Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Uhlenbeck, Gerhard Hendrik]

UHLENBECK (Gerhard Hendrik), geb. te Colombo op Ceilon 17 Febr. 1815, overl. te 's Gravenhage 2 Mei 1888, was de zoon van C.C. Uhlenbeck en C.E. van Andringa.

Zijn vader was de zoon van een groothandelaar te Colombo. Hij was aanvankelijk volontair ingenieur in dienst der Oost-Indische compagnie, doch volgde zijn vader later in diens zaken op, nadat beiden, toen Colombo in Febr. 1796 door de Engelschen genomen werd, eenigen tijd gevangen gehouden waren; men schikte zich langzamerhand in het Engelsche régime, maar C.C. Uhlenbeck verhuisde in 1821 naar Nederland, waar hij zich te Voorburg vestigde. Eenige jaren later werd hij burgemeester dier gemeente en in 1842, bij de oprichting van de Koninklijke academie te Delft, werd hij administrateur dier inrichting, hetwelk bij bleef tot zijn overlijden in 1845.

G.H. Uhlenbeck genoot van 1822 tot 1830 onderwijs op de toen beroemde school van Ingenhousz, en behaalde bij het vergelijkend examen voor cadet in 1830 een der hoogste nummers. Overeenkomstig zijn wensch werd hij bestemd voor de genie in Oost-Indië.

In verband met den Belgischen opstand werd de militaire academie eenige weken later ontbonden. De studiën werden eerst 28 Febr. 1832 hervat en wel te Medemblik. Uhlenbeck werd in het tweede studiejaar geplaatst, en werd 5 Oct. 1835 tot 2en luitenant der genie voor Oost-Indië benoemd. Nadat hij anderhalf jaar bij de Nederl. genie gedetacheerd geweest was, scheepte hij zich 10 Apr. 1837 naar Indië in, waar hij 10 Aug. d.a.v. aankwam. Reeds 30 Nov. 1837 werd hij tot 1en luitenant benoemd, terwijl hij zoo goed

[p. 1350]

voldeed, dat hij 24 Aug. 1838 benoemd werd tot adjudant van den directeur der genie te Batavia.

Van Mei 1843 tot Mei 1844 werd door hem een plaatselijk onderzoek ingesteld naar de mogelijkheid en rentabiliteit van een spoorweg van Samarang naar Kedoe en de Vorstenlanden.

Zijne benoeming tot kapitein volgde 15 Mrt. 1845 en in Mrt. 1847 werd hij bij den staf der genie overgeplaatst, waarbij hij 24 Oct. 1850 tot majoor benoemd werd. Als zoodanig werd hij onder-directeur in de 3e militaire afdeeling.

De onbevredigende toestand van het beheer der openbare werken, vooral gevolg van het gebrek aan ingenieurs, leidde er den Gouverneur-Generaal Duymaer van Twist in 1853 toe om te trachten, dat beheer op een beteren grondslag te organiseeren. Geen beteren organisateur kon hij daarvoor vinden dan Uhlenbeck, die bij gouvernementeel besluit van 27 Mei 1853 werd belast met de waarneming der betrekking van chef van den waterstaat en 's lands civiele werken, als hoedanig hij 31 Juli d.a.v. optrad.

In 1855 werd besloten tot oprichting van een departement van burgerlijke openbare werken, hetwelk tot dien tijd geressorteerd had onder het departement van producten en civiele magazijnen. Bij besluit van 8 Apr. 1855 werd Uhlenbeck belast met de waarneming der betrekking van directeur dezer afdeeling, en tevens van het inspecteurschap van den waterstaat, terwijl hij 19 Jan. 1856 definitief als zoodanig benoemd werd en tegelijk eervol ontslag uit den militairen dienst bekwam. Hij was ondertusschen 11 Sept. 1854 tot luitenant-kolonel bevorderd.

Uhlenbeck was gedurende 8 jaren hoofd van den Nederlandsch-Indischen waterstaat.

Gedurende zijn directeurschap was hij verscheidene jaren voorzitter der Maatschappij van nijverheid en curator van het gymnasium Willem III.

