Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Teellinck, Willem]

TEELLINCK (Willem) geb. 4 Jan. 1579 te Zierikzee, gest. 8 Apr. 1629 te Middelburg, zoon van Joost (kol. 888) en Johanna de Jonge, is de eerste vertegenwoordiger van het in het begin der 17e eeuw hier te lande opkomende Piëtisme.

In zijn jeugd voelde hij zich aangetrokken tot de theologie, doch werd evenals zijn 3 broers Eeuwoud (2) (kol. 884), Johannes (kol. 883) en Cornelis bestemd voor de studie der rechten. Hij studeerde in 1600 te St. Andrews in Engeland en gaat vandaar naar Poitiers, waar hij 28 Sept. 1603 promoveert tot ‘Licentiaet ende Doctor utriusque Iuris’. Vandaar daat hij terug naar Engeland en komt er in aanraking met een kring van puriteinsche piëtisten te Bambury. De geest van vroomheid en de geheele inrichting van het leven op den grondslag dezer vroomheid, die hij in deze stad vindt, schijnt hem zoo sterk te hebben aangegrepen, dat hij besluit van studie te veranderen en theologie te gaan studeeren.

Hij studeert theologie in Leiden onder Lucas Trelcatius den zoon en wordt na afloop van zijn studie beroepen te Haamstede en Burgh op Schouwen (4 Oct. 1606). Intusschen is hij vóór hij zich naar Leiden begaf in 1604 (ondertr. 26 Sept.) te Zierikzee getrouwd met Martha Grijns uit Derby (waarschijnlijk de verhollandsching van den bij v.d. Aa voorkomenden naam Martha Angelica Greenston). Hij heeft bij haar 6 kinderen: Maximiliaan (kol. 888); Johanna, geboren te Haamstede en 21 Juni 1633 getrouwd met Petrus Gribius pred. b.d. Engelsche gem. te 's-Hertogenbosch; Johannes (jong gestorven); Theodorus (kol. 889); nog eens Johannes (kol. 885); en Maria, getrouwd met Joh. v. Basselaer, kiesheer te Middelburg. Sept. 1613 vertrekt hij uit zijn gemeente naar Middelburg, waar hij tot zijn dood werkzaam is als pred. bij de Herv. gemeente. Hij is begr. 12 Apr. 1629 in de St. Pieterskerk of Noordmonster (afgebroken in 1833).

Naast Amesius (prof. in Franeker 1622-1632) is T. de voorlooper van Voetius en degenen die zich in Utrecht en verder in het land om dezen laatste hebben vereenigd, en vertegenwoordigt als zoodanig in de Herv. Kerk der 17e eeuw die richting, die vooral den nadruk legt op verdieping v.h. persoonlijk godsdienstig leven - in zeer sterke mate ook op de uit deze verinnerlijkte vroomheid voortvloeiende houding tegenover de wereld: de praxis pietatis; het betrachten der godtsalicheyt in het dagelijksch leven.

T's ideaal is de toestand zooals hij dien gevonden heeft te Bambury. Hij heeft dit altijd voor oogen gehad. Nog in de voorrede voor zijn Huysboeck (volledige titel bij Engelberts: Willem T. in zijn bibliografie van T.'s werken blz. 211-223, No. 43) stelt hij den toestand daar den ‘Christelijken Huyshouders der Stadt Middelburgh’ als ideaal voor. Er wordt bewezen zegt hij, ‘dat men niet en hoeft met de superstitieuse papisten in een clooster te cruypen om een religieux leven te leyden .... want sij door haar exempel deden blijken dat men wel ghenoech sijn tijdelick beroep kan volgen ende evenwel den Heere religieuselijcken dienen’.

Dit is het ‘program van actie’ zoo voor zijn pastorale als voor zijn kerkelijk-politieke werkzaamheid. Wij zien hem van 't begin van zijn optreden af opkomen voor strengheid van levenswandel en betrachting der ‘godsalicheyt’ in den

[p. 891]

ruimsten zin. Hij gaat te keer tegen al de misbruiken van zijn tijd en omgeving en ziet er de oorzaken in van de slechte toestanden in land en kerk. (Vgl. o.a. Zions Basuyne, bibliogr. n^o. 14. Zephaniae Waerschouwinghe’ n^o, 26 e.a.). Hij schrijft tegen overdadige weelde in kleeren: Spieghel der Zedicheit (no. 8) tegen kermissen in zijn: Gesonde bitterheyt, (no. 32). Er is een geschrift tegen het Begapen der Afgoden ende Afgodische dienst der Papisten .... bij occasie van den stilstant der wapenen (no. 3 en 4).

In zijn Den Christelijken Leytsman (no. 6) bepleit hij het instellen van bid- en vastendagen. En wat vooral niet mag vergeten worden, hij is de eerste die ten onzent is opgekomen voor de puriteinsche viering van den Sabbath. Zijn boek hierover De Rusttijdt (No. 20) lokte al dadelijk bestrijding uit o.a. van Jac. Burs: Threnos of Weeclaghe (1627), waarop Voetius, toen nog predikant te Heusden, 't opneemt voor T. in zijn eerstelingsgeschrift: Lacrymae Crocodili abstersae (1627).

