Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Roentgen, Gerhard Mauritz]

ROENTGEN (Gerhard Mauritz), geb. te Esens in Oost-Friesland 7 Mei 1795, overl. te Meerenberg, gemeente Bloemendaal 28 Oct. 1852, was de vierde zoon van Ludwig Roentgen, Luthersch predikant, en Sophia Margaretha Tischbein. Zijne familie was afkomstig uit Tübingen, zijne ouders woonden sedert 1753 te Neuwied, waar des vaders eerste standplaats was.

Overeenkomstig decreet van keizer Napoleon werd Oost-Friesland in 1807 bij het koninkrijk Holland ingelijfd. Daardoor ontstond de mogelijkheid, dat Roentgen, die van zijn prille jeugd voorkeur voor den zeedienst aan den dag had gelegd, in 1808 in de marineschool te Enkhuizen werd opgenomen. Hij verliet deze school als zee-aspirant 2e klasse der Fransche marine in 1810. In het voorjaar van 1814 bevond hij zich met 32 kameraden te Toulon, en verzocht hij ontslag uit den Franschen zeedienst. Dit verzoek werd met gevangenneming beantwoord. Met twee vrienden wist hij uit de gevangenschap te ontsnappen, en in den zomer van hetzelfde jaar kwam hij h.t.l. aan. Hij trad onmiddellijk als adelborst 1e klasse in Nederlandschen dienst en werd nog in Nov. 1814 tot tweeden luitenant ter zee bevorderd. Kort daarna (7 Dec. 1814) verloor hij zijn even voortreffelijken als gemoedelijken vader.

Als zeeofficier was hij in 1816 eenigen tijd, tijdens reparatie aan het oorlogsschip, waarop hij diende, aan den wal te Portsmouth. Hij maakte daar kennis met aan de scheepswerf aldaar geëmployeerde ingenieurs, o.a. met den directeur eener school voor scheepsbouw aldaar, Fineham. Hij stelde levendig belang in de toen nog jonge stoommachine en de toepassing daarvan op oorlogsbodems, die de geheele zeeoorlogvoering in alle opzichten zou wijzigen.

In 1817 werd hij adjudant van den Directeur en Kommandant der Marine in het hoofddepartement van de Maas te Rotterdam; hij bleef dit tot zijne uittreding uit den zeedienst. In Juli 1817 werd hij belast met de bewaring der zee-instrumenten, in Juni 1818 werd hij hiervan ontlast.

Bij beschikking van den Minister van Marine van 6 Mrt. 1818 werd hij met den constructeur bij het hoofddepartement van de Schelde, C. Soetermeer, en den onder-constructeur bij het hoofddepartement van de Maas, C.J. Glavimans, ‘in commissie gesteld’ naar Engeland tot het bestudeeren der scheepsconstructiën. Hij bleef daar tot Oct. 1820. Bij ministerieele beschikking van 3 Aug. 1821 werd hij weder naar Engeland gezonden en hem een onderzoek opgedragen naar ‘de in Engeland gebruikelijke wijze om het ijzer te smeden en te bewerken’. Ditmaal bleef hij er tot Dec. 1821. Hij had onbeperkten toegang tot alle arsenalen en scheepswerven der oorlogsmarine van Portsmouth, Woolwich en Deptford, en verlof van de

[p. 1161]

Engelsche regeering om alles te teekenen en te modelleeren.

In de jaren 1822 en 1823 was de werkzaamheid van Roentgen zeer groot. Hij zond op 14 Jan. 1822 eene mededeeling in over eene inrichting van de spiegaten, op 13 Febr. 1822 eene over het verwerken van oud tot nieuw ijzer op de Rijkswerf te Woolwich, op 23 Febr. 1822 eene over een affuit voor een 24-ponder-kanonnade, op 22 Mrt. 1822 over het gieten van geschut in Groot-Brittannië, enz. In Oct. 1822 werd hem opgedragen een ontwerp te maken voor eene stoomboot voor het veer van Willemsdorp naar Moerdijk, en om een onderzoek in te stellen naar de Zuid-Nederlandsche ijzermijnen en smederijen. Hij stelde voor, de boot bij John Cockerill te Seraing te doen bouwen.

Op 14 Febr. 1823 leverde hij een lijvig rapport in over den toestand der ijzerwerken in Groot-Brittannië. Op 6 Oct. 1823 ontving hij eene opdracht van den Minister van Marine om een stoommoddermolen te ontwerpen.

