper en Onrust, een dam van Onrust naar den vasten wal van Java en een spoorweg over laatstgenoemden dam en verder naar Batavia. Dit was een denkbeeld van J.A.A. Waldorp (III kol. 1378). Maarschalk, die het mede moest indienen, verklaarde het dadelijk voor onmogelijk. Het gevolg was hevige oneenigheid, in het bijzonder tusschen Groll en Maarschalk, tengevolge waarvan Maarschalk ontslag nam uit den dienst der spoorwegmaatschappij.

In een rapport, gedagteekend 29 Nov. 1871, berekende van Raders, dat de kosten van het ontwerp der door de Kamer van koophandel ingestelde commissie niet, zooals zij berekend had, 11 millioen maar bijna 33 millioen zouden zijn. Ook wees hij er op, dat toen de havenhoofden van Batavia verlengd werden, de slibafzetting bijna gelijken tred met die verlenging gehouden had. De gouverneur-generaal Mr. J. Loudon (III kol. 790) besloot 25 Apr. 1872, dat er eene haven voor Batavia overeenkomstig de plannen der commissie aangelegd zou worden. De minister van Koloniën, Fransen van de Putte, bracht voor dit doel een millioen op de Staatsbegrooting voor 1873. In de vergadering der Tweede Kamer van 25 Oct. 1872 bepleitte T.J. Stieltjes (II kol. 1370) uitstel, daar de zaak z.i. niet voldoende onderzocht was, en het millioen werd door de Kamer tot ƒ 50.000 verminderd, ten einde deze som voor onderzoekingen aan te wenden. Het gevolg hiervan was, dat Loudon 9 Jan. 1873 eene commissie onder voorzitterschap van van Raders instelde, met de opdracht, de meest geschikte plaats voor eene zeehaven voor Batavia aan te wijzen. Zij bestond uit 14 leden, waarvan 8 bekend waren als voorstanders van het plan der commissie, ingesteld door de Kamer van koophandel. Deeleman, die wellicht niet meer zoo met zijn eigen voorstellen ingenomen was, nam de benoeming niet aan, en de luitenant-kolonel der genie J.P. Ermeling bleef buiten stemming. Uit het verslag, dat 15

[p. 1162]

Juli 1874 uitgebracht werd, bleek, dat de meerderheid, bestaande uit 7 leden (zijnde de op de eene of andere wijze bij den handel betrokkenen, Maarschalk en twee zeeofficieren) bleven of werden voorstanders van een bassin nabij de bestaande haven. De minderheid, zijnde 4 ingenieurs en de zee-officier W. baron van Hogendorp, was voor den aanleg van eene haven te Tandjong Priok. Het gevolg van deze verdeeldheid was, dat de stukken aan den minister van Koloniën Mr. W. baron van Goltstein (I kol. 953) gezonden werden. Deze vroeg daarover het advies van Caland en Waldorp, beiden bovengenoemd, en van den zeeofficier, chef der hydrografie A.R. Blommendal. Laatstgenoemde overleed in den aanvang van 1875 en de beide anderen brachten 22 Mrt. van dat jaar hun rapport uit, waarin zij zich geheel met het advies der minderheid vereenigden. Beiden, die vroeger anders gerapporteerd hadden, waren dus voor de argumenten van van Raders gezwicht. Het is zeker, dat de haven te Tandjong Priok eenige millioenen minder gekost heeft dan die te Batavia gekost zou hebben, waarbij nog komt, dat er dwars van Batavia veel koraalriffen zijn, die het daarheen varen bezwaarlijk maken, iets wat men te Priok niet heeft. Daar staat tegenover, dat het klimaat te Tandjong Priok slecht is, zoodat ieder, die er des daags moet verblijven, zorgt, des avonds te Batavia te zijn. Daardoor blijft ook Batavia de handelsstad en is er geen sprake van verplaatsing van den handel naar Tandjong Priok. Dientengevolge zullen de kosten voor den handel steeds hooger blijven dan wanneer de haven te Batavia aangelegd ware.

Intusschen is het voor van Raders eene groote voldoening geweest, dat het plan, waarvoor hij jaren gestreden had, is uitgevoerd, al is het eerste denkbeeld daarvan waarschijnlijk te danken aan J.A. Krajenbrink.

In het najaar van 1874 in Nederland aangekomen, vestigde hij zich te Zutfen. In 1882 werd hij directeur van de Nederlandsch-indische stoombootmaatschappij, in 1883 tevens directeur der Java-spoorwegmaatschappij. Hij vestigde zich met het oog daarop te 's Gravenhage. De eerstgenoemde maatschappij, die de vaart onderhield tusschen de verschillende havens in den Indischen archipel, was in engelsche handen. Zij had met de regeering eene overeenkomst, die in 1891 afliep. Ten einde eene geheel nederlandsche maatschappij in hare plaats te kunnen doen optreden, werd met hulp der regeering de Koninklijke paketvaartmaatschappij in 1888 opgericht. Van Raders wendde zich ter behartiging van de belangen zijner maatschappij tot de Tweede Kamer en vond steun bij het Kamerlid Mr. L.W.C. Keuchenius (I kol. 1246), maar hij had bij de Kamers geen succes.

Van Raders overleed voordat de overeenkomst met zijne stoomvaartmaatschappij was afgeloopen.

Hij schreef: Historische schets bij de aanbieding aan het Koninklijk instituut van ingenieurs van eenige bescheiden betreffende eene voorgestelde zeehaven voor Batavia, met 1 plaat, in Tijdschrift Koninklijk instituut van ingenieurs 1874-1875, blz. 120.

Hij huwde 25 Sept. 1861 met Jeanne Madelaine Prins, dochter van den vice-president van den Raad van Indië, geb. 6 Mei 1842, overl. 6 Dec. 1918, bij wie hij twee zonen en vijf dochters had.

Ramaer