Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Pijnacker Hordijk, Mr. Cornelis]

PIJNACKER HORDIJK (Mr. Cornelis), geb. te Drumpt (bij Tiel) 13 April 1847, overl. te Haarlem 3 Sept. 1908, zoon van Abraham Pijnacker Hordijk, med. doctor te Drumpt, later te Tiel en van Geertruida Johanna van Wijk. Na gedurende twee jaar de gymnasia te Deventer en te Zalt-Bommel bezocht en verder privaatonderwijs ontvangen te hebben, werd hij 17 Oct. 1864 student te Utrecht. Tusschen zijn candidaatsen zijn doctoraal-examen verliep een geruime tijd, daar hij van alle deelen der rechts- en staatswetenschappen door eigen onderzoek eene eenigszins grondige kennis wilde erlangen. Eerst 28 Nov. 1873 promoveerde hij na verdediging van stellingen. Aan de universiteit gaf hij reeds blijken van veelzijdige kennis en groote werkzaamheid; hij nam echter ook deel aan het gezellig studentenleven en was gedurende twee jaar rector van het studentenkorps. Na zijne promotie vestigde hij zich te Rotterdam met het voornemen om daar

[p. 1103]

de rechtspraktijk uit te oefenen, maar reeds 4 Maart 1874 werd hij benoemd tot hoogleeraar bij het Athenacum Illustre te Amsterdam om aldaar onderwijs te geven in het staatsrecht en het romeinsch recht. Nadat in 1877 het Athenaeum in eene universiteit was veranderd, werd hij belast met het geven van onderwijs in het burgerlijk recht en nederl. rechtsgeschiedenis. Hij aanvaardde zijne taak op 27 April 1874 met een redevoering over: Nederlands behoefte aan meer dan ééne hoogeschool. Gedurende zijn verblijf te Amsterdam was P.H. voorzitter der plaats.-commissie van toezicht op het lager onderwijs en van het hoofdbestuur der maatschappij tot Nut van 't Algemeen.

1 Maart 1881 werd P.H. benoemd tot hoogleeraar aan de universiteit te Utrecht om onderwijs te geven in het oud-vaderlandsch recht en zijne geschiedenis. 7 Oct. d.a.v. aanvaardde hij zijne nieuwe functie met eene merkwaardige rede over De taak van den beoefenaar der nederlandsche rechtsgeschiedenis (Rechtsgeleerd Magazijn 1882, 253). Niet lang was hij als zoodanig werkzaam, want reeds 10 Febr. 1882 trad hij op als minister van binnenl. zaken in het ministerie van Lijnden van Sandenburg (ter vervanging van den Min. Six, die om gezondheidsredenen zijn ontslag had genomen) met een program, waarin herziening van het kiesrecht en beperking der uitgaven, door de wet op het lager onderwijs van 1878 aan de gemeenten opgelegd, op den voorgrond stonden. Na de herziening van het kiesrecht zou met eene nieuwe Tweede Kamer de grondwetsherziening worden begonnen. Toen echter het ministerie herhaaldelijk nederlagen leed en de Tweede Kamer in Febr. 1883 weigerde de voorstellen van P.H. tot census-verlaging in overweging te nemen, trad het Kabinet af en werd P.H. met ingang van 22 April op verzoek cervol ontslagen.

Na zijn aftreden leefde P.H. als ambteloos burger te 's Gravenhage en wijdde hij zich weder aan de rechtswetenschap; hij leverde een praeadvies voor de vergadering der Ned. Juristenvereeniging van 1884 omtrent de vraag: Is verandering wenschelijk in de bepalingen omtrent het wettelijk erfdeel? Zoo ja, in welken zin? 19 Juni 1885 werd hij benoemd tot Commissaris des Konings in de Provincie Drente, welke betrekking hij gedurende drie jaren bekleedde. Van Oct. 1885 af was hij lid van het college van curatoren der rijks-universiteit te Groningen en van Maart 1887 voorzitter van het college van regenten over de rijkswerkinrichtingen te Veenhuizen.

