Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Leydekker, Melchior (2)]

LEYDEKKER (Melchior) (2), geb. te Middelburg 21 Maart 1642, overl. te Utrecht 6 Januari 1721, volle broeder van Jacobus (kol. 906). Zijne biografen laten hem reeds vroeg naar Utrecht gaan, om onder zijn oom Carolus de Maets te studeeren. Deze was gehuwd met eene zuster van Melchior's moeder Geertruid Manteau, deze beiden, vermoed ik, zusters van dien Carolus Manteau, die in 1668 als predikant naar Oost-Indië vertrok en, volgens het bekende verhaal, bij eene veldtocht in Kediri, door hem als legerpredikant meegemaakt, als deel van den buit het fraaie, oude porselein ontving, dat de soldaten niet hebben wilden. Predikant te Middelburg, was hij reeds in 1636 als hoogleeraar te Utrecht benoemd, maar niet gegaan, omdat de kerkeraad te Middelburg hem niet verkoos vrij te laten. In 1640 echter verkreeg hij die vrijheid en kwam naar Utrecht op ƒ 1600 + huishuur, hoogleeraar tot zijn dood, 20 April 1651. Melchior was toen 9 jaar en kan dus moeielijk, hoe vroeg rijp ook, onder zijnen oom gestudeerd hebben. Al even onjuist heeft men de la Rue nageschreven, dat hij Hoornbeek naar Leiden volgde. Johannes Hoornbeek, 1644 hoogleeraar te Utrecht geworden, was 1654 naar Leiden gegaan, waar hij 9 Juni inaugureerde De scholis theologicis. Melchior daarentegen bleef nog te Utrecht tot 1660 en werd 20 Sept. van dat jaar te Leiden ingeschreven als ‘Medioburgo-Zelandus T. 20’, wat (zelfde fout als bij zijnen broeder Jacobus) met zijn geboortejaar 1642 niet overeen komt. Te Leiden promoveerde hij en werd daarna, in 1662, predikant te Renesse op Schouwen, waar hij zijne eerste boeken schreef, Sulamith d.i. zedige verdediging van de oude regtsinnige godgeleerdheid in en omtrent de hedendaagsche zwevende verschillen (1673); Raad des vredes en bedeeling der genade (1675); Fax veritatis (1677). Thans volstrekt vergeten, vestigden deze geschriften toen de aandacht op zijn persoon als op een man van onverdachte,

[p. 911]

zuiver voetiaansche rechtzinnigheid, wat hij dan ook was en zijn gansche leven gebleven is. Dit deed hem voor Utrecht in aanmerking komen, hij werd benoemd en inaugureerde 23 (niet 26) April 1678 De sectanda veritate in amore. Zijn traktement bedroeg ƒ 1000, later met ƒ 300 verhoogd, toen hij voor Groningen bedankt had. Aldus de la Rue, die daarvoor 1689 of 1690 vermeldt. Maar ook hier rijst eenige moeielijkheid. In 1689 vertrok Joh. à Marck van Groningen naar Leiden, Joh. Braun bleef over. De Staten beriepen in de vacature twee hoogleeraren, Miegius van Heidelberg en Hulsius van Middelburg, die beiden aannamen. Miegius inaugureerde 15 Juni 1691, doch overleed reeds 30 Augustus d.a.v., Hulsius 16 Sept. en bekleedde het ambt tot zijn dood in 1712. Hier is dus voor een beroep van Melchior Leydekker geen plaats. Ook later niet, toen Stad en Ommelanden in woedenden strijd elkanders candidaten telkens afkeurden, vooral de Ommelanden elk voorstel hardnekkig verwierpen en eerst 1717 Ant. Driessen hoogleeraar worden zou. Wij houden het er voor, dat Leydekker tusschen 1691 en 1717 door een der partijen is gepolst, zonder dat door den haat tusschen Stad en Lande van een beroep iets komen kon.

