Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4

[Bergsma, Pieter Adriaan]

BERGSMA (Pieter Adriaan), geb. te Gent 23 Apr. 1830, overl. aan boord in de Roode Zee 1 Mei 1882, zoon van den voorg. en Johanna Theodora van Schermbeek. Na de Belgische omwenteling verhuisde de familie Bergsma van Gent naar Utrecht. Zoodoende bezocht Pieter Adriaan hier de lagere school en het gymnasium, na 27 Aug. 1847 de Universiteit, waar hij 1 Sept. 1854 tot doctor in de wis- en natuurkunde promoveerde op een dissertatie: Over de phosphorescentie door bestraling. Van 28 Nov. 1853 af was hij leeraar in de wiskunde aan het gymnasium te Deventer, welken werkkring hij in Mei 1857 verliet, om zich in Delft te gaan voorbereiden voor het ambtenaarsexamen voor Nederlandsch-Indië; dit examen legde hij in 1858 af. Inmiddels waren, op initiatief van Alexander von Humboldt, door den G.-G.C.F. Pahud bij de Regeering plannen aanhangig gemaakt, om in Indië een magnetisch-meteorologisch station op te richten, ten einde met de waarnemers in Engelsch-Indië te kunnen samenwerken. Na veel over- en weerschrijven werd eindelijk door de Regeering, daarbij voorgelicht door Buys Ballot, besloten in die richting de eerste stappen te doen; J.A.C. Oudemans (zie I kol. 1397), de astronoom, die op het punt stond als hoofdingenieur van den Geographischen Dienst naar Indië te vertrekken, werd door de Regeering aangezocht, ook als Directeur van een op te richten Magnetisch-Meteorologisch Observatorium te willen optreden. Oudemans beschouwde beide werkkringen als onvereenigbaar. Op advies van Buys Ballot werd Bergsma nu voor laatstgenoemde betrekking bestemd. Alvorens naar Indië te vertrekken, bezocht Bergsma in Engeland en Ierland de inrichtingen van Sabine en Lloyd, voorts Göttingen, Bonn, München, Kremsmünster en Weenen. Bergsma kreeg tot titel: Ingenieur voor den Geographischen Dienst in Nederlandsch Indië. 16 Oct. 1861 vertrok hij naar Batavia. Het door Buys Ballot ontworpen werkprogramma voor Bergsma was vierledig: 1e oprichting van een Magnetisch-Meteorologisch Observatorium te Batavia, 2e het stichten van stations der 2e orde voor gelijksoortige waarnemingen in den geheelen Archipel, 3e een magnetische opneming van den Archipel en 4e opzending van alle waarnemingen

[p. 123]

ter bewerking naar Utrecht. Na het overwinnen van bijna onafzienbare moeilijkheden, vooral wegens de hooge kosten, die een goede inrichting zou met zich brengen, kon Bergsma eerst in 1873 zijn plannen tot bouw van een goed observatorium ingang doen vinden. Inmiddels was hij 1 Jan. 1866 toch begonnen met het systematisch onderzoek der meteorologische verschijnselen te Batavia; de waarnemingen werden neergelegd in de periodieke uitgave: Observations made at the Magnetical and Meteorological Observatory at Batavia, waarvan het eerste deel 1871 verscheen. Behalve het eigenlijke meteorologisch onderzoek ter plaatse, organiseerde Bergsma met hulp van particulieren een uitnemenden regenwaarnemingsdienst in den Archipel; van 1879 af werden geregeld Regenwaarnemingen gepubliceerd, oorspronkelijk met 74 stations op Java en 44 in de Buitenbezittingen (thans 1660 in totaal). De magnetische opneming van den Archipel kon Bergsma onmogelijk zelf verrichten; aan een particulier, Dr. E. van Ryckevorssel uit Rotterdam, danken we deze onderzoekingen. Na 20-jarig verblijf in Indië keerde Bergsma in het voorjaar van 82 naar Europa terug; hij overl. aan boord in de Roode Zee (1 Mei 1882).

Zie: J.A.C. Oudemans in Jaarb. K.A.W. Amsterdam 1882, 98-152; M.J. Sirks, Indisch Natuuronderzoek (Amst. 1915) 254-258; J.P.v.d. Stok in Eigen Haard 1885, 241.

Portret in Eigen Haard, 1885 en bij Sirks t.a.p.

Sirks