Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5

[Salmasius, Saumaise Claude de]

SALMASIUS, Saumaise (Claude de), geb. 15 April 1588 te Sémur-en-Auxois in Bourgogne, gest. te Spa 3 Sept. 1653. Hij was de oudste zoon van Benigne de Saumaise, heer van Tailly enz., en de hugenootsche Elisabeth Virot. Zijn katholieke vader, geleerd dichter, sedert 1592 raadsheer in het Parlement van Dyon, onderwees hem zelf en zond hem 1604 ter studie naar Parijs, waar hij onder Casaubon letteren, verder philosophie en rechten studeerde en wegens zijn geleerdheid reeds zeer in het oog viel; vervolgens ging hij Sept. 1608 op raad van Casaubon naar Heidelberg, waar hij onder Godefroy in de rechten studeerde en den geleerden Gruterus als bibliothecaris vond.

Hij keerde in Maart 1609 naar Dijon terug en werd 19 Juli advocaat bij het parlement aldaar. Zijn voorliefde bleef de studie der letteren; hij schreef latijnsche en grieksche verzen, vertalingen en origineelen, bewerkte reeds te Heidelberg een uitgave van L. Annaeus Florus (1609), stond, bewonderd als ‘ad miraculum doctus’ zooals Casaubon van hem schreef, met tal van geleerden in briefwisseling en kwam nu en dan in Parijs; vooral met de Historiae Augustae Scriptores hield hij zich toen bezig; verder beoefende hij verscheidene europeesche talen en zocht naar hare verwantschap. Hij bleef te Dijon tot 1623 en sloeg herhaaldelijk professoraten te Padua, Bologna, Oxford, enz. af; den post van raadsheer, dien zijn vader hem wilde overdragen, kon hij, protestant opgevoed, niet verkrijgen. Zijn zwakke gezondheid belette hem niet reeds vroeg een reusachtige werkzaamheid te ontwikkelen, terwijl hij, weinig tot zelfbeheersching geneigd, in zijn jeugd tevens op hartstochtelijke wijze ‘faisait l'amour’. 5 Sept. 1623 eindelijk gehuwd met de humeurige en tirannieke Anne Mercier, dochter van den geleerden Josias Mercier, sieur Des Bordes, vestigde hij zich met zijn gezin op een landgoed van zijn schoonvader te Grigny bij Parijs. Buiten zijn gewone studiën legde hij zich hier ook op de oostersche talen toe en deed onderzoek naar de verwantschap der verschillende taalstammen, waarover hij met den geleerden Peirese correspondeerde; de klassieke oudheidkunde ontging de aandacht van den veelzijdigen geleerde allerminst, vol bewondering als hij was voor zijn beroemd voorbeeld, Scaliger, dien hij den grootsten geleerde van alle tijden achtte. François Aerssens, curator der leidsche universiteit, stelde als zoodanig in Juni 1630 voor hem naar deze school te beroepen, ‘om deselve met schrijven van boeken ende met syne residentie te illustreeren sonder nochtans eenige publycque lessen te doen’. Eerst een jaar

[p. 650]

