Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 6

[Leendertz, Pieter]

LEENDERTZ (Pieter) Wzn. werd 7 Nov. 1817 geboren uit een oud doopschgezind geslacht, dat in het laatst der 16e eeuw om de geloofsvervolging uit de Palts week en zich te Kleef, Emmerik en Rees vestigde, vanwaar sommigen later naar de Nederlanden trokken, o.a. naar Amsterdam, waar zijn vader makelaar in tabak en commissaris van het veer op Utrecht was.

Daar de handel hem minder aantrok, ging hij naar het gymnasium, vanwaar hij 21 Maart 1834 als primus naar de academie promoveerde met eene oratie De Senecae morte. Eerst 5 Oct. 1835 echter werd hij als student aan het Athenaeum ingeschreven en tegelijk aan het seminarium der Doopschgezinden. Nadat hij 24 Juni 1840 tot proponent was bevorderd, kreeg hij spoedig een beroep te Woudsend, waar hij 13 Dec. zijne intreerede hield. In 1855 nam hij het beroep aan naar den Ilp en in 1864 naar Medemblik.

Zooals iedereen in die dagen, beoefende ook hij in zijne jeugd de poëzie. Gedichten van hem zijn gedrukt in het Jaarboekje van V.W. van 1837, in den Studentenalmanak van 1838-1842 en in Braga. Opmerkelijk is hierbij een grieksch vers in den almanak van 1838, een bewijs hoe degelijk het onderwijs aan het gymnasium geweest was en hoe goed hij daarvan gebruik gemaakt had. Van de latere nederlandsche dichters had niemand

[p. 915]

dieperen indruk op hem gemaakt dan Bellamy. Van diens gedichten maakte hij eene nieuwe uitgave gereed voor den uitgever van Paddenburg te Utrecht. In Dec. 1843 werd de kopij verzonden, maar de uitgave is nooit verschenen, zonder dat wij daarvan de reden weten.

De jaren aan het seminarium werden goed gebruikt. Teekenend voor den vooruitstrevenden geest, die daar heerschte, is zeker wel, dat de studenten verplicht waren het college over physica te volgen. Dat daarnaast toch nog genoeg tijd overbleef voor liefhebberijen en gezelligheid, is te zien in hetgeen Winkler Prins daarover schrijft in zijn Feestavonden van den Studentenkring N.E.K. (Amst. 1895).

Hij was een ijverig predikant en besteedde groote zorg aan zijne preeken. Of zijn gehoor echter altijd in staat was den rijkdom van gedachten en de streng logische redeneering te waardeeren, mag betwijfeld worden. In zijn pastoralen arbeid openbaarde zich de veelzijdigheid van zijne ontwikkeling, zoodat hij in de meest uiteenloopende zaken de vraagbaak werd voor velen, ook buiten zijne eigen gemeente. Van de theologische studiën, die hij in de eerste jaren goed bijhield, trokken hem naast de kerkgeschiedenis vooral de exegese en de hermeneutiek aan. Deze kwamen dan ook, met de ethica, in zijne preeken veel meer naar voren dan de dogmatiek.

Hoe zegenrijk echter zijn arbeid als predikant was, toch lag zijne grootste beteekenis op het gebied van taal- en letterkunde. Reeds op het gymnasium maakte hij ernstig studie van onze middeleeuwsche en 17e-eeuwsche letterkunde, vooral van Hooft en Vondel. In het jaar tusschen het gymnasium en het seminarium was het vooral de vergelijkende taalstudie die hem aantrok, na kennismaking met de werken van Bopp en Grimm, en begon hij zelfs armenisch te leeren van een Armenier, die toen in Amsterdam was. In dezen tijd begon hij ook reeds de stof te verzamelen voor eene uitvoerige wetenschappelijke grammatica van het Nederlandsch.

Een paar jaren na hem kwam J.G. de Hoop Scheffer als student aan, in wien hij een geestverwant en spoedig een vriend vond. Toen zij na veel moeite in de Stadsbibliotheek de handschriften van Hooft te zien kregen, stond het dadelijk vast, dat zij van diens gedichten eene betere uitgave dan die van Bilderdijk zouden bezorgen. Vol ijver hebben zij daar samen aan gewerkt.

In Woudsend leerde hij Friesch, dat hij van groot belang voor de studie van het Nederlandsch achtte. Bovendien begon hij de stof te verzamelen voor eene nieuwe uitgave van Heinsius, van Wassenbergh's lijst van friesche eigennamen en voor een werk over oude volksboeken en liedboeken.

