Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Steen, Jan Havickszoon]

STEEN (Jan Havickszoon), gemeenlijk kortweg genoemd Jan Steen. Schilder van het Hollandsche volksleven, van historiestukken en van enkele portretten. Geboren te Leiden omstreeks 1626, begraven aldaar 3 Febr. 1679. In 1646 werd hij te Leiden ingeschreven als student in de letteren, en twee jaar later behoorde hij tot degenen, die er het St. Lucasgilde oprichtten. Van 1649 tot 1654 woonde hij te 's Gravenhage, waar hij 3 October 1649 in het huwelijk trad met Margaretha, dochter van den landschapschilder Jan van Goyen. In 1654 keerde hij naar Leiden terug. Daarna huurde hij een brouwerij te Delft, waar wij zijn naam in 1656 en 1657 in akten vermeld vinden. Een delftsch stadsgezicht komt op twee zijner schilderijen voor. Hij heeft daar blijkbaar zoo nu en dan vertoefd. Intusschen was hij reeds weer in 1653 betalend lid van het leidsche schildersgild. Van 1661 tot 1669 vinden wij hem te Haarlem. In 1669 keerde hij naar zijn geboortestad terug. Daar kreeg hij in 1672 vergunning om een herberg te houden in zijn ouderlijk huis aan de Langebrug. In 1673 hertrouwde hij met Maria van Egmont, weduwe van den boekverkooper Nicolaes Herculens.

Jan Steen had uit zijn eerste huwelijk de navolgende kinderen: Thadaeus, gedoopt in de R.K. kerk in de Oude Molstraat te 's Gravenhage 6 Febr. 1651; Eva, gedoopt in dezelfde kerk 12 Dec. 1653. Van Cornelis, Catharina en Johannes zijn de geboortejaren onbekend. In 1680 waren slechts Thadaeus en Cornelis meerderjarig, die beiden schilder waren (Van Cornelis bevindt zich een schilderijtje, binnenhuis, in het Stedelijk Museum te Leiden.)

Uit zijn tweede huwelijk had Jan Steen een zoon Theodorus (Dirk), gedoopt in de R.K. kerk te Leiden 16 Juli 1674.

Zichzelf, zijn vrouw, kinderen en familie heeft hij op tal van schilderijen (b.v. ‘Het huishouden van Jan Steen’, Mauritshuis) afgebeeld, en zijn min of meer ‘officieele’ beeltenis vindt men, door hem zelf vervaardigd, in het Rijksmuseum.

In hoeverre de zoogenaamde ‘Alkmaarsche Jan

[p. 803]

Steen’, vermeld deel III, blz. 1199 van dit woordenboek, tot zijn familie behoort, is onzeker. Merkwaardig is, dat, terwijl des schilders kinderen, zoover hekend is, alle katholiek gedoopt werden, hijzelf begraven is in de protestantsche Pieterskerk of op de begraafplaats daarvan.

De ontwikkeling als kunstenaar van dezen zich telkens verplaatsenden, onrustigen schilder des dagelijkschen levens moet men zich ongeveer als volgt voorstellen:

Na eerst (de overlevering althans vermeldt dit) onderwijs te hebben ontvangen van den schilder Nicolaus Knupfer, op wiens composities de opstelling in enkele historiestukken van Jan Steen gelijkt, kwam hij in Den Haag bij Jan van Goyen. Dit bewijst m.i., dat hij in die jaren (1649) den kant uit wilde van landschap met figuur. Niet alleen heeft van Goyen met hem samen gewerkt (de lucht op een kermis door Jan Steen in de verzameling Victor de Stuers is onmiskenbaar van de hand van van Goyen), maar ook Steen's opvatting verraadt zijn invloed. Verder hebben in dien Haagschen tijd enkele der toen aldaar wonende schilders op den toen 23-jarigen jongen ingewerkt en met name moeten de oubollige tafereelen van Adriaen van de Venne en de geschilderde Driekoningenfeesten van Jacob Jordaens, die in Den Haag was gekomen om in het Huis ten Bosch de Allegorie op Frederik Hendrik te schilderen, indruk op hem hebben gemaakt, terwijl eindelijk eenige technische invloed van Paulus Potter is aan te toonen. Steen's vroege werken (b.v. het gezicht op de Vischbrng te Leiden, thans in het Städelsche Museum te Frankfort a/M.) toonen hem reeds als een uitnemend opmerker en als karakterschilder in opkomst, wien het meer en meer gelukken zal, behalve de groep ook den enkeling te typeeren. In 1653 vinden wij zijn eerste gedateerde schilderij, een bruiloft, vroeger in de collectie Six. Hier is de groepeering volmaakt in haar losse natuurlijkheid, en zijn de scherpe karakteristiek, de humor en lichte spot reeds prachtig. Maar ook de architectuur en de boomen hebben hier zijn volle aandacht. Uit dezen zelfden tijd moeten ook de mooie, gevoelige landschappen dateeren, die wij van Jan Steen kennen en die hij in zijn eerste Haarlemsche jaren, dus 1661 en volgende, ook nog moet hebben geschilderd.