In Nov. 1823 verzocht Roentgen ontslag uit de Nederlandsche marine, hetwelk hem bij Koninklijk besluit van 15 Dec. 1823 met ingang van 1 Jan. 1824 eervol werd verleend. Bij dit besluit werd hij aangesteld tot adviseur in zaken van werktuigkunde bij het Departement voor het publieke onderwijs, de nationale nijverheid en de koloniën, op eene bezoldiging van ƒ 2000 's jaars.

In opdracht van koning Willem I stelde hij eene memorie op, door hem 21 April 1824 aan den Minister van het zooeven genoemde departement ingediend. Deze zond de memorie 17 Mei 1824 door aan zijnen ambtgenoot van Marine, en koning Willem I autoriseerde laatstgenoemden minister 16 Juni 1824 om eene commissie te benoemen ten einde gezamenlijk met Roentgen omtrent zijne voorstellen hare gedachten te ontwikkelen.

Het schijnt, dat de memorie in 1824 gedrukt is; zij is niet gevonden kunnen worden. Er werd o.a. in geadviseerd tot het bouwen van ijzeren oorlogsschepen met stoomvermogen, zoo weinig mogelijk boven den waterspiegel uitstekende en gedeeltelijk gepantserd. Zij moesten veel langer en smaller dan de toenmalige oorlogsschepen zijn. In plaats van de toenmalige schepen met 60, 80 of meer kanonnen betoogde hij, dat slechts een of twee kanonnen van zeer groote afmetingen, die kogels van ½ ton zouden werpen, noodig waren. Ook behoorden de schepen aan de voorzijde van een ijzeren ram of spoor van 2½ à 3 Meter lengte voorzien te zijn.

De bovenbedoelde commissie, bestaande uit een schout bij nacht, twee kapiteins ter zee, een hoogleeraar en twee ingenieurs, tot beoordeeling zijner plannen, achtte die hersenschimmig, en proeven er mede overbodig. Zijne plannen zijn, gelijk bekend is, vele jaren later, ongeveer zooals Roentgen dit noodig achtte, uitgevoerd.

De koning gaf bij besluit van 14 Aug. 1824 bevel, dat aan den constructeur der marine C. Soetermeer, bijgestaan door de heeren Roentgen en Schröder, zou worden opgedragen om plannen te maken voor stoomtuigen voor oorlogsschepen alsmede voor den bouw van een stoomschip. Van uitvoering hiervan schijnt niet gekomen te zijn.

Op 24 Sept. 1822 werd door Roentgen (toen nog zeeofficier) met 4 anderen vergunning aangevraagd tot het exploiteeren van een stoomvaartdienst van Rotterdam op Antwerpen. Dientenbehoeve werd de firma van Vollenhoven & Dutilh opgericht. Op 3 Juni 1823 vond de eerste reis met het stoomschip de ‘Nederlander’ plaats, maar spoedig bleek deze vaart geen voldoende voordeel op te leveren en in Oct. 1823 werd dit traject

[p. 1162]

verlaten en de ‘Nederlander’ in dienst gesteld tusschen Rotterdam en Nijmegen, waarvoor reeds op 10 Febr. 1823 vergunning aangevraagd was.

Roentgen werd in de vergadering van het Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen te Utrecht van 27 Juni 1823 bekroond met eene gouden medaille wegens een antwoord op eene prijsvraag betrekkelijk stoomvaart op kanalen, rivieren en binnenmeren in Nederland. Uit deze verhandeling, die in 1825 vanwege het genootschap is uitgegeven, blijkt, hoe hij op de hoogte was van hetgeen er in dezen tijd op het gebied van stoomwerktuigen in de geheele beschaafde wereld omging. Zij is in populairen stijl. Er is eene memorie over de door Roentgen ontworpen veerstoomboot tusschen Willemsdorp en Moerdijk aan toegevoegd.

Met J.A. van Vollenhoven werd hij directeur van de Nederlandsche Stoombootmaatschappij. Daar de ‘Nederlander’ meer voor de benedenrivieren gebouwd was en dus geen voldoende vermogen voor het bevaren van Waal en Rijn bezat, werd het stoomschip ‘Zeeuw’ gebouwd te Kapelle aan den Ysel. Het werd door de firma John Cockerill te Seraing van machines voorzien, en van 26 Oct. tot 12 Nov. 1823 werd er onder Roentgen's leiding eene proefvaart mede gedaan, die zich tot Bacharach uitstrekte en niettegenstaande ongunstige omstandigheden (bijzonder hoog opperwater) goede uitkomsten opleverde.