Merkwaardig is het, dat Uhlenbeck den Staat 20 jaren gediend heeft als ‘vreemdeling’. Nadat Ceilon door de Engelsch en veroverd werd, waren volgens de Engelsche wetten alle van dien tijd af aldaar geborene Europeanen Engelschen. Hierop viel, doordat de Uhlenbecks zich steeds als Nederlanders beschouwd hadden, eerst omstreeks 1855 de aandacht, en het gevolg was, dat hij bij de wet van 18 Dec. van dat jaar genaturaliseerd werd.

Zijne bezoldiging was in 1855 op ƒ 1200 's jaars minder dan die zijner ambtgenooten bepaald; toen hij in 1858 de oudste der directeuren en als zoodanig hun voorzitter was geworden, stelde de raad van directeuren voor, deze ongelijkheid op te heffen. De Minister van Koloniën, Rochussen, die Uhlenbeck nog kwalijk nam, dat hij in Mei 1848 aan eene liberale beweging te Batavia had deelgenomen, deelde mede, dat er geen termen waren om aan het ‘verzoek’ te voldoen.

Toen T.J. Stieltjes in 1860 naar Indië uitgezonden werd om te oordeelen over de ‘mogelijkheid’ van spoorwegaanleg op Java, en toen bepaald werd, dat Stieltjes niet als ieder ander bij openbare werken werkzaam ambtenaar door middel van den directeur van openbare werken, maar direct met den gouverneur-generaal zou correspondeeren, besloot Uhlenbeck, die bovendien gegriefd was doordat niet hij (die de meeste aanspraken had) maar jhr. Mr. H.C. van der Wyck tot lid in den Raad van Indië benoemd was, tweejarig verlof naar Nederland te vragen, hetwelk hem 6 Apr. 1861 verleend werd.

In het boek van C.F.L. Post, over den waterstaat in Nederlandsch Indië, wordt zijn werk als directeur terecht hoog geprezen.

[p. 1351]

In Oct. 1858 zond de Bruyn, de opvolger van Uhlenbeck, dezen een ontwerp in van eene nieuwe organisatie van den Indischen waterstaat. Hij schreef terug, dat hiervoor de tijd nog niet gekomen was, hoewel hij met de denkbeelden van de Bruyn instemde. De reden was gebrek aan ingenieurs, maar ook, dat van den gouverneur-generaal Pahud in deze niets te verwachten was. Door dezelfde reden zijn de 5 laatste jaren van Uhlenbeck's bewind minder vruchtdragend geweest dan de 3 eerste onder den uitstekenden Duymaer van Twist. In het gebrek aan ingenieurs was op voorstel van Uhlenbeck getracht, te voorzien door de benoeming van Nederlandsche opzichters tot ingenieur in Indië. Het eerste examen hiervoor werd gehouden in den zomer van 1858, en het gevolg was, dat de nummers 1, 2 en 5 van dat examen, J.C. Schümm, G.A. Pet en Dr. G. Uylenbroek, 8 Dec. 1858 tot aspirant-ingenieur benoemd werden. De laatste Nederlandsche opzichter, die aldus in het Indische ingenieurskorps kwam, was M. Couvée DJz., benoemd tot aspirant-ingenieur 13 Febr. 1868. De maatregel heeft zeer goed voldaan.

Post zegt (blz. 9): ‘Jammer acht ik het dat Uhlenbeck er nimmer toe is overgegaan, zijne beschouwingen over openbare werken in Indië in het licht te geven. Zijn kunde en scherpte van blik, zijn juistheid van oordeel, zijn kennis van land en volk tintelen door in al zijn arbeid, tot zelfs in de uit den aard der zaak drooge circulaires en ambtstukken van dien tijd.’

Door Post worden (blz. 31, 39, 53, 60 en 73) uitvoerige uittreksels uit zeer merkwaardige circulaires, die Uhlenbeck als directeur van openbare werken heeft uitgevaardigd, medegedeeld, die werkelijk van een zeldzaam practischen geest getuigen; daaromtrent heeft Post niets te veel gezegd. Vooral waar later, in de eerste plaats door O. van Rees in verschillende betrekkingen, de waterstaat achtergesteld en alles wat openbare werken betreft in handen van de residenten gegeven is, daar is het treffend hoe een uitstekend man als Uhlenbeck een geheel tegenovergestelde richting als de goede aanwees, waarbij tevens de verspilling van den tijd en den arbeid der inlandsche bevolking zooveel mogelijk werd tegengegaan.