19 Juni 1888 werd P.H. benoemd tot gouverneurgeneraal van Ned.-Indië. Hij vertrok 25 Aug. daarheen, kwam 28 Sept. te Batavia aan en nam den volgenden dag het bestuur over.

Gedurende dat bestuur kwam eene nieuwe regeling der heerendiensten in de gewesten op Java en Madoera en een deel der Buitenbezittingen tot stand. In eenige gewesten werd de koffiecultuur ingetrokken. Het reglement voor de opiumpacht op Java en Madoera werd herzien; de verboden kringen voor den invoer enz. van opium werden uitgebreid. Het inlandsch onderwijs werd gereorganiseerd. In 1890 werd te Batavia een parc vaccinogène opgericht. Aanwijzing werd gedaan van de wildhoutbosschen en de voor reboiseering in aanmerking komende terreinen (1890). In verband met de zich in het suikerriet uitbreidende serehziekte werden bepalingen tot beperking daarvan uitgevaardigd.

Een nieuw reglement op het beheer en toezicht van den Waterstaat en 's Lands openbare werken en een nieuw algemeen reglement op den aanleg

[p. 1104]

en de exploitatie van stoomtramwegen werden vastgesteld. De aanleg van spoorwegen op Java en Madoera werd voortgezet. In Aug. 1889 werd het gedeelte Tjitjalengka-Garoet voor het publiek verkeer opengesteld. In Oct. 1888 kwam de telegraafverbinding Java-Boeleleng(Bali)-Makassar en in Sept. 1889 de verbinding Java-Madoera tot stand. Verder werden telegraafkabels gelegd: van Banjoewangi naar Roebuckbaai (West-Australië), van Medan naar Penang en van Belawan (Sumatra's Oostkust) naar Olehleh (Atjeh). In 1893 werd besloten een aanvang te maken met de werken ter verbetering der bevloeiing en afwatering van de Solo-vallei.

Het octrooi van de Javasche Bank werd in 1891 voor 15 jaar verlengd. In het volgende jaar werd aan de Billitonmaatschappij eene nieuwe concessie verleend tot het winnen van tin tot 1927 (zie in dit Deel bij 's Jacob kel. 803) waarbij werd bepaald dat ⅝ van het jaarlijksch voordeelig saldo aan het gouvernement wordt uitgekeerd. In 1893 werd eene nieuwe overeenkomst met de Ned. Handelmaatschappij gesloten.

Op Java en Madoera bleef het onder het bestuur van P.H. rustig. Een beweging, door een geestdrijver in Oct. 1888 in het gebied van Mangkoe-Negoro verwekt, werd door de militaire macht dadelijk bedwongen.

Toen P.H. als gouv.-gen. optrad was de toestand in Groot-Atjeh en Onderhn volstrekt niet bevredigend en ook gedurende zijn bestuur kon die niet anders dan ongunstig worden genoemd. Het stelsel, met het innemen der geconcentreerde linie in 1884 beoogd, had geen verbetering gebracht en reeds vóór het optreden van P.H. als gouv.-gen. was de volkomen onthouding van politieke aanrakingen met hoofden en bevolking buiten die linie opgegeven. Had de oorlogsgezinde partij in Atjeh, in den boezem waarvan scheuring ontstaan was, zich tijdelijk vrij rustig gedragen, nadat in April 1889 de beide fractiën zich verzoend hadden, werden onze posten heviger beschoten en werden door de Atjehrs versterkingen opgeworpen. De vijand trachtte het de onzen ook op andere wijze lastig te maken: door het verhinderen van het openkappen van terrein vóór de linie, het stelen van telefoondraad, het verbreken der gemeenschap per spoor, enz. Herhaaldelijk moest met de troepen, die in hevige mate door berri-berri geteisterd werden, daartegen worden opgetreden. Wel kwam in den toestand eenige verbetering, zoowel door het oprichten in April 1890 van een korps maréchaussée, dat, later herhaaldelijk uitgebreid, uitstekende diensten bewees, als door het sluiten van een groot deel der kust voor in- en uitvoer en vischvangst, maar hij kon toch in geenen deele bevredigend worden genoemd. Toen bleek dat door de genomen maatregelen eene meer toenaderende houding der vijandelijke hoofden werd teweeggebracht, werd, om de goedgezinde bevolking te steunen, in 1891 besloten tot de invoering eener scheepvaartregeling, waarbij enkele plaatsen voor den algemeenen handelwerden opengesteld en het verkeer over zee met inlandsche vaartuigen werd toegelaten. Kort voor het aftreden van P.H. als gouv.-gen. had de Indische Regeering er in toegestemd de onderwerping van den bekenden Toekoe Oemar, die sinds jaren als actief bendehoofd ons veel last had bezorgd, aan te nemen.