De Nederlandsche Stoombootmaatschappij verwierf 21 Jan. 1826 het toenmalige Pesthuis met omliggende terreinen van de gemeente Rotterdam in huur. In 1866 werden deze terreinen door Fijenoord van Rotterdam gekocht. Dit etablissement is nog aanwezig op de plaats waar het toen gebouwd is; daar het een onderdeel van de Nederlandsche Stoombootmaatschappij was, was Roentgen hier ook van zelf de leider.

In dezen tijd, terwijl hij nog adviseur voor de nationale nijverheid was, en hem dikwijls van regeeringswege werd opgedragen, over aangevraagde octrooien te rapporteeren, vroeg hij zelf voor zijne maatschappij ook verscheidene octrooien aan.

De hem verleende zijn:

Verleend 9 Febr. 1826, om op een verbeterde wijze de beweging aan schepraderen te geven en den vorm der schepen daarvoor doelmatiger te maken. De stoomwerktuigen stonden tot dien tijd te ver achter in het schip en de vorm was niet goed voor het verkrijgen eener zoo groot mogelijke snelheid. Verder was bij dit octrooi de groote verbetering toegepast, dat de overbrenging van beweging van het stoomwerktuig op de raderen niet meer door getande raderen of kettingen zonder eind, maar door een kruk en verbindingsstang plaats had.

Verleend 11 Apr. 1826, om de vaartuigen op eene andere wijze voort te stuwen. Reeds 1 Nov. 1825 had hij hierop in Groot-Brittannië patent bekomen. Deze uitvinding, die weinig of niet is toegepast en op rivieren zeker geheel onmogelijk was, bestond in het plaatsen van één groot rad in een soort bun in het midden van de stoomboot, voorzien van 18 lange spaken, welke tot den bodem van rivier of kanaal reikten en elk twee pooten hadden; werd het rad rondbewogen, dan liep de boot als het ware over den bodem.

Verleend 17 Apr. 1826 en 7 Juni 1826 voor verbeterde stoomketels van hooge en van lage drukking.

Verleend 6 Febr. 1827 voor eene verbeterde en vereenvoudigde stoommachine.

Volgens Roentgen's plannen werden op Fijenoord de stoomwerktuigen voor de fregatten van de Rus-

[p. 1163]

sische marine ‘Chrabroy’ en ‘Ottwachnoy’ en voor die van der Fransche marine ‘Vauban’ en ‘Descartes’, de grootste toen bestaande schepen, vervaardigd.

Op Fijenoord werd de eerste ‘receiver compoundstoommachine’ gebouwd en in het stoomschip ‘James Watt’ geplaatst, nadat de machines daaruit genomen waren. Dit vaartuig was in Oct. 1825 van den reeder Brequigny te Antwerpen gekocht. De nieuwe installatie kwam in Aug. 1828 gereed. Het schip werd in de vaart gebracht onder den naam ‘de stad Keulen’. Dit was het eerste vaartuig, dat volledig uitgerust was met een stoomwerktuig naar Roentgen's denkbeelden. Het staat vast, dat hij van dit type stoommachine de geniale uitvinder was. Ofschoon voor dien tijd het beginsel om hooge druk-stoom eerst in een kleinen cylinder arbeid te laten verrichten en daarna onmiddellijk naar een grooteren cylinder af te voeren, om dan verder door uitzetting de overgebleven spanning te benutten, reeds in toepassing was gebracht, voerde Roentgen het beginsel in, om den afgewerkten stoom van den kleinen cylinder eerst te ontlasten in een tusschen beide cylinders geplaatst vat, den ‘receiver’, en daaraan den benoodigden stoom voor den grooten cylinder te onttrekken. Hierdoor werd het ‘compound’-stelsel mogelijk voor scheepsmachines, waarbij de krukken loodrecht op elkander geplaatst zijn, hetgeen bij de primitieve machine van Hornblower niet uitvoerbaar was.

Op deze wijze wordt eene zeer voordeelige uitwerking van den stoom bereikt, terwijl de gang der machine gelijkmatiger wordt; in hoofdzaak is het zuinige stoomverbruik toe te schrijven aan de meer gelijkmatige temperatuur van cylinderwanden en deksel- en zuigeroppervlakten, hetgeen door mindere zoogenaamde cylinder-condensatie stoombesparing, dus steenkolenbesparing, dus geldbesparing veroorzaakt.

