Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Boinghus, Boynghus, Boyng, Boyen]

BOINGHUS, Boynghus, Boyng, Boyen, was een der verdienstelijkste abten der Cisterciënserkloosters Termunten en lhlo of Godsschool bij Aurich, waar hij in de eerste helft der XVe eeuw leefde, als een krachtig hersteller der regeltucht in de friesche kloosters. Boyngus was 1407 reeds abt in Termunten of St. Benedictus, volgens de Kroniek van Bloemkamp, welke hem verkeerd Goingus noemt.

Boyen, een man van groote wilskracht, bezat de noodige gaven om niet alleen zijn eigen klooster, maar alle abdijen van Friesland, zooals Klaarkamp, Bloemkamp, Aduard, en de vrouwenabdijen zijner orde, uit hun droevig verval terug te brengen tot eene ernstige kloostertucht.

De westersche scheuring in de Katholieke Kerk was een der grootste oorzaken geweest van het verval der kloosterorden, vooral ook der Cisterciënserorde, die daardoor in twee deelen gesplitst was. De abdijen van Noord-Nederland erkenden Cîteaux, onder de obedientie van Avignon, niet meer als het hoofd der orde en namen geen deel meer aan het generaal-kapittel aldaar gehouden. Wel werden op bevel van den Paus van Rome eenige kapittels gehouden door de Cisterciënserabdijen zijner obedientie, doch gezag en discipline vervielen wegens de verbroken organisatie, zoodat de willekeur der abten en de overtredingen der ordevoorschriften ongestraft bleven. Vooral in Friesland was het treurig in de kloosters gesteld, en was een man noodig van groote deugd en krachtig beleid. Deze man was Boyen, zooals blijkt uit de weinige en zeer verspreide bescheiden over zijn persoon en wijze van werken.

Boyngus, de abt van Menterne of Termunten, verscheen 1408 voor de eerste maal te Cîteaux op het generaal-kapittel. Daar werd hij belast de abten, monniken en nonnen der orde in Friesland, die zich gedurende verscheidene jaren aan het gezag van het kapittel te Cîteaux hadden onttrokken, te ontslaan van de straffen en censuren, die zij zich hierdoor op den hals hadden gehaald. Tevens werd hem, omdat hij zich nederig aan het kapittel had onderworpen, de gratie toegestaan, dat hij den biechtvader in het nonnenklooster Midwolde, door hem aangesteld, verlof mocht geven om vleesch te eten. Opnieuw trof men het volgend jaar Boyen aan te Cîteaux, waar een zeer talrijke vergadering van abten tegenwoordig was, omdat

[p. 191]

men meende, door de pauskeuze van Alexander V een einde aan de kerkscheuring was gemaakt. Op dit kapittel deed zich Boyngus bijzonder opmerken door zijn ijver voor de hervorming zijner orde en door zijn eerbied voor de wetten van het generaalkapittel, dat hem eenige voorrechten en dispensaties verleende: o.a. het gebruik van vleesch voor hem en zijne monniken en het nonnenkloosters te Midwolde. Dan werd hij met den abt van Klaarkamp aangesteld voor drie jaar om alle kloosters der orde in Friesland te reformeeren. Indien de abt van Klaarkamp niet kon of niet wilde medewerken, stond het aan Boyen vrij een anderen abt of monnik te kiezen om hem bij te staan in de visitatie en verbetering van alle kloosters van Friesland, ook van Assen en Essen, welke hij alle persoonlijk moest bezoeken. Bovendien werden hij en de monnik Balduinus van Bloemkamp nog belast met de achterstallige ordebijdragen der friesche kloosters in te zamelen en naar Citcaux op te zenden. Om zijn gezag te kunnen handhaven stond het generaalkapittel hem de uitgebreidste volmachten toe, zelfs om zoo noodig den steun van den wereldlijken arm in te roepen.