In 1843 trad hij toe tot de door Vermeulen en Tideman opgerichte Vereeniging ter Bevordering der Oude Nederlandsche Letterkunde, waarvoor hij de uitgave van D. Potter's Der Minnen loep bewerkte. Ook van de Nieuwe Vereeniging enz., die in 1857 werd opgericht, maar spoedig weer te niet ging, was hij lid. Daarvoor zou hij de gedichten van Hildegaersberch uitgeven, met de voorbereiding waarvan hij reeds bezig was voor de Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde. In 1845 bij het eeuwfeest van het Amsterdamsche Sacrament van Mirakel had hij Hildegaersberch's gedicht hierover uitgegeven, en in hetzelfde jaar eenige gedichten van Gijsbert Japix.

In den Gids van 1850 schreef hij Middennederlandsche Prosodie, eene bespreking van Jonck-

[p. 916]

bloet's Over Middennederlandschen epischen versbouw. Zelden is zeker op zoo aangenamen toon eene zoo lange en zoo goed gedocumenteerde lijst van tekortkomingen gegeven. Jonckbloet heeft er niet op geantwoord en heeft over dit onderwerp nooit meer geschreven.

Na zijne verhuizing naar den Ilp werd hij van verschillende kanten om medewerking aangezocht. Van 1857-1861 schreef hij in de Vaderlandsche Letteroefeningen aankondigingen van Vondels Lucifer, uitg. door Schrant; Carlebur, Het Spellingstelsel van Bilderdijk enz.; Verwijs, Bloemlezing uit Middelnederlandsche Dichters, 1e en 2e deel; Der IJstorien Bloeme, uitg. Oudemans; Harrebomée, Spreekwoordenboek, 1e deel. Veel van wat daarin toen nieuw was, is nu onder de vakgenooten algemeen aangenomen: tekstverklaringen, tekstverbeteringen, grootere waardeering van het middeleeuwsche proza enz.; maar de strijd tegen oppervlakkigheid en dilettantisme moet nog blijven. In de Doopsgezinde Bijdragen gaf hij de juiste verklaring van den naam Doopschgezinden en toonde de onjuistheid van de gewone spelling aan. De geringe verspreiding van dat jaarboekje is zeker wel de oorzaak geweest, dat die onjuiste spelling nog steeds gevolgd wordt.

Voor een grooter publiek schreef hij Onze voornamen in den Almanak voor Protestantsche Nederlanders voor 1858, en Hoe eene taal verandert in den Almanak der Maatsch. tot Nut van 't Algemeen voor 1861.

Sinds Jan. 1856 voerde hij met de Hoop Scheffer de redactie van den Navorscher. Voor de jaargangen 1860 en 1861 werd de laatste, die in 1859 hoogleeraar was geworden, vervangen door Dr. L.S.R. Meyboom. Na 1861 echter was hij de eenige redacteur. Van dien tijd tot zijn dood heeft hij zijne beste krachten aan dat tijdschrift gegeven en daarin onder zijn eigen naam, maar ook onder allerlei pseudoniemen - wanneer er nl. te weinig van eenige beteekenis werd ingezonden - tal van artikelen geschreven, die getuigen van zijne omvangrijke kennis en degelijken wetenschappelijken zin. Dat de Navorscher onder zijne leiding op een veel hooger peil stond dan te voren, werd door de vakgenooten zeker wel erkend, maar slechts zelden uitgesproken. Geldelijk was dit geen voordeel, want menigeen zette de inteekening niet voort, toen het bleek, dat deze geene zekerheid gaf, dat elke inzending zou worden opgenomen. Dit gaf zelfs wel eens eene minder aangename briefwisseling met den uitgever.

Den 5en Febr. 1863 trof hem een ontzettende ramp. Een hevige storm uit het Z.W. met zwaren hagel woedde over Noord-Holland. Tegen 3 uur 's nachts kwam daar een zwaar onweder bij. De kapitein van eene boot, die langs het Kanaal voer, vertelde, dat hij op 27 plaatsen brand gezien had. De kranten van de volgende dagen berichtten 8 groote branden. Daarbij waren ook de kerk en de pastorie aan den Ilp. Door de stijfhoofdigheid van het kerkbestuur was steeds verzuimd een bliksemafleider op deze houten gebouwen te plaatsen. In een oogwenk stond alles in lichte laaie. Met groote moeite werden de kinderen, de handschriften van Hooft, eenige incunabelen en andere kostbare boeken van de Koninklijke en andere bibliotheken gered. Verder ging alles verloren; niet alleen de veel te laag verzekerde inboedel, maar ook de prachtige bibliotheek en zoogoed als alle aanteekeningen. Die bibliotheek bevatte een aantal zeldzame oude uitgaven, veel volksboeken, liedboeken en - misschien het zeldzaamste van alles - veel oude muziek, met zorg bijeengesnuffeld in een tijd, toen nog

[p. 917]

bijna niemand daarin belang stelde. Nog zwaarder trof het verlies der manuscripten: de gedurende 27 jaar verzamelde aanteekeningen voor eene grammatica, waarvan het eerste gedeelte persklaar was; evenzoo over spreekwoorden, oude romans en volksliederen, over friesche plaatsnamen; een met ongeveer 1000 namen vermeerderd en voor den druk gereed gemaakt exemplaar van Wassenbergh's lijst van friesche eigennamen met toelichtingen en aanteekeningen; een afschrift der handschriften van Hildegaersberch en andere middeleeuwsche gedichten; het materiaal voor eene nieuwe uitgave van Heinsius en evenzoo van Hooft, enz. Met christelijke gelatenheid droeg hij dezen slag, die het werk van een half leven vernietigde, en preekte den 15en Febr. in de school aan den Ilp over Job II, vs. 10 in het midden.