Ook in de Onderhoorigheden bleef het onrustig. In Edi, waar onze post herhaaldelijk werd aangevallen, werd in Juli 1889 de rust hersteld. Ten gevolge van oneenigheden tusschen landschappen ter Noordkust bleef het om onze vestiging te Segli onrustig, en werd zij herhaaldelijk beschoten. In

[p. 1105]

de eerste helft van 1893 deden Atjehsche benden ook invallen in Tamiang (Resid. Oostkust van Sumatra) waartegen met de militaire macht moest worden opgetreden.

Eene bende kwaadwilligen, die op last van Singamaharadja de Toba-landen verontrustte, werd in Sept. 1889 door onze troepen teruggedreven. In Sept. en Oct. 1890 was eenig militair machtsvertoon noodig in een paar Bataksche landschappen, waardoor het verzet aldaar gebroken werd.

Nadat eene expeditie, die in Dec. 1889 naar de Zuidkust van Flores was gezonden tot het doen van een mijnbouwkundig onderzoek, verraderlijk door de Rokkaneezen aangevallen was en zich genoodzaakt zag het eiland te verlaten, werd in Mei 1890 eene nieuwe expeditie met hetzelfde doel onder militaire dekking uitgezonden. Deze stuitte weder op de vijandelijke gezindheid der bevolking en ondervond hevigen tegenstand; zij leed niet onaanzienlijke verliezen. Daar geen tin werd gevonden, werd in Sept. het onderzoek hervat, maar nu van de noordkust uitgaande; ook hier was de stemming der bevolking vijandig en bleef het onderzoek vruchteloos. In Nov. verliet de expeditie het eiland weder. Naar het schijnt maakte de ongunstige afloop der Flores-expeditiën een zoodanigen indruk op P.H. dat hij zich verder van dergelijke ondernemingen onthield, ook wanneer daartoe wel aanleiding bestond. Alleen werd in Sept. 1891 met de militaire macht tegen de in de Boven-Kajan gevestigde Tebidah-Dajaks (Westerafdeeling van Borneo) opgetreden; in enkele dagen was het doel bereikt.

Gedurende zijn verblijf in Ned.-Indië maakte P.H. twee dienstreizen op Java: eene in Aug. 1889 in de Preangerregentschappen en eene in Juni 1891 door een gedeelte van Oost-Java.

15 Juli 1893 op zijn verzoek eervol ontslagen als gouv.-gen. van Ned.-Indië, droeg P.H. 17 Oct. d.a.v. zijne waardigheid aan zijn opvolger over. Teruggekeerd naar Nederland, vestigde hij zich te 's Gravenhage ter woon; in 1906 verhuisde hij naar Haarlem. In Mei 1894 werd hij door de Prov. Staten van Zuid-Holland gekozen tot Lid van de Eerste Kamer der S.G., welke functie hij vervulde tot 1902, toen hij bij zijne periodieke aftreding door de Staten, waarin de meerderheid eene wijziging in politieke richting had ondergaan, niet meer herkozen werd. In hoofdzaak gaf hij daar adviezen omtrent koloniale aangelegenheden.

