Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Toorenenbergen, Johan Justus van]

TOORENENBERGEN (Johan Justus van), zoon van Justus van Toorenenbergen, en Elisabeth van den Brandeler, geb. te Utrecht 12 Februari 1822, gest. te Amsterdam 12 December 1903. Hij genoot voorbereidend onderwijs in zijn vaderstad, waar hij in 1839 als student in de godgeleerdheid werd ingeschreven. In 1844 deed hij zijn proponentsexamen en werd 17 November van dat jaar als predikant te Elspeet bevestigd. Den 11 Juni 1848 deed hij zijn intrede te Vlissingen. In 1855 sloeg hij een benoeming als hoogleeraar aan de theologische school te Stellenbosch af. Te Vlissingen is hij met grooten ijver praktisch werkzaam geweest; hij stichtte er de Nieuwe kerk, de Evangelisch-Protestantsche bewaarschool en de Christelijke bijzondere school. Ook op dogmatisch gebied was hij werkzaam; zijn gematigd-orthodox standpunt heeft hij uiteengezet in Het gezag der Heilige Schrift (Ernst en Vrede, 1854-1855) en vooral in zijn Bijdragen tot de verklaring, toetsing en ontwikkeling van de leer der Hervormde Kerk. Theologische stellingen met toelichtingen, naar aanleiding van de Nederlandsche geloofsbelijdenis. (1852-1865). Ook gaf hij verschillende van zijn leerredenen uit. Maar daarnaast begon hij ook kerkhistorische studiën. Het derde eeuwfeest der Nederlandsche geloofsbelijdenis herdacht hij door de uitgave van Eene bladzijde uit de geschiedenis der Nederlandsche geloofsbelijdenis, waarin behalve de oudste confessie een aantal stukken over de troebelen tot 1566 zijn afgedrukt. Door deze publicatie kwam Van Toorenenbergen tot de volledige uitgave van De symbolische schriften der Nederlandsche Hervormde Kerk in zuiveren kritisch bewerkten tekst. haar aangeboden tot wettig gebruik (Utrecht 1869; 2e dr. 1895). In deze uitgave komt zijn religieushistorisch standpunt duidelijk uit. Hij heeft dat bovendien aangegeven in zijn tegen Groen van Prinsterer gerichte brochure Waartoe Evangelisch-Confessioneel? (Utrecht 1864.) Later heeft hij zijn standpunt nog nader uiteengezet in een Open brief aan J.P. Hasebroek. De onderteekening van de Formulieren van Eenigheid in de Nederlandsche Hervormde Kerk (1883), waarin hij vooral op de zedelijke zijde van het leerbegrip den nadruk legde.

In Sept. 1863 werd Van Toorenenbergen benoemd tot director en secretaris der in 1858 gestichte Utrechtsche Zendingsvereeniging. In 1868 vroeg hij als zoodanig zijn ontslag; de colleges, die hij te Utrecht gaf over dogmatiek, heeft hij vereenigd tot den bundel De Christelijke geloofsleer. Handboek voor middelbaar onderwijs en eigen onderzoek (Culemborg 1876; 2e dr. 1893). Van Utrecht werd hij als predikant beroepen te Rotterdam, waar hij 10 Jan. 1869 zijn intrede deed. Daar heeft hij naast zijn ambtswerk vooral historische studiën ter hand genomen. Met mannen als Groen en Kuyper richtte hij in 1870 de Marnix-vereeni-

[p. 953]

ging op tot uitgaven der bronnen voor onze zestiende-eeuwsche kerkgeschiedenis. Tot 1885 heeft die vereeniging bestaan en zeer veel gepubliceerd. Van Toorenenbergen gaf in haar Werken uit: Stukken betreffende de diaconie der vreemdelingen (Ie serie 2); Handelingen van den kerkeraad der geheime Nederlandsche Hervormde gemeente te Keulen, 1571-1579 (Ie serie 3; met H.Q. Janssen); Acten van de colloquia der Nederlandsche gemeenten van Engeland, 1575-1609 (IIe serie 1); Acten der classikale en synodale vergaderingen der verstrooide gemeenten in het land van Cleef, sticht van Keulen en Aken, 1571-1589 (IIe serie 2; met H.Q. Janssen); Geschiedenissen ende handelingen die voornemelick aengaen de Nederduytsche natie ende gemeynten wonende in Engeland ende int bysonder tot Londen, door Symeon Ruytinck, en vervolgd door Caesar Calandrinus en Aemilius van Culenborgh (IIIe serie 1); Brieven uit onderscheidene kerkelijke archieven verzameld (IIe serie 2, 4, 5; met H.Q. Janssen). In nauw verband met die uitgaven stond de groote en belangrijke publicatie van Philips van Marnix Godsdienstige en kerkelijke geschriften, voor het eerst in herdruk uitgegeven met historische inleiding en taalkundige opheldering. ('s Gravenhage 1871-1878, 3 dln.). Naarmate later nog meer stukken van en over Marnix werden gevonden, publiceerde van Toorenenbergen nog Varia ('s Gravenhage 1891) en Marnixiana anonyma. Nieuwe verscheidenheden uit en over zijn nalatenschap ('s Gravenhage 1903). Bij gelegenheid der herinneringsfeesten van 1872 gaf hij een bundeltje Vaderlandsche Herinneringen, 1566-1572 (Rotterdam 1872) uit.

Als waardeering van zijn verdiensten voor de wetenschap kende de senaat der Utrechtsche universiteit den 7 Febr. 1878 van Toorenenbergen de waardigheid van doctor in de godgeleerdheid honoris causa toe. Het volgende jaar werd hij benoemd aan de universiteit van Amsterdam als opvolger van Moll. Den 26. Jan. 1880 aanvaardde hij zijn hoogleeraarsambt met een oratie over Het wetenschappelijk karakter der geschiedenis van het Christendom (Amst. 1880). Zijn ambt werd in de eerste jaren zeer verzwaard, doordat eerst in 1882 de kerkelijke hoogleeraren werden benoemd en hun taak goeddeels voor zijn rekening kwam.

Ook tijdens zijn professoraat heeft van Toorenenbergen nog allerlei uitgegeven. Op historisch-bibliographisch gebied gaf hij uit Het oudste Nederlandsche verboden boek. 1523. Oeconomica Christiana. Summa der godliker schrifturen (Leiden 1882). Daarnaast trok de exegese van het Nieuwe Testament meer en meer zijn aandacht, waarbij hij zich vooral bij Delitzsch aansloot. In tal van tijdschriften schreef hij studiën en recensiën. Daarnaast was hij ijverig werkzaam op kerkelijk gebied; hij deed zich kennen als een beslist vijand van dr. Kuyper en de doleantie. Van groote beteekenis was zijn invloed in het Nederlandsch Bijbelgenootschap, dat daardoor geheel nieuwe banen opging. Ook voor de zending bleef hij zeer veel gevoelen en werken; hij gaf studiën in het Nederlandsch Zendingstijdschrift. In 1892 werd hij emeritus. Van Toorenenbergen huwde 5 Dec. 1844 te Amsterdam met Elise Marie Petronella Schuyt van Castricum.

Zie: Amsterdamsche studentenalmanak voor 1905 47 vlg.; Levensberichten Letterkunde, 1905/6, 133 vlg.

Brugmans