later kwam men ertoe hem als ‘een van de geleertste ende ervarenste personen in de kerkelijke ende profane antiquiteyten ende historien respective te wesen, die men nu in de geheele Christenheit soude konnen vinden’, werkelijk uit te noodigen op een traktement van 2000 lires en met tegemoetkoming in de verhuizingskosten. Hij moest inzonderheid ‘historiam ecclesiasticam’ doceeren en Baronius' boek bestrijden. Hij stelde echter nog hooger eischen en na lange onderhandeling en vertraging wegens den gezondheidstoestand van hemzelven, zijn vrouw en kinderen, kwam hij onder groote eerbewijzen in het najaar van 1632 (vóór Nov.) naar Leiden, waar hem de ‘Commandery’ in de Kloksteeg als vrije woning werd aangewezen. Hij nam te Leiden ongeveer de bijzondere eereplaats in, die vóór hem Scallger had ingenomen, ook letterlijk in den senaat. ‘Surtout la liberté’, die hij als protestant in Frankrijk miste, behaagde hem in de Republiek, al had hij ernstig te kampen met de eigenaardigheden van het klimaat en met den naijver van vele geleerden, onder wie Daniel Heinsius vooral hem dikwijls ergerde; zijn gebrekkig spreken van het latijn, een der oorzaken van de aarzeling om hem te beroepen en van de hem betoonde vijandschap, wist hij belangrijk te verbeteren. Gesteund door prins Frederik Hendrik, die hem zeer bewonderde en hem overhaalde tot de bewerking eener eerst na zijn dood uitgegeven De Re Militari Romanorum liber (L.B. 1657) of Militia Romana, en door diens gunstelingen Rivet en Huygens, handhaafde hij zich onder allerlei bezwaren. Hij ontwikkelde te Leiden aanvankelijk weinig werkzaamheid onder voortdurende aanvallen van ziekte en twisten met Heinsius en andere leidsche geleerden; Heinsius, die bibliothecaris was, bemoeilijkte hem zelfs ernstig in het gebruik der bibliotheek. Met Descartes onderhield hij goede betrekkingen. Hij beklaagde zich in een heftig schrijven aan Curatoren van 6 Juni 1635 over het hem telkens aangedane onrecht. Een reis naar Frankrijk in het najaar van 1635, tijdens welke koning Lodewijk XIII hem op zijn verzoek tot ‘Conseiller d'Etat’ verhief, dreigde hem in die stemming aan Leiden te doen ontvallen; ook was het in deze richting van belang, dat Condé, toen gouverneur van Bourgogne, trachtte hem voor Frankrijk terug te winnen door schitterende aanbiedingen; de te Leiden zeer heerschende pest werkte een en ander in de hand. Maar de pogingen stuitten af op zijn eischen en vooral op de moeilijkheid, dat men den overgang tot het Catholicisme van hem verlangde; ook de afkeer zijner vrouw van het leven in Holland kon hem niet bewegen het land der persoonlijke vrijheid voorgoed te verlaten: ‘la liberté que j'ai chez les estrangers, de dire, d'escrire et de faire ce que je voudrai, le repos et la tranquillité de ma conscience’ gaven den doorslag, terwijl ook de aandrang der leidsche Curatoren niet achterbleef. Met een staatsch konvooi kwam hij begin Februari 1637 uit Dieppe naar de Republiek en Leiden terug. Zijn vijand Heinsius en diens zoon Nicolaas bleven hem echter nog steeds tegenwerken en onder voortdurende twisten en hatelijkheden, voor een goed deel ook wel toe te schrijven aan Salmasius' slecht humeur en ijdele zelfverheffing, ging zijn leven verder, te midden thans van een vernieuwde veelzijdige werkzaamheid op filologisch en ander gebied, waarvan o.a. zijn veel bestreden werken De Usuris (1638) en De Modo Usurarum (1639) de vrucht waren. S. schreef ook over de brandende kwestie der

[p. 651]