Uit Indië in het vaderland teruggekomen, vestigde hij zich te Warmond, maar hij zou daar niet lang woonachtig blijven.

In de vergadering van het Indisch genootschap van 11 Dec. 1861, waar de quaestie der spoorwegen op Java aan de orde gesteld was, deelde Uhlenbeck zijne meeningen dienaangaande mede. De hoofdzaak achtte hij vier dwarsspoorwegen, met de uiteinden Batavia, Tegal, Samarang en Soerabaia. Hij meende dat de Staat de spoorwegen behoorde aan te leggen en particuliere maatschappijen hen moesten exploiteeren. Er werd eene commissie tot het uitbrengen van advies hieromtrent benoemd, waarvan Uhlenbeck lid werd. Zij ging onmiddellijk aan den arbeid, en bracht 20 Febr. 1862 rapport uit (te vinden in het Tijdschrift van Nederlandsch Indië 1862, blz. 201 en vlgg.). Het werd, hoewel hij aan de samenstelling een groot aandeel had, niet mede door Uhlenbeck onderteekend. Hem werd toch in Jan. 1862 de portefeuille van Koloniën door Thorbecke, die met de samenstelling van een kabinet belast was, nadat zij aan Duymaer van Twist was aangeboden en deze bedankte, aan Uhlenbeck, dien Duymaer van Twist in Indië drie jaren aan het werk gezien had, aangeboden. Hij nam dit aanbod aan en trad 1 Febr. 1862 op.

[p. 1352]

In plaats van, zooals b.v. zijn ambtgenoot Olivier, te wachten met daden, ging hij onmiddellijk over tot het nemen van zeer liberale maatregelen en het doen van overeenkomstige voorstellen. Kort te voren was de Max Havelaar verschenen, de geheele natie wilde vooral ook dientengevolge, dat in Indië iets in het belang der inlanders zou geschieden.

Maar hetgeen Uhlenbeck wilde, viel niet in den smaak van kamerleden van verschillende richting. Op 1 Mei 1862 werd reeds van conservatieve zijde een aanval op Uhlenbeck gedaan over een Koninklijk besluit tot intrekking van een van 3 jaren te voren, waarbij de gelegenheid tot opleiding van aanstaande Oost-Indische ambtenaren te Delft was uitgebreid en eene tegemoetkoming van ƒ 200. - 's jaars voor hen was ingesteld. Er meldden zich zoovelen aan, dat zij niet allen geplaatst konden worden. Wat was dus logischer dan het besluit in te trekken met de bepaling, dat zij, die zich reeds hadden aangemeld, daaronder niet zouden lijden? Eene motie van afkeuring werd dan ook met groote meerderheid verworpen.

Zeer gewichtig was het in de Tweede Kamer van 2 tot 10 Juli 1862 verdedigde wetsontwerp tot afschaffing van de slavernij in West-Indië. Reeds in 1851 was een ontwerp ingediend om de uit slavinnen geboren kinderen vrij te maken; later werden nog verschillende voorstellen gedaan. Uhlenbeck heeft het ontwerp van zijn voorganger Loudon nagenoeg onveranderd overgenomen en het zoover gebracht, dat het in de beide Kamers werd aangenomen, hoewel met veel oppositie tegen de détails, in het bijzonder tegen het 10-jarig (veranderd in hoogstens 10-jarig) politietoezicht op de vrijgemaakte slaven in Suriname, tegen de geringe som die de slavenhouders op St. Martin (waar de slaven eigenlijk reeds tegelijk met die op de Fransche helft van dat eiland in 1848 vrijgemaakt waren) en tegen de bevordering der immigratie van koelies, waarvan bepaald werd dat zij 5 in plaats van 10 jaren zoude duren. Het ontwerp betreffende Curaçao en de andere West-Indische eilanden werd in de Eerste Kamer slechts met 18 tegen 13 stemmen aangenomen.

Sterk heeft Uhlenbeck aangedrongen op de wijziging in de koffieveilingen, die in 1863 in den aanvang van het bewind van zijn opvolger Fransen van de Putte tot stand kwam, nl. de invoering van maandelijksche veilingen in plaats van halfjaarlijksche. Hierdoor waren het niet meer als vroeger de makelaars, die de prijzen vaststelden.