Dit stelsel is later door het toepassen van drie of vier in grootte toenemende cylinders tot groote volmaaktheid gebracht. Het dient evenwel opgemerkt te worden, dat Roentgen in de specificatie van zijn engelsch patent voor deze uitvinding de toepassing van meerdere cylinders beschreven heeft en ook te kennen gaf, dat het beginsel ook bij locomotieven toegepast zou kunnen worden.

Op 3 Apr. 1828 schreef hij den Minister van Marine naar aanleiding van een rappel om het nog niet door hem ingediende verslag over zijne reizen naar Engeland in te leveren, dat hem door den Minister van Binnenlandsche Zaken uitgestrekte opdrachten waren gegeven, en dat bovendien ziekte hem verhinderd had, aan het verslag te arbeiden.

Op 29 Mei 1830 schreef de Minister van Marine hem, dat het verslag nog niet was ingezonden, terwijl toch steeds de teekenaar Valk daarvoor in zijn dienst werkzaam was.

Bij Koninklijk Besluit werd in 1841 de administratie voor de nationale nijverheid afgeschaft, en in verband hiermede zijne betrekking van adviseur in zaken van werktuigkunde opgeheven, en hem met ingang van 15 Febr. 1841 eervol ontslag verleend.

Gedurende een aantal jaren was Roentgen de ziel van de stoombootonderneming maar vooral van het etablissement Fijenoord, dat daarvan eerst in 1859 gescheiden werd. Zelfs behield Fijenoord een stoombootdienst op Londen tot 1903. Op genoemd etablissement werden langzamerhand steeds meer en grootere stoomwerktuigen vervaardigd. Koning Willem I had een zoo

[p. 1164]

groot vertrouwen in hem, dat Z.M., toen de onderneming in 1837 eene kapitaaluitbreiding onderging, voor een zeer groot aantal aandeelen teekende.

In Mei 1849 moest Roentgen ten gevolge van overspanning buiten dienst gesteld worden. Zijn opvolger, de zee-officier J.W.L. van Oordt, werd 31 Mei 1849 benoemd. R. overleed in een krankzinnigengesticht.

Machine-teekeningen, op het etablissement Fijenoord gevonden door den ingenieur dier maatschappij T.P Löhnis, geven eene volledige geschiedenis van de van 1828 tot 1845 aldaar gebouwde schepen. Een aantal dier teekeningen zijn door de maatschappij Fijenoord aan het Rijk afgestaan. Zij zijn opgehangen in de Technische Hoogeschool te Delft.

Roentgen werd zeer veel geraadpleegd, o.a. in 1832 door de regeering tijdens het beleg van de citadel van Antwerpen. Ook ijzerfabrieken, als de Gute Hoffnungshütte te Sterkrade, raadpleegden hem. Zijn oomzegger K.J. Roentgen richtte in 1836 met zijne hulp te Regensburg de Donau-Dampfschiffahrts-Gesellschaft, die stoombooten in de vaart bracht tusschen Regensburg en Linz, en in 1841 eene stoomvaart op de Wolga op.

Hij huwde in 1821 te Southampton Georgina Louisa Bennett, geb. in 1795 te Crawley in Sussex. Zij is na zijn overlijden naar Engeland verhuisd. Haar sterfjaar is door mij niet gevonden.

Men heeft van hem:
Verhandeling over de stoombooten (Utrecht 1825).

Zie over hem een door F. Ritter bewerkt stuk in Erinnerungen an Ludwig Roentgen, von seiner Tochter Johanna R., in Jahrbuch der Gesellschaft für bildende Kunst und Altertümer zu Emden, XVIII (1914) blz. 311 en vlgg. De daarin voorkomende opgaven zijn niet alle juist; door mededeelingen van de heeren D. Croll en P. Heering, beiden te Rotterdam, zijn zij hierboven verbeterd.

Over de geschiedenis van Roentgen's uitvindingen komen een aantal zeer uitvoerige artikelen van I. Walter Pearce in The Engineer van 1890 en 1891 voor. Deze heeft de gegevens daartoe ontvangen van den heer Croll bovengenoemd, toenmaals directeur van Fijenoord.

Zie ook: M.A. Mallet, La machine compound de Roentgen (1901).

Ramaer