Dat in het herstellen der tucht evenals overal verweer en tegenstand voor kwam, ook in zijn eigen abdij, blijkt uit de volmacht hem gegeven door het gen. kapittel om vier zijner monniken, die het klooster ontvlucht waren, met kwijtschelding der opgelegde straffen weder in hun rechten te herstellen. Op het generaalkapittel van 1410 ontving de abt van Menterne opnieuw verschillende lastgevingen. Hem werd opgedragen dispensatie te verleenen aan alle onwettigen, die in die kloosters, waar hij met de hervorming belast was, waren opgenomen. Dan nog werd hem opgedragen het Crijze Vrouwenklooster te Midwolde, dat was afgebrand en in zulk een treurigen toestand was gebracht, dat er geen hoop meer op herstel was, te vereenigen met het klooster Essen bij Groningen, dochterklooster van Clairvaux. Boyen zelf werd door het gen. kapittel ontslagen van de reis naar Cîteaux voor drie jaren. Tevens werd hij vrijgesteld van de verplichting om een zijner monniken naar een studiehuis der orde te zenden. Bij de hervorming in de kloosters vond hij een geduchten tegenstand vooral van den kant der woelige en oorlogszuchtige conversen of leekebroeders, wier aantal overal werd verminderd. Over de hervorming in Klaarkamp is niets bekend, dan dat een leerling van Boyen aan het hoofd der abdij kwam. In Bloemkamp treden 1412 Thadeus, abt van Klaarkamp, en Boyngus, abt van Menterne op als reformatores. Hetzelfde jaar verleende het gen. kapittel aan den abt van Menterne opnieuw de uitgebreidste volmachten, op de uitdrukkelijkste wijze, om Assen te hervormen. Hij moest er een biechtvader aanstellen volgens zijne keus, die het klooster in het geestelijke en het tijdelijke zou besturen. Waarschijnlijk werd het nonnenklooster in zijn verzet tegen de hervorming gestijfd door Aduard, dat alle bestuursrechten in dit klooster bezat en zelf het laatst van alle kloosters een herstel der regeltucht aannam. Beter slaagde Boyen in Essen, dat in korten tijd in bloei en tucht boven allen uitmuntte. Door de faam der hervorming van Boyngus werden de kanunniken van het klooster Gallilea er toe gebracht om in hun klooster, in 1406 door regulieren van Bethlehem gesticht, de orde van Cîteaux in te voeren. 1412 was Gallilea of Sibculo door toedoen van Boyen reeds bij de orde geïncorporeerd als dochterklooster van Clairvaux. Het gen. kapittel gaf den prior van Sibculo en zijne regulieren toestemming om vleesch te eten (1412). Dezelfde gunst werd aan de abten van Friesland

[p. 192]

toegestaan voor hunne gasten, dienstknechten en familiares, waarschijnlijk op aanvrage van Boyngus. Omstreeks dezen tijd kwam de colligatie of vereeniging van Sibculo tot stand met de nieuw gestichte kloosters Mariënhaven te Warmond en O.L.V. Berg te IJsselstein. De leider dezer verbinding was de abt Boyngus, die met den abt van Oudekamp bij Rhijnberk het grootste aandeel had in de wording dezer quasi-congregatie van Cisterciensers in Nederland. Hierbij sloten zich de in dien tijd gestichte kloosters aan, zooals Mariënkroon te Heusden, Potklooster te Antwerpen, Bethlehem te Wateringen, Mariëndonk te Oud-Heusden, O.L.V. Hof te Waarschoot en de Franciskanerkloosters Mariënzaal te Zierikzee, Klein-Gallilea te Monnikendam en Hemelspoort te Heemstede, welke de orde van Cîteaux aannamen. Door den invloed van den abt Boyen sloot het vrouwenklooster Essen zich bij de colligatie aan en waarschijnlijk behoorde er ook Menterne en Godsschool toe, evenals ook later Bloemkamp en Hoenepe, ofschoon deze laatste slechts voor korten tijd.