Zoo leefde en werkte hij dan te Utrecht, ‘vir’ zegt C. Burman, ‘revera multae lectionis et orientalium linguarum peritissimus.’ Volgens de Haze was hij ‘vlug van tonge en penne (ook in zijn grafschrift: “Hier rust een kloeke Zeeuw, welspreker en welschrijver.”), onvermoeid in den arbeid, zeer belezen, zonderling beleefd jegens vreemdelingen, groot vijand van nieuwigheden, zeer vasthoudend aan de regtzinnigheid.’ Dat beleefdheid jegens vreemdelingen afzonderlijk wordt geprezen, stemt overeen met wat wij van onze nationale zeden kennen. Vlug van tong, was hij echter, volgens sommigen, in zijn voordracht ‘niet zeer smaakelijk.’ Aan de vlugheid zijner pen is geen twijfel mogelijk: althans een 60-tal werken zijn van hem bekend. Meest dogmatiek: Oeconomia trium personarum in negotio salutis humanae (1682); Synopsis controversiarum de foedere et testamento Dei (1690) en vooral De verborgenheden des geloofs, eenmaal den H. geest overgeleverd of kort begrip der ware godgel. beleden in de geref. kerke (1700; 1729). Dit laatste boek is fel tegen de theologie van Coccejus en de filosofie van Descartes, waarin, zegt L. in de voorrede, ‘de grootste geheimen des geloofs op het aembeelt van nieuwe denkbeelden zoo versmeed werden, dat sij naar de oude belijdenis gansch niet meer gelijken’, waarom hij de overheid, de ‘heerlijkheden van den lande’ smeekt te willen verhinderen, dat ‘hunne lere niet (!) als een kanker voortteelt of als een wortel der bitterheid beroertemake.’ Want al die veranderde theologie brengt maar onrust in den lande. Het boek heeft als goedgekozen motto Jerem. 6:16. De Boekzaal vindt intusschen dat het geschil over de verbonden het fondament der leer niet aangaat. Apologetisch zijn: Demonstratio evangelica, d.i. evangelische waarheid van den gereformeerden godsdienst betoond (1684); De zugtende kerk hare regtvaardigheid en onnoozelheid verdedigend (1686); De veritate religionis reformatae lib. VII (1688); Veritas evangelica triumphans de erroribus quorundam seculorum (1688); Epistola et dissertatio apologetica ad verbi divini in Belgio ministros (1689). Van zijne historische werken noem ik Historia ecclesiae africanae illustrata (1690), opgedragen aan de Staten van Zeeland, die den auteur daarvoor een zilveren lampet van ƒ 600 vereerden, voorts de Historia Jansenismi (1695) en eene Disputatio historico-

[p. 912]

theologica de vario Jansenistarum fato (1700) Tegen de ketterijen zijns tijds heeft hij met ijver gewaakt. Tegen Baltha2ar Bekker richtte hij Dissertatio historico-theologica de vulgato nuper D. Beckeri volumine et scripturarum auctoritate et veritate pro christiana religione apologetica (1692), buiten voorkennis des auteurs ook in verkorte Nederlandsche vertaling (daarop zal wel slaan De la Rue's: ‘in Duitsch vertaald’) verschenen als M. Leydeckers Historische en theologische redeneringe. Hijzelf gaf ook toen eene vertaling De godlikheid en waarheid der H. Schriften (1692). Het boek heeft oog voor enkele zwakke punten in Bekkers betoog, dat het in de hoofdzaken tegelijk miskent. Ook bestreed hij Joh. Vlak, predt. te Zutfen, naar aanleiding van diens Eeuwig evangelium of leer der zaligheid (1684), waarin hij den moed had, op grond van eerlijk onderzoek, van sommige leerstukken der kerk af te wijken, o.a. betoogende, dat men zich behoorde te vergenoegen met de kennis van wat God ons openbaarde, zonder te willen doordringen in wat ons kortzichtig verstand toch niet vermag te bereiken. De kettersche stellingen, vooral op het punt van de leer der rechtvaardiging door 's mans grootsten wederpartijder, ds. Henr. Brinck, in zijne geschriften ontdekt, getuigen van Vlak's onafhankelijken zin. Hij bleef nochtans ongemoeid. Tegen hem dan schreef prof. Leydekker Epistola contra J. Vlak (1689); De erroribus Joh. Vlack (1698). Nog trad hij tegen Leenhof in 't krijt, predt. te Zwolle, schrijver van het geruchtmakend, half spinozistisch boek Den hemel op aarde (1703), waarin fatalistische en stoïcijnsche denkbeelden niet ontbreken. Hij werd wèl afgezet (1708). Leydekker bestreed hem in De ingebeelde hemel op aarde van F.L. verdwenen voor den waaragtigen hemel op aarde (1702); F. Leenhofs boek.. ontdekt en F. Leenhof nader ontdekt (1705). Te midden van al deze met vlijt geschreven en thans volstrekt vergeten polemische schriften openbaart Leydekker toch ook neiging tot, wat toen practische godgeleerdheid heette en thans ethiek zou genoemd worden, getuige zijn Medulla theologiae practicae (1683). Preeken zijn mij van hem niet onder oogen gekomen, maar ik ken zijne Laudatio funebris Guilielmi III (Ultraj. 1702), uitgesproken ‘in auditorio theologico XXV et XXVII Aprilis’, of tweemaal dus of in tweeën. Het stuk heeft niet meer de soberheid der oud-gereformeerde lijkreden, maar was ook niet bestemd voor het kerkgebouw. De koning-stadhouder wordt geprezen als ‘defensor fidei’, als ‘privatae religionis studiosissimus’, die zelf ‘pietatis author’ tevens ‘impiorum severus hostis’ was. Deze impii, atheisten, spinozisten en libertijnen te zullen tegengaan heeft hij menigmaal den synoden beloofd. Leydekker kan doelen op wat kort te voren, 1691, nog was geschied, toen de deputaten der N. en Z.H. synoden den koning hadden begroet en deze o.a. had geantwoord, dat hij ‘niets wilde onderlaten 't welck streckt tot grootmakinge van den naem des Allerhoogsten, tot welstand.... van Gods diergekochte kercke en voorstant, bescherminge en uytbreidinge van Christi koninghrijcke.’ Hoe moeielijk het valt in zulke stukken de waarheid te betrachten, toont ook weer Leydekker, als hij zegt, dat de koning zeer matig was en van tafel ‘surgebat sobrius.’ Opmerkelijk, dat hij reeds betreurt, dat Willem III zal rusten ‘in superbo augustissimorum in Britannia regum mausoleo’ en niet in het vaderland.

