Noord-Limburg

[p. V]

Voorbericht.

De bij Koninklijk Besluit van 26 April 1933, n^o. 13, gereorganiseerde Rijkscommissie voor de Monumentenzorg heeft mede in opdracht het samenstellen en uitgeven van een geïllustreerde beschrijving van alle in Nederland aanwezige monumenten van geschiedenis en kunst, dagteekenend van vóór 1850. Waren van de vroeger verschenen deelen, die welke gewijd zijn aan de Baronie van Breda, de gemeente Maastricht en de Bommelerwaard bewerkt overeenkomstig den in 1904 vastgestelden leidraad en het deel betreffende Twente volgens de hierop in 1933 aangebrachte wijzigingen, het thans verschijnende stuk, dat de monumenten van het noordelijk deel onzer provincie Limburg beschrijft, is samengesteld overeenkomstig nieuwe, in 1934 ontworpen wijzigingen van den bedoelden leidraad, wijzigingen, die ten doel hadden, de beschrijvingen naar vorm en inhoud te vereenvoudigen, teneinde zoowel de verschijning te bespoedigen als de kosten der publicatie te verminderen, naar den eisch der huidige omstandigheden. Hierbij wordt uitgegaan van de onderstelling, dat de afbeeldingen den lezer in staat stellen zich een voldoend beeld te vormen, zoodat in den regel volstaan kan worden met een korten toelichtenden tekst, die tevens de aandacht vestigt op de belangrijkste bijzonderheden.

Dit deel onderscheidt zich verder van zijne zooeven genoemde voorgangers, doordat het niet, als gene, een afgerond historisch landsdeel omvat, maar een gedeelte van de provincie Limburg, dat met het oog op de eigenaardige wordingsgeschiedenis van dit gewest - die men hierna besproken vindt - min of meer willekeurig moest worden begrensd.

Aldus zijn dan in dit boek behandeld: a. alle nog bestaande aardwerken, bouw-, beeldhouw- en schilderwerken en onderdeelen daarvan, dagteekenend van vóór 1850, die van belang zijn uit het oogpunt van kunst of geschiedenis; b. alle voorwerpen, die aan de onder a genoemde voorwaarden voldoen en op eenige wijze met een bouwwerk in verband staan. Voorts zijn openbare en particuliere verzamelingen vermeld, met dien verstande, dat alleen hare voornaamste categorieën zijn opgesomd; voorwerpen hieruit zijn slechts

[p. VI]

dan afzonderlijk vermeld indien zij van bijzonder topografisch of historisch belang zijn, of afkomstig uit onder a bedoelde gebouwen.

Het doel der monumentenbeschrijving is den helaas reeds zoozeer verarmden en nog steeds slinkenden kunstschat, ons door het voorgeslacht nagelaten, althans in woord en beeld zoo getrouw en zoo volledig mogelijk te bewaren. Samenvattende kunsthistorische beschouwingen zijn voor dit doel niet noodig en in dit boek derhalve ook vermeden.

Om dezelfde reden heeft geen onderzoek in archieven plaats gehad. De literatuur betreffende de hier behandelde monumenten wordt alleen vermeld, voor zoover zij bij de samenstelling van het werk heeft dienst gedaan.

De opgave van oude afbeeldingen is beperkt tot die, welke kunnen strekken om vroegere toestanden van een monument te verduidelijken.

De beschrijvingen der monumenten zijn gerangschikt naar de burgerlijke gemeenten, waarin zij zich bevinden en, in elke gemeente, naar hare onderdeelen, die een eigen naam dragen. Hierbij is de alphabetische volgorde toegepast, overeenkomstig de spelling van de ‘Woordenlijst’, uitgegeven door het Kon. Aardrijkskundig Genootschap.

Elk der plaatsbeschrijvingen begint c.q. met eene opgave der voor de locale geschiedenis belangrijke literatuur en geeft vervolgens eenige korte historische aanteekeningen betreffende de feiten die op den staat der monumenten van invloed kunnen zijn geweest. Dan volgt de eigenlijke beschrijving der monumenten in deze rubrieken en volgorde:

Voor- en vroeghistorische en Romeinsche oudheden.

De monumenten der middeleeuwen en der daaropvolgende tijden, ingedeeld in de volgende groepen:

verdedigingswerken;

bruggen, sluizen, kruisen, pompen, grenssteenen e.d.;

wereldlijke openbare gebouwen;

kerkelijke gebouwen;

gebouwen van liefdadigheid, wetenschap en kunst;

particuliere gebouwen;

musea, particuliere verzamelingen.

