Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Bonnet, Gisbertus]

BONNET (Gisbertus), geb. te Naarden 23 Sept. 1723, overl. te Utrecht 3 Febr. 1805, zoon van Tijmen B. Droeg hij den voornaam van den grooten Voetius, hij was meteen drager van diens geest, de ‘laatste Voetiaan’ van den echten stempel. In het jaar 1748 te Utrecht als student ingeschreven, verliet hij na vlijtige studie de universiteit in 1753 en diende achtereenvolgens de gemeenten Amersfoort 1753-56, Rotterdam 1756-58, 's Gravenhage 1758-61. Van hier riep men hem naar Utrecht terug, als hoogleeraar in de faculteit der godgeleerdheid, in de plaats van W. van Irhoven. Hij inaugur. 5 Febr. 1761 met eene Oratio de fidei mysteriis, revelatam religionem adstruentibus, betoogende, dat de verborgenheden des geloofs den geopenbaarden godsdienst steunen en bevestigen. Zijn onderwijs heeft Heringa later gekenschetst als philosophisch-theologisch, te verstaan als dogmatisch. Bonnet gaf gedurende al de 43 jaren van zijn professoraat dogmatiek naar het bekende Compendium theologiae christianae van Joh. à Marck, dat te Groningen was verschenen in 1686 en een aantal uitgaven beleefde. De zesde druk was bezorgd door Bonnet's voorganger en leermeester van Irhoven in 1742, en met deze uitgave als leiddraad ging hij telkens weder de 34 hoofdstukken door, op niets zóó zeer bedacht als op handhaving van het oude stelsel, waarin geen nieuwe gedachte mocht binnensluipen. Zijne studenten meesmuilden - getuigt één hunner, W.A. van Vloten - over zijne scholastieke begrippen; erger, dat zij, naar een ander, J.L. Verster, verhaalt, van hun leermeester alleen het systeem, maar nooit van den bijbel hoorden. Ook in zijne Verklaring van den brief aan de Hebreeërs, die in tien deelen, van 1769 tot 1802, verscheen is voor niets dan voor het overgeleverde plaats. Als een leerstuk, oordeelt Bonnet, strijdt met eene van elders bekende zekere waarheid, dan hebben wij niet te kiezen tusschen die twee, maar de Schrift te volgen en ons bij de verborgenheden des geloofs neer te leggen. Het is Bonnet, die, in de voorrede van zeker werk, de vraag opwerpt, waarom de wonderdadige gebeurtenissen bij Jezus' geboorte verborgen bleven? En daarop zichzelven antwoordt: ‘Omdat anders de joden hem zouden aangenomen hebben, en zij moesten hem verwerpen, opdat Christus aan het kruis onze zonden wegnemen zou.’ Geeft dit alles van zijn dogmatiek geen hoogen dunk, op het gebied der homiletiek heeft hij meer tot stand gebracht. Niet, dat hij in alles, gelijk men dat vaak lezen kan, een volgeling van Ewald Hollebeek (I kol. 1140) zou geweest zijn en van

[p. 203]

diens nieuwe preekmethode. Met hem was hij vijand van langwijlige, analytische tekstverklaringen. Maar hoofdzaak bleef hem toch, om uit den tekst een stuk der geloofsleer te bewijzen en hij vreesde vooral voor veronachtzaming daarvan, gelijk hij die bij Chevalier te Groningen meende te bespeuren. Overigens was hij ook voorstander van eene stichtelijke toepassing. Aan zijn invloed ten dezen kan niet met reden worden getwijfeld; ook werden zijne vier bundels leerredenen (in den laatsten, 1793 bevindt zich 's mans portret) gaarne gelezen.

Polemisch aangelegd, heeft Bonnet zich herhaaldelijk in het dogmatisch krijt begeven. De eerste maal in 1766. Voltaire had in 1763 zijn Traité sur la tolérance doen verschijnen, dat ook ten onzent vele malen is gedrukt. Het stuk had bij velen waardeering gevonden, maar bij meerderen onrust gewekt, omdat deze verdraagzaamheid hun scheen te zullen voeren tot algeheele onverschilligheid ten opzichte van den geopenbaarden godsdienst. Toen nu Bonnet, als waarnemend rector, in 1766 het rectoraat zou overdragen aan Fr. Burman sprak hij De tolerantia circa religionem in vitium et noxam vertente. De rede (met eene vroegere van 1764, door L. van Wolde ook in het Nederlandsch vertaald, 1767) betoogde, dat de band en het gezag der formulieren voor de kerk (d.i. hier de gereformeerde) noodzakelijk waren. Hij gaf toe, dat niet alle voorstellingen van de formulieren met de Schrift te vereenigen waren, ja, dat geloofsformulieren, door menschen opgesteld, geen toetssteen van waarheid in zaken van godsdienst kunnen zijn, maar hij wenschte aan hunne autoriteit toch niet getornd te zien en kon zich zonder hen de kerkelijke gemeenschap niet denken. Bonnet's Leidsche ambtgenoot, Diederik van der Kemp, sprak in datzelfde jaar in denzelfden geest, zeggende, dat hij voor de kerk nog goede hope koesterde op grond van de formulieren, de synoden, de (gereformeerde) theologanten en het Huis van Oranje. De Groningsche advocaat H. Goodricke daarentegen bestreed Bonnet's denkbeelden in zijne Proeve ter opheldering (1768). Voor hem waren de formulieren maar ‘losgelaaten bliksemflitzen uit een afgezakt onweder’ en de kerk was aan hun gezag ontgroeid. Bonnet antwoordde met eene Verhandeling, betreffende de kerkelijke verdraagzaamheid (1770) zonder zijne tegenpartij te overtuigen.