De la Rue maakt melding van Leydekkers Vervolg op Hornius kerkelijke historie van 1666-

[p. 913]

1687. Ik heb dat werk niet gezien, maar bezit op dezelfde ‘kerkelijcke historie’ van denzelfden George Hornius een vervolg van 1666 tot 1684 van de hand van B. Bekker, zoodat beide tegenstanders hetzelfde werk hebben vervolgd. Nog schreef Leydekker eene voorrede vóór Zuerius Boxhorn, Nederlantsche historie waarachter gevoegd is de Nederlandsche Sulpitius van Jac. Baselius (2e druk, Amst. 1739).

Zijn door een onbekende geschilderd portret in de Universiteit te Utrecht.

Er is nog een portret van hem door R. de la Haye, grav. van G. Valck.

De lijst zijner werken bij de la Rue, Geletterd Zeeland 95-98.

Zie de la Rue, a.w. 94-99; Boekz. der gel. wereld 1721, I, 110 vlg.; 1729, II, 131-141; Ypey, Kr. kerk 18e eeuw VIII, 33, 122-125; Ypey en Dermout, Gesch. N.H.K. II, 566-570; III, 355; Acta Z.H. Syn. uitg. Knuttel VI, 175 vlg.; Knuttel, B. Bekker 176 vlg. 238 vlg.; van der Linde, B. Bekker, bibliogr. 35 vlg.; Jonckbloet, Gedenkb. 96-109; Loncq, Histor. Schets 72, 166 vlg.; Duker, G. Voetius II, 312 n. 1. en cxiv; van Troostenburg de Bruyn, Herv. kerk in N. O, I. 239; Theod. de Haze in Bibl. Bremens. cl. 5, fasc. 4; Glasius, Godgel. Nederl. II s.v.

Behalve de twee genoemde Melchior L. is er nog een Melchior L. geweest, zoon van Jacobus bovengenoemd, ‘jongman van groote geleerdheid en die het verre zou gebracht hebben had het Goode belieft hem het leeven te sparen’. In 1716 approbeerde de classis Middelburg zijn beroep naar het Nieuwland, niettegenstaande de onregelmatigheden daarbij voorgevallen.

Zie: Voorberigt vóór Adam, Moses en Kristus (bovengenoemd) 34 en Nederl. Archief I (1841), 295.

L. Knappert