Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 6

[p. 987]

[Manen, Willem Christiaan]

MANEN (Willem Christiaan), geb. te Noordeloos 8 Aug. 1842, overl. te Leiden 12 Juli 1905. Voorbereidend onderwijs genoot hij te Benschop en te IJselstein; hij studeerde te Utrecht, promoveerde 2 Febr. 1865 in de godgeleerdheid op het proefschrift Onderzoek naar de echtheid van Paulus' eersten brief aan de Thessatonicensen en werd predikant te Abbenbroek 3 Dec. 1865, te Winkel in 1870, te Zierikzee in 1875. Voorts was hij hoogleeraar te Groningen (benoemd 16 Oct. 1884), welk professoraat hij aanvaardde 11 Dec. d.a.v. met een rede: Het persoonlijke karakter der leerstellige godgeleerdheid; maar reeds 22 Sept. 1885 was hij te Leiden (benoemd 25 April). Zijn inaugureele rede was daar De leerstoel der oudchristelijke letterkunde.

Op Paschen van 1866 hebben hij, Duker en van Loenen Martinet voor hunne gemeenten openlijk verklaard ‘hoe zij over de lichamelijke opstanding dachten’. Als voorstander van de ‘moderne richting’ zijn vele preeken van hem verschenen in de series: Stuiverspreeken, Onze godsdienstprediking enz., andere artikelen in de uitgaven van de ‘Blaadjesvereeniging’ en in het Godsdienstig Album.

Nog op zijn eerste standplaats gaf hij uit: Het godsdienstig karakter der nieuwe richting tegen de bedenkingen van dr. J. Cramer verdedigd (1869). Hierna schreef hij artikelen in de Vaderlandsche Letteroefeningen, boekaankondigingen in de Bibliotheek voor moderne theologie en het Theologisch tijdschrift. Ook vertaalde hij eenige werken. In de Volksbibliotheek verscheen een nummer van zijne hand De band der gemeenschap (1877); daarna Ultramontaansch Utopia.

Uit alles bleek, dat het ‘protestantsch individualisme in hem een beslisten vertegenwoordiger had’ (Meyboom). Dat hij niettemin Guido de Bray wist te waardeeren, leert men uit zijne uitgave over dezen in de werken der ‘Blaadjesvereeniging’ (1885). In dit verband leze men ook het Bijblad van de Hervorming van 10 Mei 1893, waarin hij Gooszens studie over den heidelbergschen catechismus aankondigt. Hij was te Leiden mede-oprichter in 1903 van den ‘Kring van Vrijzinnig-Hervormden’, opgericht onder de leuze: ‘Niet heengaan; niet ons aansluiten bij een der andere kerkgenootschappen’!

Zijn eerste werk op historisch-critisch terrein verscheen reeds in 1863, als antwoord op de prijsvraag van de theologische faculteit te Leiden. Dit antwoord verwierf het eermetaal en gaf het onderwerp voor zijn proefschrift (zie boven), dat nog in 1865 werd gevolgd door zijn studie over den tweeden brief aan de Thessalonicensen (Zie ook: Godgeleerde Bijdragen 1866). ‘Een lange geschiedenis zou te verhalen zijn, wilden wij al de lijnen volgen die van de uitgave eener gecommentariëerde vertaling van De geschriften der apostolische vaders in 1869 tot aan de verschijning der Handleiding voor de oud-christelijke letterkunde in 1900 voeren’ (Meyboom). Het meest heeft hij gewerkt en - gerucht gemaakt door zijn kritiek op het Nieuwe Testament. Hij begon met eene reeks artikelen Zur Litteraturgeschichte der Kritik und Exegese des Neuen Testaments in Jahrbücher für protestantische Theologie (1883-1885), ook in vertaling verschenen: Het Nieuwe Testament sedert 1850. Daarna met een antwoord op een prijsvraag van Teyler's Godgeleerd Genootschap, dat ‘geacht werd niet hoog genoeg te staan om den vollen eereprijs weg te dragen, maar toch te hoog om onbekroond te blijven’, verschenen als: Conjecturaal-kritiek, toegepast op den tekst van de schriften des Nieuwen Testaments. Over

[p. 988]

de ‘Urmarcus’-hypothese oordeelde hij: ‘het is de vraag of de Urmarcus der nieuwere kritiek wel ooit heeft bestaan buiten het brein der heeren critici’.

Na vele studiën werd hij van ‘eifriger Gegner von Loman’ een bekeerde. Eertijds had hij het ‘kwalijk kunnen gelooven dat Loman gelijk zou hebben, en wij geen enkelen brief van Paulus hadden’. Achterna was hij Loman dankbaar voor den stoot, door hem gegeven in de ‘quaestiones paulinae’. Geheel zelfstandig kwam hij tot de slotsom: ‘de paulinische brieven zijn pseudepigraphische geschriften die tot een lateren tijd behooren dan waarin zij met de hoofdbrieven gewoonlijk worden geplaatst’ (Tijdspiegel 1889, I, 429). ‘Van Manen's naam zal te allen tijde de herinnering wekken aan eenige massieve werken, die onder den titel Paulus bestemd waren evenementen te worden op het gebied der Nieuw-Testamentische critiek’ (Meyboom). De voltooide stukken dagteekenen van de jaren 1890 tot 1896. Deze studiën hebben veel tegenspraak gevonden, maar ‘van Manen heeft aan de critici het recht ontnomen om vooralsnog te gaan rusten op hunne lauweren .... Vraagt men mij mijn oordeel, ik herinner aan het omne nimium nocet, en trek van het door hem beweerde een belangrijke hoeveelheid af. Maar overigens: de bezwaren zijn op het traditioneele standpunt zóó menigvuldig, .... de verwarring is zóó bedroevend groot, dat men niet anders dan toejuichen kan elk ondernemen om langs andere wegen zekerder te komen tot het doel’ (Meyboom). In de latere jaren werkte hij niet aan een Paulus IV naast de drie uitgegeven deelen, maar legde hij de resultaten van zijne studiën vast in Encyclopaedia biblica, waardoor hij in het verre Westen en in Engeland bekend is geworden. Overigens maakte hij weinig ‘school’. Hij was een der hoofdmannen van de tweede generatie van de moderne theologie.

Zie: G.A. van den Bergh van Eysinga, Die Holländische Radikale Kritik des N.T. (Jena 1912); H.U. Meyboom in Theologisch tijdschrift 1906, 193-252 (met portret); J. Herderschee, De modern-godsdienstige richting in Nederland (Amsterd. 1904), 78, 186, 234, 266-271, 282, 291, 299, 370; A.M. Brouwer, De moderne richting (Nijm. 1913), 120-122, 167; Kerkelijk Handboek (1907), Bijl. 100; (1908), Bijl., 150; (1909), Bijl., 157; L. Knappert, Gesch. der Ned. Herv. Kerk II (Amst. 1912), 330, 342, aant. 5.

Knipscheer