De beschrijving van een gebouw geeft, na een opgave van de voornaamste literatuur, c.q. ook van afbeeldingen, in de eerste plaats een beknopt overzicht van zijn geschiedenis, zooals deze uit de literatuur blijkt en dan de eigenlijke beschrijving, gevolgd door eene bouwgeschiedenis, dan wel door eene dateering van het geheel of van de onderdeelen, voornamelijk op grond van de styleritische en andere gegevens, die het monument biedt. Zulk eene beschrijving wordt besloten met eene vermelding van de tot het gebouw behoorende

[p. VII]

voorwerpen, bij kerken ook van die in gebruik voor den eere-dienst, ook deze met eene dateering, hetzij de historisch bekende, of eene styleritische. Kortheidshalve zijn deze dateeringen in den regel aangegeven door een eeuwcijfer, zoo noodig gevolgd door A of B ter aanduiding van de eerste of tweede helft der eeuw, of door a, b, c of d, om een der vierendeelen van de eeuw aan te wijzen.

De woorden ‘rechts’ en ‘links’ worden in deze beschrijvingen gebruikt in subjectieven zin, behalve in de beschrijving der geslachtswapens, waarbij zij, naar heraldisch voorschrift, in objectieven zin moeten worden opgevat.

Dit boek is bewerkt door het lid onzer Commissie, den heer j.h.a. mialaret, die, nadat hem hiertoe in 1925 opdracht was verstrekt, aanvankelijk eene zeer uitvoerige beschrijving samenstelde overeenkomstig de oude regelen. Toen echter de aldus bewerkte copij nagenoeg persklaar gereed lag, bleek de omvang zoodanig te worden, dat in de tegenwoordige omstandigheden tegen publicatie ernstige bedenkingen moesten opkomen.

Wij waardeeren het ten hoogste, dat ons medelid, ondanks zijn gevorderden leeftijd, zich bereid verklaarde den ingedienden tekst om te werken, in overeenstemming te brengen met den gewijzigden leidraad en zoodanig te bekorten, dat het ook economisch mogelijk werd de uitgave te ondernemen. Met ons zullen de lezers hem dankbaar zijn voor de heldere en dikwijls levendige beschrijvingen, waarin men telkens den architect herkent, die het organisme van een bouwwerk doorziet en het wezenlijke van het bijkomstige weet te onderscheiden.

Dat deze publicatie in een bepaald opzicht de sporen draagt van de ingrijpende kunstbewerking, die het oorspronkelijke handschrift moest ondergaan, was onvermijdelijk en komt niet voor rekening van den auteur. Wij hebben hiermede het oog op de afbeeldingen, zooals deze zijn verdeeld over de platen achter den tekst.

De cliché's voor deze afbeeldingen waren namelijk voor het grootste gedeelte reeds jaren geleden vervaardigd, met de bedoeling, dat ze, overeenkomstig het vroeger gebruikelijke systeem, tusschen den tekst zouden worden afgedrukt. Toen nu het besluit viel, dat dit nieuwe deel ook in overeenstemming met de nieuwe voorschriften zou verschijnen, stonden wij voor de moeilijkheid de reeds bestaande cliché's, van willekeurige en meerendeels onderling verschillende afmetingen, zoodanig te groepeeren, dat de platen eene ooglijke compositie kregen, waarbij nog kwam, dat de groepen afbeeldingen, een bepaalde gemeente of zelfs een bepaald gebouw betreffend, niet uit elkaar mochten worden gerukt. Wij meenen echter, dat, gegeven de niet gering te schatten moeilijkheid van dit probleem, dank zij ook de intelligente hulp van den heer d. blok, leerlingenopleider ter Alg. Landsdrukkerij, een aanvaardbare oplossing is verkregen, al kon de groepeering dan ook niet altijd zóó rustig en evenwichtig zijn als men ze ongetwijfeld zou wenschen.

[p. VIII]