haardracht zijn boek De Coma (1645). Nadat in 1640 Curatoren in den twist met Heinsius ernstig tusschenbeide gekomen waren en een scheidsgericht door dezen was ingesteld, kwamen de beide twistende geleerden, doch eerst in Februari 1644, eindelijk tot een vergelijk, waarbij zij beloofden voortaan niet meer tegen elkaar te zullen schrijven. In ditzelfde jaar hernieuwde Mazarin de pogingen om hem voor Frankrijk terug te winnen, maar nieuwe aanbiedingen der Curatoren, door Frederik Hendrik gesteund, hielden hem te Leiden terug en zijn zeer antikatholiek boek De primatu Papae (1645) maakte voorgoed aan de fransche aanzoeken een einde, al weigerde Mazarin een door de geestelijkheid verlangde vervolging van den schrijver. Een nieuwe reis naar Parijs en Dijon in 1640 tot regeling der nalatenschap van zijn vader had hem de bezwaren van het leven in Frankrijk voor een Hugenoot opnieuw doen gevoelen. Hij bleef nu weder eenige jaren te Leiden en schreef er o.a. De Mutuo (1645), De Transsubstontione (1646), De latere Christi aperto (1646), De subscribendis signandis Testamentis (1648), De annis climatoriis (1648), Defensio regia pro Carolo I (1649), welk laatste boek een beroemd antwoord van Milton uitlekte en hier te lande veel ergernis wekte; verder bezorgde hij een aantal uitgaven van latijnsche schrijvers met aanteekeningen en bereidde andere voor. In 1649 noodigde de geleerde Christina van Zweden hem uit naar Stockholm te komen. Hij verkreeg van Curatoren verlof voor zes maanden en ging naar Zweden, waar hij met groote eerbewijzen overladen werd en op aandrang der koningin langer dan een jaar bleef; zij verzocht Curatoren zelfs hem voorgoed aan haar af te staan, wat dezen echter weigerden, krachtig aandringend op zijn terugkeer. Die had echter eerst plaats in den zomer van 1653. Hij bleef toen niet lang meer te Leiden. Ernstig lijdend aan jicht, begaf hij zich ter genezing naar Spa en overleed er 3 Sept. 1653. Hij werd te Maastricht in de Waalsche kerk begraven.

Hij liet vijf zoons en eene dochter na. Zijne dochter, Elisabeth Bénigne, keerde met hare moeder, die ƒ 3000 van Curatoren als pensioen ontving, naar Frankrijk terug; de moeder stierf er in 1657; Elisabeth had wegens hare weigering, vóór en na de herroeping van het edict van Nantes, om katholiek te worden zware vervolgingen te doorstaan maar bleef protestant. Van zijn vijf zoons werd Bénigne Isaac 1655 in een duel in Frankrijk gedood, Josias sneuvelde in hetzelfde jaar in Polen, waar hij onder koning Karel Gustaaf van Zweden diende, Louis diende Karel II van Engeland, Louis Charles den in 1648 herstelden paltzgraaf. Zijn oudste zoon, Claude (geb. te Leiden 1633), erfde de boeken en papieren zijns vaders, leefde aanvankelijk als geleerde aan het hof van Christina van Zweden, ging na haar aftreden naar Beaune in Frankrijk en stierf daar 18 April 1667.

Van zijn buitengewoon talrijke geschriften, uitgegeven en onuitgegeven, voltooid en onvoltooid, geven Paquot en van der Aa i.v. een uitvoerige lijst. De Bibl. Nationale te Parijs en de Univers. Bibl. te Leiden bezitten verschillende zijner handschriften en boeken met aanteekeningen van zijn hand, grootendeels uitgegeven en afkomstig uit de nalatenschap van zijn zoon Claude, die ze vermaakte aan tweeraadsheeren te Dijon, Ph. de la Mare en J.B. Lantin. Hij moet zelf gezegd hebben, dat hij 600 jaren zou noodig hebben om al zijn plannen en aanteekeningen uit te wer-

[p. 652]

ken. Van zijn talrijke brieven wordt een groot getal in verschillende bibliotheken bewaard; vele ervan zijn uitgegeven, o.a. in Cl. Salmasii Epist. liber primus accur. Antonio Clementino (L.B. 1654).

Schilderijen door N. van Negre, P. Dubordien, P. de Vos en een onbekende. Kepie in de Senaatskamer te Leiden. Prenten door Ph. Mathan, J. Suyderhoef, A. van Zijlvelt, L. Vorsterman, E. de Boulonois, L. Springer. Miniatuur door A. van Halen.

Vgl. over hem: Ad. Vorstius, Oratio Funebris (L.B. 1653); Haag, La France protestante i.v.; Cohen, Ecrivains français en Hollande (Paris, 1920), 311 suiv.; Molhuysen, Bronnen Leidsche Univ. II, passim. Vele geschriften voor en tegen hem bij Paquot.

Blok