Dit is eigenlijk het begin van den beruchten Sabbathstrijd en een der vele schakels die T. met Voetius verbinden. Dat T. in veel opzichten zeer dicht bij de Utrechters staat, blijkt o.a. uit de vele uitspraken over T. van Voetius zelf. Ook Amesius spreekt in de opdracht aan de Staten van Zeeland die hij schreef voor zijn bekend werk De conscientia met veel lof over hem.

Dat de beweging, ten onzent door T., Amesius en Voetius vertegenwoordigd, verwant is met de Engelsche puriteinen is duidelijk: Amesius is zelf Engelschman en leerling van Perkins te Cambridge.

Wat T. betreft, over zijn verblijf in Engeland spraken wij reeds. Hij is er in aanraking geweest met en onder den invloed gekomen van puriteinen als John Dod in Cambridge en Arthur Hildersum in Ashby-de-la-Zouch. Typisch is dat zijn eerste litterair werk 'n drietal vertalingen van Engelsche werken van Wathely en Perkins zijn.

Er zou meer in deze richting te noemen zijn, doch dit zij voldoende.

Verder dan verwantschap en persoonlijken invloed mogen wij evenwel niet gaan. Het Hollandsche Piëtisme is alleen te verstaan als product van eigen bodem.

Dat er nauw verband is met het Duitsche Piëtisme (dat evenwel pas een halve eeuw na T. ontstaat) is duidelijk, als we weten dat Labadie's La réformation de l'église par le pastorat als direct voorbeeld heeft gediend voor Spener's Pia desideria (1675) en Francke's Definitio studii theologici (1708) alsmede voor diens Idéa studiosi theologiae (1712) Labadie, die met T. nauw verwant is, en ook ± 50 jaar na hem in dezelfde stad is werkzaam geweest en zijn volgelingen heeft gehad.

T.'s persoonlijke vroomheid, waarin wij natuurlijk de verklaring te zoeken hebben van zijn houding tegenover de buitenwereld zooals wij die boven schetsten, vinden wij 't duidelijkst terug in de werken uit de laatste periode van zijn leven, in het bijzonder: Sleutel der Devotie (Engelb. a.b. no. 29) Het nieuwe Jeruzalem (no. 48) Soliloquium ofte alleensprake eens Sondaers (no. 49) Zie verder o.a. De Clachte Pauli over sijn natuerlijcke verdorventheijt (no. 10) en Liefdedwangh (no. 12).

Zijn vroomheid is zeer sterk mystiek gekleurd. Haar hoogtepunt is de vereeniging der menschelijke ziel met Christus. De manier waarop deze beschreven wordt, doet zeer sterk denken aan

[p. 892]

Bernard v. Clairvaux. Vooronderstelling der vereeniging is de verloochening der wereld en bestrijding van alles wat in 's menschen natuur hem met de wereld verbindt of tot haar genietingen trekt. In Het Nieuw Jeruzalem heet het (blz. 61v.) ‘de verloocheninghe der weerelt en de vereeniginghe der gheloovige ziele met mij (aldus spreekt Jezus tot Maria) is als een gheestelijck houwelijck .. denct eens: hoe wordt een Deerne inghewonnen om te gaen uit haers Vaders huys en te verlaten alle hare vrienden, en zich te voegen en te houden al haer leven lanck in innerlijcke vereeniginghe met eene die haer te voren vreemt was: is het niet dat sij iet wat in den Bruydegom siet ende meynt te vinden, dat sij meer acht dan sij heeft bij Vader ende Moeder; soo gaet het hier oock: gij moet beneerstigen altijts mijne heerlijckheydt, mijne vriendelijckheyt, mijne alghenoegsaemheyt soo wel voor ooghen te hebben en alsoo te smaken de crachtdadicheit van dien, dat ghij daerbij mochtet vermercken de nieticheit ... der aertschen dinghen, in verghelijckinge van mij; en daer door sult ghij hooger verheven worden boven alle vleeschelijcke lusten, boven alle begeerten, boven al wat de weerelt ghenoemt wordt, en als buyten schote gheset worden teghen alle de verleydinghen ende becoringhen des Satans, des weerelt en uwes eijghen vleesch, die uwe ziele soecken van mij af te trecken’. T. gebruikt herhaaldelijk wendingen als deze: ... ‘door den gebede wij onsen God gantsch vriendelijcken omhelsen, hem minnelijcken cussen’ (Sleutel der Devotie, blz. 273), waarin duidelijk zijn verwantschap met de Labadie blijkt.