De verhuizing naar Haarlem kan niet zonder invloed op Steen's ontwikkeling zijn gebleven. Wat hem erheen trok, weten wij niet, en wij kunnen slechts vermoeden, dat bij de eenigszins duffe Leidsche atmosfeer, waar de Dou- en Van Mieris-richting bloeiden, heeft willen verwisselen voor de omgeving van den levendigen Hals, waar de tradities van Adriaen Brouwer nog in eere werden gehouden en waar de vindingrijke Adriaen van Ostade werkte, aan wiens Rederijkers, etc. b.v. Jan Steen de compositie voor een belangrijk schilderij ontleende.

Evenwel, hij was toen reeds lang geheel zichzelf en wist, sinds 1660 ongeveer, waar zijn kracht lag. Al moge Rembrandt's lichtdonker en Pieter de Hooch's kleur op hem hebben ingewerkt, al moge hij soms geheel met de fijnheid van een Mieris of met de coloristische teederheid van een Delftschen Vermeer hebben geschilderd, hij blijft steeds zichzelf en toont in deze technische navolgingen alleen, hoe buitengewoon hoog hij stond in de kennis van zijn métier. Hij was een nakomer: toen Rembrandt zijn Nachtwacht schilderde, was Jan Steen zestien jaar en toen de Staalmeesters, dat toppunt onzer picturale kultuur, ontstonden, was hij pas vijfendertig! Voor hem waren er geen technische

[p. 804]

problemen meer op te lossen: die taak hadden anderen reeds volbracht. Maar zijn neigingen voerden hem meer en meer tot de weergave van hetgeen hij rond zich heen zag gebeuren: het leven van de kleine burgerij, waartoe hij zelf behoorde, heeft niemand zóó uitnemend en levendig gekarakteriseerd en tegelijkertijd zóó schilderachtig weergegeven als Jan Steen. Van den ochtend tot den avond geeft hij dit leven weer: van het opstaan tot het slapen gaan; en geen gebeurtenis in het leven is er, die hij niet op de een of andere wijze heeft weergegeven: huwelijksgebruiken (Weenen, Brunswijk), Driekoningenfeesten (Cassel, Brussel), De St. Nicolaasavond (Rijksmuseum), de Prinsjesdag (Rijksmuseum), geboortefeesten, danspartijen en stille, huiselijke maaltijden, stoeiende kinderen, boeren, vertier in herbergen, in tuinen en op de plassen, zieke vrouwen met hoofdschuddende doktoren, verliefde jongelingen en oude gekken; de vrek, door den dood verrast, de alchimist, bij wie een moeder troost komt zoeken, en wat niet al.

Zijn kunst is in dit opzicht een encyclopaedie van het toenmalig dagelijksch leven. Maar daarbij geeft hij dit vaak op bijzonder humorisrische wijze, als illustratie van een spreekwoord (‘soo de ouden songhen, so pypen de jonghen’, ‘Daar helpt geen medesyn, het is der minne pijn’, ‘Wat helpt keers en bril, als den Uyl niet sien en wil’), of een situatie weergevend op onovertroffen rake wijze. En telkens is het alles koloristisch prachtig overwogen en meesterlijk in gebaar en houding.

Ook in zijn godsdienstig getinte onderwerpen uit het huiselijk leven is Jan Steen zeer opmerkelijk. Het bidden vóór en na den maaltijd (Nat. Gallery en Duke of Rutland) geeft hij weer met haast kinderlijke devotie en grooten ernst.

Losbandig, zorgeloos leven gispt hij in enkele groote, welverzorgde composities (Parijs, collectie Schloss; Weenen, Museum; Londen, Duke of Wellington) met deels nog onverklaarde toespelingen en symbolen.

