Menno ter Braak en het dramaturgisch perspectief

[p. 95]

Conclusie

You can't banish the world by decree if it's in you. (...) How can you? You have gone to its schools, and seen its movies, listened to its radios, read its magazines. What if you declare you are alienated, you say you reject the Hollywood dream, the soap opera, the cheap thriller? The very denial implicates you.
Saul Bellow

Ter Braak hanteerde het dramaturgisch perspectief om een veelheid van redenen. Hij gebruikte het in de eerste plaats omzichzelf te beschermen tegen de onontkoombare teleurstellingen van alledag. Toen hij niet de betrekkingen kon aangaan met de ‘sportgoden’, maar moest omgaan met de ‘bebrilde outcasts’ vond hij in het dramaturgisch perspectief troost. De dramaturgische visie bood hem in de tweede plaats de gelegenheid om zijn innerlijk zo veel mogelijk vrij te houden van de corrumperende invloeden, die voortvloeien uit de onvermijdelijke maatschappelijek afhankelijkheden en bindingen die inherent zijn aan het leven van een individu. In de derde plats kon hij dankzij het dramaturgisch perspectief die bindingen als niet ‘echt’ bestempelen. Tegenover zijn dichterlijke vrienden kon hij daardoor zijn positie in de maatschappij in plaats van daarbuiten, zoals dat een vervloekt dichter betaamt, legitimeren door te wijzen op de ‘dubbelrol’ die hij speelde. Ten slotte deed hij aan de geïnternaliseerde humanistische erfenis van zijn verleden recht door het dramaturgisch perspectief hecht te verankeren in het humanistische gedachtengoed, met name in het socratische ideaal van de autonome persoonlijkheid. Als men het dramaturgisch perspectief van Ter Braak in een breed theoretisch kader wil plaatsen kan men zeggen dat Ter Braak via het dramaturgisch perspectief heeft getracht om het vraagstuk van de verdringing, van libidineuze en agressieve tendenzen, zoals beschreven door Freud in Das Unbehagen in der Kultur, voor zichzelf te

[p. 96]

relativeren. Freud definieerde cultuur als driftinperking door sublimatie of verdringing. Met name de agressieve neigingen moesten verdrongen worden. Aangezien agressieve neigingen aangeboren en onuitroeibaar zijn worden zij door het beschavingsproces gestuurd en gericht. Ze worden afgewend van anderen en gericht op het eigen ‘ik’.

Het Ueber-ich, die strenge beoordelende en veroordelende instantie in ieder mens, reguleert de schuldgevoelens die ontstaan over de met moeite verdrongen agressieve wensen. Het schuldgevoel over de geringste agressieve neiging ten opzichte van anderen maakt mensen ongelukkig. Volgens Freud vormt het schuldgevoel het grootste probleem in onze cultuur.

Elias heeft in Ueber den Prozess der Zivilisation aangegeven hoezeer het probleem van de verdringing van agressieve en libidineuze neigingen in de loop van de tijd tot een massieve werkelijkheid is geworden. Vanaf de Middeleeuwen tot aan de eerste Wereldoorlog zijn steeds meer gebieden omgeven met schaamte- en pijnlijkheidsgevoelens. Wat eerst louter uiterlijke gedragsregels waren, werd na verloop van tijd verinnerlijkt. Etiquette werd een kwestie van moraal en geweten. Het dramaturgisch perspectief ontdoet gedragsregels van hun morele belasting. Voor iemand die in ‘zijn dagelijks leven de zekerheden mist, waarop anderen hun bestaan als cultuurmensen bouwen’, was het dramaturgisch perspectief daarom een welkom gezichtspunt.

Het problematische karakter van de cultuur werd echter door de fascistische barbarij in Duitsland opnieuw urgent. Het fascisme liet zich niet zo maar terzijde schuiven als ‘niet echt’, als toneel. De fascistische dreiging was, ondanks alle toneelmatige kanten ervan zo reëel, dat het Ter Braak tot een herwaardering dwong van bepaalde culturele erfgoederen die hij tevoren als voos had afgedaan.