De Maartaflevering van den Navorscher bevatte eene dankbetuiging voor de bewijzen van deelneming en de mededeeling, dat geen kopij verloren gegaan was. Ook de uitgave van Hooft kon voortgezet worden, doordat een dubbel van bijna al zijne aanteekeningen bij de Hoop Scheffer was. In 1864 verscheen de eerste aflevering; in 1871 was het eerste deel gereed en in 1875 het tweede. Ook andere arbeid werd met moed weer aangevat, maar daarvoor moest alles opnieuw verzameld worden. Eene bibliotheek was spoedig weer bijeengebracht - wel niet zoo groot en niet zoo mooi als de vorige, maar toch voor de eerste behoeften voldoende - vooral ook doordien vele liefhebbers van taal- en letterkunde, op aansporing van de Hoop Scheffer, Fred. Muller, Beets e.a., daartoe een aantal boeken bijdroegen.

Om zich onverdeeld aan taal- en letterkunde te kunnen wijden deed hij in Juni 1864 examen voor de acte M.O. voor Nederlandsch. In zijne pogingen om eene betrekking als leeraar te krijgen, slaagde hij echter niet. Degenen, van wie hij daarbij in de allereerste plaats steun had mogen verwachten, en die hem dezen ook beloofd hadden, lieten hem in den steek of werkten hem zelfs tegen. Ook deze grievende teleurstelling was niet in staat zijn moed te breken of zijn geest te verbitteren. Een aanbod om medewerker aan het Woordenboek te worden, maar zonder lid van de redactie te zijn, wees hij natuurlijk van de hand.

Na dezen tijd schreef hij alleen in den Navorscher. De voorbereiding voor eene nieuwe uitgave der gedichten van Huygens was reeds ver gevorderd en de eerste aflevering was bijna persklaar, toen de dood de voltooiing verhinderde.

Zijne werkzaamheid bleef echter niet beperkt tot het predikambt en den Navorscher. Als bestuurslid van plaatselijke afdeelingen der Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, van het Genootschap tot afschaffing van sterken drank, van de Hollandsche Maatschappij van Landbouw enz. was hij een drijfkracht ten goede. Als spreker in vergaderingen was hij steeds werkzaam om de resultaten der wetenschap binnen het bereik van ruimeren kring te brengen. Bovenal deed hij veel voor het oprichten van leesbibliotheken, spaarbanken, zangscholen enz. Daarnaast gaf hij aan velen les in die vakken, waarin anders geen of slechts onvoldoend onderwijs te krijgen was, in de eerste plaats oude talen, maar daarnaast te Woudsend ook nieuwe talen en wiskunde. Te Medemblik gaf hij doorloopend een cursus in nederlandsche taal- en letterkunde aan onderwijzers, die hetzij daarvan iets meer wilden weten, hetzij zich voorbereidden voor de hoofdacte of eene acte M.O.

Terwijl hij reeds zoo vroeg begonnen was oude muziek te verzamelen, is het niet te verwonderen, dat hij in 1868 een der oprichters was van de

[p. 918]

Vereeniging voor Nederlandsche Muziekgeschiedenis en dat de Navorscher het orgaan van die vereeniging werd.

Zijne onbaatzuchtige hulpvaardigheid bleek in de meest uiteenloopende zaken. Hij stond onmiddellijk van zijne schrijftafel op en ging mede met den werkman, wien een heerschzuchtig burgemeester den toegang tot eene openbare raadszitting weigerde. Zijn andere werk werd dadelijk op zijde geschoven om een goed gedocumenteerde verhandeling over eigennamen te schrijven op de telegrafische aanvrage om hulp van een advocaat, wiens cliënt vervolgd werd, omdat hij een niet bestaanden naam in de registers van den burgerlijken stand zou hebben ingeschreven. Tot diep in den nacht werkte hij op den noodkreet: ‘Ik zit verlegen met eene plaats, die ik overmorgen op het college behandelen moet’, enz.

Hij overleed 10 Sept. 1880 te Dortmund op de terugreis van een reisje met een paar vrienden naar Thüringen en den Harz.

Leendertz