Ook in dit stuk is overigens aan de afbeelding der monumenten bijzondere zorg gewijd. De opmetingen zijn met de meest mogelijke nauwkeurigheid verricht. De Rijkscommissie herdenkt hierbij met weemoed wijlen den heer w.a. hemsing, architect bij het Rijksbureau v.d. Monumentenzorg, die tot aan zijn onverwacht overlijden op 27 Mei 1936, met onverdroten ijver zijn beste krachten aan dit zoo belangrijke werk der opmetingen heeft gewijd en het grootste gedeelte der daarop berustende teekeningen heeft vervaardigd. Een uitzondering hierop maken de teekeningen, gereproduceerd in de afbeeldingen XII, XIV, XXI, XXII, XXIX, XXX, XXXI, die door de heeren s.j. van embden en h. kammer werden vervaardigd, die voor afb. XVIII, van de hand van den heer alb. l. oger, architect bij het Rijksbureau voor de Monumentenzorg, die voor afb. XXXIII door den heer w. scheepens, oudarchitect van het genoemde Rijksbureau, die voor de afb. XXXVII en XXXVIII door de heeren g. dijkstra en j.a.c. tillema, voor afb. LI door den heer a.a. hoogzand, voor afb. LXa en LXXXIII door den heer e.a. canneman, bouwkundig ambtenaar bij het Rijksbureau, en voor de afb. XXXIX, XL, LVIIIa, LXXV en LXXXII door den bewerker zelf. Daar ook vele der naar deze teekeningen vervaardigde lijncliché's reeds jaren geleden werden aangemaakt, is in sommige gevallen eenig verschil ontstaan tusschen de dateeringen der bouwperioden aangeduid in deze afbeeldingen en die, welke, op grond van latere onderzoekingen, in den tekst worden gegeven. De in den tekst vervatte bouwgeschiedenis moet derhalve beschouwd worden als de wezenlijke opvatting van den auteur.

De oorspronkelijke teekeningen, bewaard in het archief van het Rijksbureau v.d. Monumentenzorg, zijn op de schaal 1:100, met details, die doorgaans op de schaal 1:10 en 1:20 zijn vervaardigd. Voor de reproducties zijn de plattegronden, aanzichten en doorsneden in den regel verkleind tot de schaal 1:350, wat de onderlinge vergelijking van de grootte der bouwwerken vergemakkelijkt.

Het spreekt vanzelf, dat een zoo omvangrijk werk, ook wat den tekst betreft, evenals dit met vroeger verschenen stukken het geval was, niet zonder medewerking van anderen tot stand is gekomen.

De beschrijving der voor- en vroeghistorische oudheden geschiedde, wat betreft de gemeenten tot en met Kessel, overeenkomstig de hiertoe door wijlen ons medelid Dr. w. goossens te Maastricht bewerkte aanteekeningen, die van de volgende gemeenten, op grond van aanteekeningen verstrekt door den heer f. bloemen te Wychen, die zich na het overlijden van ons hoog gewaardeerd medelid, welwillend bereid verklaarde diens taak over te nemen. Eerstgenoemde bijdragen zijn onderteekend g., die van den heer Bloemen f. bl.

De beschrijving der schilderijen geschiedde op grond van aanteekeningen van wijlen Dr. c. hofstede de groot, aangevuld en uiteindelijk geredigeerd door Dr. h. schneider.

[p. IX]

De registers aan het eind van dit boek zijn samengesteld door Dr. m.d. ozinga, hoofdcommies bij het Rijksbureau voor de Monumentenzorg.

De heer j. gondrexon, volontair, en Mej. m. kossmann, adjunct-commies bij het Rijksbureau voornoemd, verleenden hun medewerking bij de correctie. Er blijft nog over erkentelijkheid te betuigen jegens de Eerwaarde Heeren m.j. janssen (†), pastoor te Meerlo, j.l.a. van oppen, deken en pastoor te Venloo, th. creemers, deken en pastoor te Horst, ch. op de coul, pastoor te Zwolgen, j.a.l. van soest, pastoor te Broekhuizenvorst, pater angelicus (van der stok) O.F.M. te Venraai, en den heer jean bloemen-huenges te Venloo, die door raad en inlichtingen hebben meegewerkt aan de tot standkoming van dit werk.

's-Gravenhage, 15 Maart 1937.

De Rijkscommissie voor de Monumentenzorg:

J.A.G. VAN DER STEUR, Voorzitter.

KALF, Secretaris.

Nawoord van den schrijver.

De omstandigheid, dat ik geen vrijstelling wilde aanvaarden van de Reglementsbepaling, volgens welke de copij door een aangewezen Commissielid behoort te worden nagezien, verschafte mij het voorrecht, dat Dr. jan kalf zich wel met die taak wilde belasten. Aan diens medewerking ben ik dan ook tal van voortreffelijke verbeteringen verschuldigd, waarvoor ik hem hiermede mijn hartelijken dank betuig. Ook den heer frans vermeulen ben ik ten zeerste erkentelijk voor menigen nuttigen wenk, mij verstrekt bij het nazien van de drukproeven. De in de inleiding genoemde medewerkers in Limburg, aan wie het Bestuur in het voorbericht dank brengt, waren natuurlijk door mij aangewezen; maar ik stel er nog bijzonderlijk prijs op hen hier persoonlijk voor hun vriendelijke en voortreffelijke hulp van mijn gevoelens van erkentelijkheid te verzekeren, waarbij ik wel zeer speciaal den heer jean bloemen-huenges te Venloo mag noemen.

's-Gravenhage, 15 Maart 1937.

J.H.A. MIALARET.