Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Marken, Jacob Cornelis van (2)]

MARKEN (Jacob Cornelis van) (2), geb. te Dordrecht 30 Juli 1845, overl. te Hof van Delft 8 Jan. 1906, was de zoon van J.C. van Marken en P.A. van Voorthuysen.

Hij bracht zijne jeugd grootendeels door te Amsterdam, waar hij de latijnsche afdeeling van het gymnasium bezocht, en zich door privaatlessen voorbereidde voor een practische loopbaan.

Hij bezocht van 1862 tot 1867 de Koninklijke akademie te Delft, in 1864 vervormd tot polytechnische school, en verkreeg in laatstgenoemd jaar het diploma van technoloog. Hij was tot 1868 werkzaam aan de photogenische gasfabriek te Amsterdam, en trok in dat jaar naar Hongarije, waar hij als arbeider op verschillende fabrieken werkte. In 1869 wist zijn vader van de Amsterdamsche aristocratie eene som van ƒ 150000 bij elkaar te krijgen, waarmede eene ‘gistfabriek’ zou worden opgericht. Hij had eerst getracht, die som voor eene spiritusfabriek te bekomen, maar zijne getrouwen zeiden: spiritus is immers sterke drank, dominee? Van daar, dat het bijproduct der branderijen, de gist, vooraan kwam in den naam der fabriek.

Op de door de liberale partij gestichte hoogere burgerscholen was een der vakken staathuishoudkunde, hetwelk volgens de doctrinaire beginselen van het ‘laisser faire, laisser passer’ werd gedoceerd. Van Marken had zich nooit met staathuishoudkunde afgegeven, en stond daardoor vrijer dan anderen tegenover zijne aandeelhouders, die bovendien in het geheel niet op dividenden rekenden, en zijne arbeiders. Hij had door die bijzonderheid de gelegenheid om zijne denkbeelden,

[p. 949]

welke minder het resultaat van studie dan wel van zijn helder inzicht waren, te verwezenlijken zonder dat, gelijk reeds toen veelal het geval was, commissarissen hem dwarsboomden. Intusschen, zijn vlugge geest stelde hem in staat om buiten het beheer zijner fabriek nog de sociale quaestie te bestudeeren en tevens haar aan de practijk in zijne fabriek te toetsen.

Reeds in Dec. 1870 werd ingevoerd, dat aan de kinderen der arbeiders premiën voor getrouw schoolbezoek werden gegeven. In 1872 verklaarde van Marken zich bereid, voorschot te geven voor het aankoopen van levensmiddelen uit de eerste hand. Ook werd het sparen op allerlei wijzen door hem aangemoedigd.

In 1873 werd met zijn steun een coöperatieve winkel opgericht, die evenwel later te niet ging.

In 1882 werden 4 hectaren grond nabij de fabriek aangekocht, waar het naar zijne echtgenoot genoemde Agneta-park gesticht werd. De arbeiders, die daartoe genegen waren, konden er hygiënisch ingerichte ruime woningen betrekken, van Marken ging tusschen hen wonen, zij konden op den langen duur wel geen eigenaar maar deelhebber in het geheel, tot een aandeel, in waarde gelijk aan het door hen bewoonde erf, worden.

Rampen werden de jonge onderneming niet gespaard. In de eerste plaats de brand van Juli 1878, die bijna alles vernielde, maar waarvan het voordeel was, dat de fabriek geheel naar de nieuwste eischen herbouwd kon worden. Verder een brand van minder beteekenis in Maart 1880. Ook van de zijde van zijn werklieden en van de toenmalige socialistische pers ondervond hij in al zijn streven ondank en tegenwerking. Zoo verkocht een meester-brander een door van Marken ingevoerd procédé aan een concurrent. Maar niettegenstaande alles ging de fabriek, die jaren lang geen overwinst had gegeven, vooruit en werden de dividenden, hoewel afwisselend, door elkander voldoende. Vooral 1879, 1880 en 1881 waren gunstig, 1885 was weder zeer slecht.

In 1883 werd de Nederlandsche oliefabriek opgericht, waarbij afvalproducten der gist- en spiritusfabriek aanwending vonden en waarvan dus ook voordeelen voor laatstgenoemde het gevolg waren. Ook de oliefabriek ging, in Aug. 1884, in vlammen op, maar werd volgens de nieuwste technische eischen herbouwd.