De grondtoon dezer vroomheid - tevens de psychologische achtergrond ervan - is verlangen naar rust; rust, die niet gevonden wordt in het rumoerige hartstochtelijke en vooral losbandige leven vol wereldsche genietingen en uitspattingen der groote handelsstad die Middelburg in dien tijd was, waar de rijkdommen van alle oorden der wereld vooral uit O. en W. Indië in overstelpende mate binnenstroomden. Zielerust voor wie met dit leven niet ten volle mee kan of wil doen is alleen te vinden in de verzaking van dit alles, in het zich terugtrekken uit deze wereld. Alles wat tot deze wereld en tot den natuurlijken aanleg van den mensch - die hem met de wereld verbindt - behoort, wordt dan ook uit den booze geacht. Niet alleen dat het den mensch niets geeft; maar: hij wordt erdoor ten verderve geleid. Hij moet alles verlaten, vader, moeder, broer, zuster, vrouw, kinderen enz., om God alleen aan te hangen en te zoeken. Dit zich terugtrekken uit de wereld kan op tweeërlei wijze: óf daadwerkelijk - dan hebben we 't kloosterideaal - óf in de wereld blijven staan en dan zóó leven dat men er toch - zooveel mogelijk - buiten staat en onbesmet door blijft.

Dit laatste zien we bij Teellinck; en hier ligt de verklaring van dat zonderling aandoende element in zijn vroomheid: de pijnlijk-nauwkeurige casuistiek van zijn voorschriften voor het dagelijksche leven. Het is een noodzakelijk uitvloeisel ervan: Wie alles, wat om hem heen is; alles wat zijn natuurlijke aanleg hem doet begeeren; alles wat door de menschen wordt hoog geacht en nagejaagd, uit den booze acht - en het is een sine qua non voor zijn zaligheid en rust, dat hij 't zoo beschouwt - die moet zijn gansche leven tot in de kleinste bijzonderheden van het meest alledaagsche gebeuren regelen naar vaste voorschriften. Al deze voor ons gevoel soms belachelijke voorschriften zijn het noodzakelijk fondament voor deze mystieke, van de we reld afgekeerde vroomheid. Ze vormen a.h.w. de muren van

[p. 893]

het klooster van den protestantschen wereldverzaker.

De levensbeschouwing die T. in contact bracht met menschen als Voetius en Amesius en die hem maakt tot den eersten typischen vertegenwoordiger van het Piëtisme is tot uiting gekomen en voor een zeer groot deel gevormd in en door zijn werkzaamheden als predikant.

Hij is steeds geweest en gebleven vóór alles predikant. En al mag zijn stijl misschien niet altijd beantwoord hebben aan alle eischen van sierlijkheid, deftigheid etc., zij was - naar 't oordeel van Voetius (zie voorrede ‘aen den godtvruchtigen leser’ van de hand van Voetius vóór Teellincks: De worstelinghe eenes bekeerden Sondaers (Bibliografie bij Engelb. no. 45). ‘duydelyck, crachtich ende beweechlyck.’ en .... maakte indruk. Voetius in dezelfde voorrede: ‘.... Ick en sal daer niet vele van segghen, als die maer twee of drie mijns onthouden van sijne predicatiën gehoort hebbe; evenwel daerdoor sulcken impressie van sijn manieren van predicken kreech, dat sedert dien tijt alle mijns herten wensch is gheweest, dat ick ende alle leeraers hier te lande sulcken fatsoen ende kracht van prediken mochten navolghen’.

Ook zijn werkzaamheid als catecheet in de Middelburgsche gemeente mag hier niet vergeten worden; ze is van zeer groot belang geweest voor de godsdienstige ontwikkeling in de gemeente. Men leze de voorrede voor zijn Huysboeck. Veelvuldige catechisaties ook huis-catechisaties passen zeer wel in het kader van T.'s bevindelijke vroomheid - ze zijn de eerste stap in de ontwikkeling van afzonderlijke kringen (conventikels) naast de kerk.

Ten slotte: T. is de eerste gereformeerde theoloog in ons land geweest, die geijverd heeft voor de zending. Hierover handelt zijn in Januari 1622 verschenen boekje Ecce homo (a.b. no. 25) opgedragen aan de O.I. Compagnie. Ook in dit opzicht stemt T. overeen met zijn latere Duitsche geestverwanten.

Voor de studie van ontstaan en eerste ontwikkeling van het Piëtisme is T. van buitengewoon veel belang. Het groote aantal en de ontstellende breedsprakigheid van zijn werken (de bibliographie bij Engelb. bevat 60 nummers) vormen zeer zeker een groot bezwaar om tot hem door te dringen - doch wie op de hoogte wil komen van het geestelijk leven der 17e eeuw zal moeilijk T. kunnen voorbijgaan; en wie het Piëtisme wil leeren kennen en begrijpen moet zeer stellig aan hem bijzondere aandacht schenken.

Schilderij door A.v.d. Venne, J. Langnouwen; prenten door P. de Jode, D. van Bemden.

Zie: W.J.M. Engelberts, Willem Teellinck, Amsterdam 1898. (hierin de bibliografie van T.'s werken), L. Knappert, Gesch. der Ned. Herv. Kerk. I, 165 v. 186, 274 v. 280. Ritschl, Gesch. des Pietismus I, 124 ff. W. Goeters, Die Vorbereitung des Pietismus in der reformirten Kirche der Niederlande bis zur Labadistischen Krisis. 1909, 84-92 en passim.

v. Nieuwenhuyzen