Door het generaal-kapittel en den abt van Cîteaux werden Boyngus en de abt van Oudekamp belast met het onderzoek en de definitieve regeling der statuten van de verbonden kloosters van Sibculo (1425). De oversten dezer kloosters hadden op Pinkstermaandag 1418 eene bijeenkomst gehouden, waaruit blijkt, dat Boyngus de abdij van St. Benedictus te Menterne had verlaten om Schola Dei te besturen; doch slechts voor korten tijd. In deze vergadering werd een oorkonde opgemaakt onderteekend door Herman, abt van Menterne, en door Poyngus ‘quondam abbas Scholae Dei’. Boyngus komt nog voor als abt van Menterne of Termunten in een oorkonde van 1415 aangaande het miraculeuze Lievevrouwenbeeldje van Kropswolde en in een oorkonde der abdij van Essen, 9 Oct. 1415. Als abt van Godsschool komt hij voor in een akte van afstand door het klooster Mariënkroon te Heusden ten gunste van Warmond, 1416. Hetzelfde jaar werd de hervorming in Bloemkamp met kracht doorgevoerd door monniken van Godsschool door hun abt Boyngus daarheen gezonden. 27 Sept. 1419 was Boyngus weder abt van St. Benedictus in Menterne, zooals blijkt uit eene pauselijke dispensatie omtrent de zielzorg in de aan Menterne geïncorporeerde parochie Zwaag. 1412 had reeds het gen. kapittel hem hiervoor de noodige volmacht gegeven. Door het gen. kapittel van 1422 werd de abt van St. Benedictus benoemd tot reformator voor de kloosters der orde in de keulsche provincie. Nader bijzonderheden zijn hierover niet bekend. Met den abt van Mariakamp en den prior van Sibculo werd Boyngus 1424 belast met de incorporatie van het Wilhelmietenklooster Buurlo, dat zich eenige jaren later bij Sibculo aansloot. Toen de abt van Oudekamp 1425 in het gen. kapittel klaagde, dat het hem wegens den tegenstand der machtige bloedverwanten onmogelijk was de nonnen van Hoenepe bij Deventer tot eene hervorming over te halen, werd den abt Boyngus aangezegd om den abt van Oudekamp te steunen, waarna de hervorming met gunstig gevolg tot stand kwam. Onder de afgevaardigden naar het generaal-concilie van Basel, 1430, gezonden door het gen. kapittel van Cîteaux komt ook de abt van St. Benedictus in Menterne voor. Boyngus was toen aldaar nog aan het bestuur, want hij komt nog voor bij name in oorkonden van: 29 Aug. 1424 als ‘judex cause a sancta sede apost. specialiter deputatus’; 1426 en 27 als scheidsrechter en 1428 en 33 als getuige (Friedlaender, Ostfries. Urkundenb. No. 322, 335, 363, 368, 417).

[p. 193]

Abt Boyngus zag dus ook nog de volledige hervorming van Aduard, welke begon omstreeks 1423 en waarin hij waarschijnlijk deel had, ofschoon de kroniek van Aduard dit stilzwijgend voorbij gaat. De datum van den dood van Boyngus is niet bekend. Hij mocht echter gedurende zijn leven nog zien, dat door zijn onvermoeiden arbeid de kloosters der Cisterciensers in Nederland tot de meest bloeiende en voorbeeldigste van dien tijd behoorden, zooals zij dan ook door Thomas à Kempis geprezen worden (Navolging, boek I, hoofdst. 25).

Volgens de Visch, Bibl. Script. Cist. (Col. Agr. 1656) 55, schreef abt Boyngus een traktaat ‘super 4or libros sententiarum’ dat begon: ‘Liber de gubernatione Dei et hominum’. Ten tijde van den Dominikaan Bunderus werd het geschrift bewaard te Bloemkamp. Een exemplaar zou zich nog te Aurich bevinden in het archief.

Vgl. Historische Avonden I (Gron. 1896) 178-190; Statuta cap. gen. O. Cist. in Martène et Durand, Thesaur. nov. Anecdot. IV, 1550, 1557, 1568, 1572, 1573, 1579; Winter, Die Cisterc. Nordostl. Deutschlands III, 332-335, 337-339 en H.S. der abdij Mehreran; Bijdr. Bisd. Haarlem XXXIII (1910), 6, 32; Archief aartsb. Utrecht XXIX (1903), 176, 178, 212, 223; Cister. Chronik XIX (Bregenz 1907), 87; Reimers, Fries. Papslurk. 81; M. Dicks, Die Abtei Camp (Kempen 1913).

Fruytier