Twintig jaren later ontbrandde zijn meer bekend geworden strijd met Paulus van Hemert, den in 1784 wegens onrechtzinnigheid afgezetten predikant van Wijk bij Duurstede. Bonnet, zijn leermeester, had te vergeefs getracht den jongen man van dwaling te overtuigen, die, integendeel, nog in datzelfde jaar deed verschijnen zijn De rede en haar gezag in den godsdienst als open brief aan Bonnet. Deze gaf in 1785 een Eerste antwoord aan P. van Hemert, die op zijn beurt een Tweede stuk des briefs deed verschijnen 1786, in dat zelfde jaar door Bonnet's Aanmerkingen gevolgd, die nog een Derden brief van van Hemert uitlokten (1788). Nog eens schreef de hoogleeraar Twee brieven aan een vriend over deze verschillen (1788-89), terwijl van Hemert in 1804, toen reeds emeritus hoogleeraar aan het remonstrantsch seminarium, nog eens tegen hem optrad naar aanleiding van den straks te noemen strijd met Heringa. Van Hemert betoogde, dat de rede, niet door den val bedorven, gezag heeft ook in den godsdienst en vrij mag worden toegepast bij de schatting der bovenzinnelijke dingen, ja, dat ‘alles wat tegen de uitspraken van rede en verstand indruischt geen deel mag zijn van godsdienstig gevoelsleven of denken.’ Van rationalisme is hij daarbij echter ge-

[p. 204]

heel vrij. Bonnet daarentegen verdedigde de stelling, dat, als de rede zich verzet tegen de geopenbaarde heilwaarheden, aan de rede het zwijgen dient te worden opgelegd. Het was de oude strijd in nieuwen vorm. Maar aan van Hemert blijft de eer, dat hij ‘de formeele zijde van alle mogelijke dogmatische kwesties het cerst zuiver aan de orde gesteld heeft.’

Ten derden male, thans reeds op hoogen ouderdom, ontstak Bonnet het twistvuur met zijnen ambtgenoot Jodocus Heringa Eliza's zoon, wiens vrijere denkbeelden hem reeds lang hadden geërgerd. Heringa was in 1794 hoogleeraar te Utrecht geworden en had van stonde af Bonnet en Rooyaards tegenover zich gehad, hij die in zijne intreerede o.m. had durven zeggen, dat de leer des N.T. niet altijd strookte met de latere dogmatiek. Nu, in 1803, werd hij beschuldigd gezegd te hebben, dat men zalig kon worden ook zonder in de godheid des Heiligen Geestes te gelooven, en daartegen schreef toen Bonnet zijn Eerste brief aan een vriend. Heringa antwoordde met eene Afgeperste verdediging, titel die inderdaad zuiver zijne stemming weergaf, waarop Bonnet een tweeden brief en Heringa nog een eerste en tweede vervolg op de afgeperste verdediging deed verschijnen. Het was deze twist, die den weinig tot polemiek geneigden Heringa die omzichtige bedachtzaamheid leerde, welke hem sinds onderscheidde. Bonnet ging een jaar na dezen strijd tot zijne rust in, de herinnering achterlatende aan een lang en met toewijding bekleed professoraat, waarin hij, gelijk eens zijn beroemde (voor)naamgenoot, voor de handhaving van het Dordtsche systema pal stond.

Hij was gehuwd met Apollonia Wesseling. Er is een portret van hem, door Jacob Maurer geschilderd en door R. Vinkeles gegraveerd, een ander door Joh. van der Wal. Ook G. Kitsen en P.H. Jonxis graveerden zijn portret.

Hij schreef, behalve al het reeds genoemde, nog eene Opheldering van Salomo's Prediker (2 dl. 1781-83) en Gedachten over het lijden en den dood van Jezus Christus (1792).

Zie: Ypey, Gesch. v.d. kr. kerk i.d. 18e eeuw VII, 394-401; VIII, 660-66; Ypey en Dermout, Gesch. d. Ned. Herv. kerk III, 532-538; Glasius, Godgel. Nederland I, 129-133; II, 85, 435 vlg.; Sepp, Pragm. gesch. d. theologie, 22 vlgg., 137-141, 174-177, 250; Van Langeraad, Prot. Vaderl. I, 483-488; L. Knappert, Gesch. d.N.H. kerk II, 85-88, 92, 134; H.Y. Groenewegen, Paulus van Hemert als godgeleerde en ats wijsgeer 18-78.

L. Knappert