Ook als bijbelschilder is hij vaak voortreffelijk, vooral in zijn tafereelen uit het Oude Testament (Woede van Ahasverus). In zijn Nieuw-Testamentische verhalen is hij soms minder duidelijk. Hoe prachtig van kleur en karakterteekening vele van die schilderijen ook mogen zijn (Emmausgangers, Rijksmuseum, Bruiloft van Kana in de collectie O. Beit te Londen), toch is in zijn allesbehalve verheffende of grootsche opvatting van den Christus iets, dat hindert.

Ook met zijn katholicisme kunnen wij die schilderijen niet in overeenstemmig brengen. ‘Jan Steen als hijbelschilder’ is vooralsnog een moeilijk probleem.

De volheid van zijn kunnen heeft Steen tot het laatst (hij overleed op 53-jarigen leeftijd) bewaard. Tegen 1670 wordt hij evenwel in veel van zijn werken wat bonter, wat afwisselender in zijn lichter geworden coloriet. Zijn groepeering wordt steeds grootscher en het toppunt daarvan is de haast onontwarbare menschenkluwen in de dolle bruiloft der aan Jan Steens zoo rijke collectie van den Hertog van Wellington te Londen.

Jan Steen is de Breero onder de schilders. Hij heeft, als geen tweede (de te jonggestorven Brouwer misschien uitgezonderd) het menschengedoe om zich heen beluisterd en hij heeft het bekeken met die opgewektheid en dien sprankelenden zin voor humor, die hem tot den grooten tegenhanger maakt van onzen Shakespeare, Rembrandt.

Al was Steen geen Rembrandt, al staat hij niet gelijk deze, als een internationale, maar als een

[p. 805]

echt hollandsche figuur temidden van ons grootste schilderras, toch is hij een van de allergrootsten daarvan.

Het feit, dat Jan Steen honderden schilderijen gemaakt heeft, waarvan verscheidene van groote technische detailleering, bewijst afdoende, dat de, vooral door Arnold Houbraken (Groote Schouburgh der Ned. Konstschilders en schilderessen, 2e dr. 1753 blz. 12 vlgg.) verspreide verhalen, als zou hij een losbol en een dronkelap zijn geweest, van allen grond ontbloot zijn. Hij was, integendeel, een harde en regelmatige werker, huiselijk van aard, maar blijkbaar allesbehalve afkeerig van uitbundige vroolijkheid en van de gezelligheid van zijn eigen taveerne en die van anderen. Hetgeen hem tot een voortdurend observeeren van wat hem in het leven bovenal interesseerde in staat stelde en ten goede is gekomen aan de pakkende kracht zijner zedeschilderingen.

De schilderijen van Jan Steen loopen tot 1677. Zijn werken bevinden zich nagenoeg in elk museum, dat oude Hollandsche kunst bezit. Hier te lande zijn vooral het Mauritshuis en het Rijksmuseum rijk aan uitnemende werken van zijn hand, terwijl men er verder o.m. vindt in de Lakenhal te Leiden, de verzamelingen Victor de Stuers (overl.) en Bredius te 's Gravenhage, Six te Amsterdam en van Beuningen te Rotterdam.

Het buitenland (behalve Amerika) is ook rijk aan werken van den meester. Met name in Engeland en Duitschland vindt men er vele, in laatstgenoemd land eenige kapitale werken in musea.

Teekeningen op naam van Jan Steen zijn er slechts enkele. Evenmin als Frans Hals heeft Steen veel teekeningen gemaakt. En evenals deze heeft hij, in tegenstelling tot het meerendeel van onze oude meesters, nooit geëtst.

De copieën en falsificaties op naam van Jan Steen zijn zeer talrijk.

Schilderijen door J. Steen (vele), F. Bol, J.v. Ostade, K. de Moor; prenten door: J. Vendelot, P. de Mare, J.C. Cornet, C.W. Marr. J. Gole, J. Houbraken, W. Vaillant, R.J.v. Arum, J. Oortman; teekening door onbekende.

Zie: T. van Westrheene Wz., Jan Steen, la Haye 1856. Ad. Rosenberg Terborgh und Jan Steen, Bielefeld en Leipzig, 1897. - C. Hofstede de Groot, Beschreibendes und Kritisches Verzeichnis der Werke der hervor ragendsten holl. Maler des XVII Jahrh. Band I. (Dit is de nieuwste catalogus van Jan Steen's werken). W. Martin, Jan Steen en zijn kunst op de tentoonstelling te Londen, in Onze Kunst, November 1909. W. Martin, Studien zu Jan Steen, in Monatshefte für Kunstwissenschaft, 1909. Hierin vele facsimile's van signaturen op schilderijen van den meester.

W. Martin