De democratie en het humanisme kregen een ‘nieuwe’ inhoud. Zij werden integrale bestanddelen van ‘het goede geweten’ van ‘de nieuwe elite’. Voordat zij onderdelen werden van de nieuwe gezindheid van de nieuwe elite, moest er gesnoeid worden in de holle, abstracte fraseologie van het ‘oude’ humanisme en gekapt worden in de ‘oude’, door valse idealen overwoekerde, ‘woord-democratie’, totdat er verdedigbare paradoxale minima overbleven. Het dramaturgisch perspectief diende om de vele valse kanten van deze ressentimentsideologieën te belichten en om een hard vonnis te vellen over ‘die Verwirrung, zustande gebracht durch das Wort, jenes fürchterlichste Attribut des geheimnisvollen Spukes’, zoals Ter Braak in Die

[p. 97]

Sammlung van april 1935 schreef (geciteerd bij Bulhof, 1980:23). Het was vooral Ter Braaks wantrouwen dat de ontwikkeling van een dramaturgisch perspectief stimuleerde. Ter Braak wantrouwde niet alleen het woord, maar ook alle geestelijke rechtvaardigingen van gedrag. Het dramaturgisch perspectief werd voor hem een soort therapie. Het relativeerde niet alleen de ernst van hemzelf, maar ook die van anderen, doordat het het valse pathos in allerlei waarheidsaanspraken aantoonde. Gevoed en gesterkt door het nihilisme, werd het dramaturgisch perspectief in handen van Ter Braak het middel bij uitstek om op ironische wijze te laten zien, hoe mensen van bijzaken - de vorm, de theorie - hoofdzaken maakten. En passant toonde Ter Braak daarbij aan dat waarheden nooit gevonden, maar altijd gemaakt worden. Dit inzicht, dat ‘waarheden’ een specifiek (eigen)belang dienden, gaf aan zijn geschriften een geheel eigen ironische toon.

Tot slot dienen de vele factoren te worden samengevat, die hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van een dramaturgische visie bij Ter Braak. Die factoren - zijn lichamelijke zwakte, buitenstaanderschap, nihilisme, zijn schatplichtigheid aan het humanisme en aan de utilitaristische Nederlandse cultuur - hebben in een ondoorgrondelijk, ideosyncratisch proces een dramaturgisch perspectief opgeleverd. Uit de vergelijking met Du Perron is duidelijk geworden dat het dramaturgisch perspectief eerder geschikt is voor verstands- dan voor gevoelsmensen. Dat was een van de redenen waarom Ter Braak wel en Du Perron geen dramaturgisch perspectief hanteerde. Bovendien was Ter Braak opgevoed in een middenstandscultuur, die een premie zette op die gedragsdisposities die een koopmansmentaliteit het dichtst benaderen, op rationeel calculerend en emotioneel onthecht gedrag. Ter Braak verzette zich weliswaar tegen de utilitaristische koopmansmoraal, maar hij was niettemin opgevoed met de suggestie dat alle menselijke kwaliteiten verkoopbaar zijn en dat zij die geen kopers vinden voor hun ‘waren’, hun persoonlijke kwaliteiten, degenen zijn die falen, die ‘waardeloos’ zijn.

In zijn kritieken benadrukte Ter Braak keer op keer dat een boek nog niet goed was, omdat het goed verkocht en dat een theorie nog niet waar was, omdat ze succes had. Boeken die geen kassuccessen waren, waren zijns inziens vaak superieur aan de boeken die dat wel waren. In de ogen van de utilitaristische burgers waren de schrijvers van deze boeken echter mislukkelingen, omdat ze geen succes hadden. De marktirrationaliteit op literair en politiek gebied opende Ter Braak de ogen voor de valsheid van de utilitaristische moraal, die zegt dat er een rationele relatie bestaat tussen prestatie en beloning, tussen inzet

[p. 98]

en resultaat. Ter Braak nam vervolgens niet het besluit om uit het systeem te stappen, daar was hij te weinig bohémien voor. Hij opteerde voor ‘het bewerken van het systeem’, zoals Goffman dat noemt. Hij koos voor het dramaturgisch perspectief, zodat hij zowel het systeem met zijn ironie kon achtervolgen als ook de vruchten plukken van zijn succes. Deze strategie had twee voordelen boven het romantische buitenstaanderschap. Hij leefde nu in relatieve welstand, wat aangenaam was. Bovendien was de gevestigde bourgeoisie eerder geneigd om te luisteren naar iemand die ze weliswaar als recalcitrant, maar toch ook als een der hunnen beschouwde. Of deze strategie gewerkt heeft, is onmogelijk te beoordelen. We weten immers niet wat Ter Braak geschreven zou hebben als complete buitenstaander. Feit blijft dat hij voor velen vooral de schrijver is van de kritieken voor Het Vaderland. En die positie, evenals de later daaruit voortvloeiende stemhebbende invloed in de antifascistische beweging, had hij waarschijnlijk nooit verworven als hij het dramaturgisch perspectief niet gehanteerd had.