In Juli 1862 werd door hem een wetsontwerp betrekkelijk de cultuurondernemingen in Oost-Indië ingediend. Hierin werd het oprichten daarvan aan voorschriften onderworpen; het sluiten van overeenkomsten met de inlandsche hoofden zoowel als met de arbeiders werd geregeld.

Men meende, dat uit dit ontwerp te groot radicalisme sprak, van daar dat de woordvoerders der toen nog machtige conservatieve partij het reeds bij de bespreking van het adres van antwoord op de troonrede bestreden.

Na eene verwarde zesdaagsche discussie in de Tweede Kamer werd Uhlenbeck's begrooting met 37 tegen 32 stemmen aangenomen. De tegenstemmers waren bijna allen conservatieven, waarbij zich enkele liberalen gevoegd hadden.

In de Eerste Kamer werd de begrooting op 27 en 29 Dec. 1862 behandeld. Men staat verbaasd over de slechte argumenten, door zijne bestrijders aangevoerd, en nog meer over het feit, dat de premier, die alles regeerde, hem niet afdoende bijstond, ja hoewel hij eenige beginselen van

[p. 1353]

koloniale politiek ten beste gaf en hoewel hij de tegenstanders van Uhlenbeck in zoover critiseerde dat hij sprak van een ‘onbestemd debat’, geen woord ten voordeele van zijn ambtgenoot zeide.

Het was geen geheim, dat Thorbecke de portefeuille van Koloniën reeds aan Fransen van de Putte (die hem drie jaren later als premier zou vervangen) beloofd had. Op uitstekende wijze is een groot gedeelte van de oppositie in de beide Kamers tegen Uhlenbeck op de kaak gesteld in een opstel getiteld Koloniale Kamerkout in de Gids van 1863 (blz. 249 en vlgg.), door Mr. P.A.S. van Limburg Brouwer, die kort daarna als Kamerlid optrad en die een van de steunpilaren der liberale koloniale politiek was. Hij roemt in dit doorwrochte stuk Uhlenbeck zeer en de speeches van verscheidene leden van elk der Kamers worden aan eene welverdiende critiek onderworpen. Zonderling evenwel, dat hij niets zegt over de felste redevoering, die van Fransen van de Putte, den vader van den lateren Minister. Hem werd door dezen o.a. verweten: de overhaaste afkondiging der emancipatiewet, waardoor verwarring ontstaan zou zijn; dat hij, om aan de heerendiensten een einde te maken, die desnoods door eene betaling in geld wilde vervangen; eindelijk zijn denkbeeld om eene belasting op vrije cultures te leggen; in het bijzonder de tabakslanden konden deze belasting volgens van de Putte Sr. niet betalen, vooral onder den invloed der bestaande geldcrisis.

Uhlenbeck beantwoordde ook anderen scherp, en verklaarde eenige der mededeelingen van Fransen van de Putte Sr. voor onwaar. Wellicht bracht ook dit de liberale leden er toe om met de conservatieven tegen te stemmen; de begrooting werd in de Eerste Kamer met 30 tegen 4 stemmen verworpen. Hij verzocht hierop zijn ontslag als Minister, dat hem met ingang van 3 Jan. 1863 verleend werd.

Op 15 Oct. 1864 werd Uhlenbeck tot lid van den Raad van Toezicht op de spoorwegdiensten benoemd. Als zoodanig is hij tot aan zijn overlijden werkzaam geweest. Hij was door hetgeen hij in 1862 ervaren had, van het politieke leven gedegouteerd, en had zich teruggetrokken in eene betrekking, waaraan alle emotie vreemd was. In dien tijd liet de Raad van Toezicht het behandelen van belangrijke zaken grootendeels aan Klerck, later aan Michaëlis over, en ging er weinig kracht van uit.

Hij huwde 21 Augustus 1850 te Batavia Maria Catharina Godin, geb. 7 Mei 1824, overl. 2 Juni 1892, bij wie hij vijf zonen en twee dochters had, waarvan twee zonen en eene dochter op jeugdigen leeftijd stierven.

Ramaer