Tot aan zijn overlijden zette P.H. zijne studiën van de oud-ned. rechtsgeschiedenis voort; hij was daarvan een geleerd en scherpzinnig beoefenaar. Van onze middeleeuwen was hij een der beste, zoo niet de beste kenner. De Regeering maakte herhaaldelijk gebruik van zijne bekwaamheden door hem tot het lidmaatschap van staatscommissiën te roepen. Voorzitter was hij van die tot het geven van advies voor de behandeling van krankzinnige misdadigers, voorts van die voor de registratie en van die voor de oudersdoms- en de invaliditeitsverzekering. Hij had ook zitting in de in 1903 benoemde, zoogenaamde ineenschakelingscommissie (betr. het onderwijs). Van 1902 af was hij lid van het college van curatoren der Leidsche universiteit. Van het Kon. Instituut voor de Taal-, Land- en Volkenkunde was hij eenige jaren ondervoorzitter en voorzitter. Het Indisch Genootschap, waarvan hij van 1895-1903 voorzitter was,

[p. 1106]

benoemde hem bij zijn aftreden als zoodanig tot eere-lid. Hij was ook lid der Commissie voor de uitgave van 's Rijks Geschiedk. Publ., van het bestuur der Ver. tot uitg. der bronnen van het Oude Vaderl. Recht enz.

P.H. was een der oprichters van het ‘Institut Colonial International’; hij nam met veel ijver aan de werkzaamheden van dat instituut deel en presideerde de zitting van dat instituut in 1901 te 's Gravenhage gehouden.

Pijnacker Hordijk schreef veel in wetenschappelijke tijdschriften over rechtsgeleerdheid, nederl. geschiedenis en oudheidkunde. Zoo gaf hij in het licht: De oudste willekeuren van Amsterdam in Nieuwe Bijdr. voor Rechtsgesch. en Wetg. 1879, 1-57; Rechtsbronnen der stad Zutphen van het begin der 14e tot de tweede helft der 16e eeuw in de Werken der Vereen. tot uitgave der bronnen van het oud-vaderl. recht. Eerste Reeks N^o. 2, 1881; Quedam narracio de Groninghe, de Thwenthe, de Covordia et de diversis aliis sub diversis episcopis Trajectensibus in de Werken uitgegeven door het Historisch Genootschap te Utrecht 1888 N^o. 49; Willelmi Capellani in Brederode, postea monachi et Procuratoris Egmondensis Chronicon (Kroniek van Egmond) in id. id. 1904 N^o. 20; De vrucht van zijn laatsten arbeid Twaalf onuitgegeven oorkonden uit de 12e eeuw werd na zijn overlijden uitgegeven door Mr. S. Muller in de Bijdr. en mededeel. van het Historisch Genootschap te Utrecht (Amst. 1909). 198.

Pijnacker Hordijk huwde 18 Dec. 1870 te Utrecht met Theodora Esther Clasina van Bijnkershoek van der Koog, geb. te Maastricht 22 Jan. 1850, dochter van Mr. Jan Anthonij Cornelis v.B.v.d.K., raadsheer in het hof van Limburg en van Vincence Petronella van Toulon. Uit dat huwelijk sproten één zoon, op zevenjarigen leeftijd overleden, en twee dochters.

Zie: Cornelis Pijnacker Hordijk door dr. H.F. Jonkman, met portret in Eigen Haard 1888. 397-399; Navorscher 1890, 127; M.A.v. Rhede van der Kloot, De Gouverneurs-Gen. en Commiss.-Gen. van Ned.- Indië ('s Grav. 1891) 252-255; Indische Gids Oct. 1908. 1427; Weekblad van het Recht N^o. 8729, 9 Sept. 1908, 4; Rechtsgeleerd Magazijn XXVII (1908) 625-628; Compte-rendu de la session de l' Institut colonial international à la Haye Juin 1909 ('s Gravenhage 1909) 60.

Rooseboom