In 1885 werd de neef van van Marken, F.G. Waller, die bleek een groote kracht te zijn en die hem later opvolgde, tot mededirecteur benoemd, terwijl tegelijk de geleerde dr. M.W. Beyerinck, thans hoogleeraar te Delft, als scheikundige aan de fabriek verbonden werd.

Voortdurend werd de werkzaamheid der fabriek uitgebreid. Er werden met het oog op de invoerrechten in het buitenland eene gist- en spiritusfabriek te Brugge en eene oliefabriek te Laubardemont bij Bordeaux aangekocht en uitgebreid. Ook werden eene lijm- en gelatinefabriek te Delft opgericht en eene branderij te Delftshaven aangekocht. De gezamenlijke fabrieken hadden bij van Marken's overlijden eene nominale waarde van 6 millioen of 40 maal die in den aanvang.

In 1880 werd begonnen met het stichten van een pensioenfonds. In den aanvang droegen de arbeiders daartoe een bedrag bij, sedert 1887 werd alles door de ondernemingen bekostigd.

In 1892 werd eene drukkerij door van Marken gesticht, geheel met kapitaal van zijn persoon. Hierin kon hij zijne beginselen van coöperatie geheel doorvoeren. Het werd eene zeer goede zaak. Van Marken heeft gezorgd, dat steeds de arbeiders,

[p. 950]

en niet hunne erfgenamen, eigenaren der vennootschap blijven.

Zijne voornaamste bedoeling bij al zijn streven was, zooals hij in het eerste, in 1875 door hem geschreven tijdschrift-artikel uiteenzette, zooveel mogelijk tegen te gaan, dat de welvaart van den een ten koste van die van den ander bereikt zou worden. Het was vooral het gemeenschapsgevoel der arbeiders, dat hij trachtte te ontwikkelen. Met het oog daarop stichtte hij in 1882 het weekblad de Fabrieksbode, waarin hij en zijne echtgenoot tallooze opstellen geschreven hebben.

Na zijn overlijden heeft zijne weduwe die artikelen verzameld en uitgegeven onder den titel: Uit het fabrieksleven (Delft 1905), drie deelen, gedrukt aan van Marken's drukkerij-vennootschap (niet in den handel).

Van Marken schreef niet onverdienstelijke gedichten, waarvan er in en na zijn studententijd zijn opgenomen in de Delftsche Studentenalmanakken.

Het meeste, dat hij geschreven heeft, verscheen in de Fabrieksbode, het blad zijner fabrieken. Het belangrijkste daaronder is:

Uit het fabrieksleven in Vragen des tijds 1875; Heerschend wanbegrip in Vragen des tijds 1876; De werkstaking te Almelo (Haarlem 1888); La question ouvrière à la fabrique Néerlandaise de.... et l'alcool, essai de solution pratique (Paris 1881); De sociaal-democratie, scheidsgerechten, kapitaal en arbeid, in de Fabrieksbode (1888); Discours sur la participation aux bénéfices à la Société Anonyme Imprimerie-van Marken (1892); eene vertaling hiervan komt onder den titel De arbeid mede-ondernemer voor in Vragen des Tijds, 1892; De coöperatie en de arbeidersklasse, rede bij de opening van het 3e internationaal coöperatieve congres, gehouden te Delft 14 Sept. 1897, in Vaderland 15 Sept. 1897.

Van Marken huwde 7 Oct. 1869 Agneta W.J. Matthes, geb. 4 Oct. 1847, overleden 5 Oct. 1909, bij wie hij geen kinderen had.

Een uitvoerig levensbericht over hem van Prof. B.H. Pekelharing, met portretten, ook met dat zijner echtgenoot, en andere afbeeldingen, komt voor in Woord en Beeld van Juli 1902.

Een warm gesteld stuk over hem van den technoloog G. Knuttel, die 30 jaren lang zijn intelligente en ijverige medewerker op sociaal gebied was, in de Duitsche taal, is te vinden in Concordia, Zeitschrift der Centralstelle für Arbeiter-Wohlfahrtseinrichtungen, van Aug. 1906.

Ramaer