Versamelde werke

Slotopmerkings deur die redakteur

Tot dusver het ek nog niks gesê oor die feit dat slegs 'n beperkte aantal illustrasies in die Versamelde Werke opgeneem kon word nie. Tot my groot spyt was dit onmoontlik om die hele klompie foto's wat sekere artikels vergesel het, hier af te druk. Party van hulle, soos dié by ‘Die Siel van die Aap’ (uit die bundel 'n Paradys van Weleer), het vyftig jaar of meer gelede in tydskrifte verskyn, en is daar so sleg afgedruk dat reproduksies van hierdie powere reproduksies erg flou sou vertoon het. In mindere mate geld dit ook die afdrukke in die bundel Die Siel van die Mier. Al die oorspronklike foto's het lankal verlore gegaan. Die bundel Keurverhale het oorspronklik 'n aantal dekoratiewe illustrasies van bedenklike gehalte bevat, wat nie in die Versamelde Werke sou gepas het nie.

Nou iets heeltemal anders. In een stadium het dit baie gelyk asof een van Marais se artikels, ‘The Yellow Streak in South Africa’, nie bestem was om in 'n bundel opgeneem te word nie. By die samestelling van 'n vorige bundel, The Road to Waterberg, is dit weggelaat omdat dit stellings bevat wat vir my verregaande en vergesog gelyk het en nog lyk. (Marais haal naamlik natuurkundiges aan wat twyfel of die Boesman as mens geklassifiseer kan word - en stem dan blykbaar met hulle saam!) Maar hoewel die Versamelde Werke nie op volledigheid aanspraak wil maak nie (sien die Voorwoord) het ek tog gevoel dat ‘The Yellow Streak’ maar kan in, veral omdat dit 'n paar baie snaakse briewe bevat. Die artikel was reeds in bladsye opgemaak toe die byvoeging van hierdie aantekeninge getoon het dat enkele bladsye êrens weggelaat sou moes word. ‘The Yellow Streak’ sou nogmaals in die slag bly.

Toe kom 'n uitweg by my op. As ek die artikel in die aantekeninge aanhaal, sou dit soveel kleiner geset kon word dat dit tog inpas. Uit die oogpunt van dié wat dit ongewens vind, sou dit terselfdertyd minder prominent wees. Ek gee dit dus in sy geheel weer:

‘Scientists who came into contact with the pure progenitors of the present “Yellow Streak” in South Africa a century and more ago, invariably at one time or other fell into grave doubt as to whether the lowest of these could in fair reason be designated human beings. It was felt, even then, that a line had to be drawn somewhere, and most naturalists who made acquaintance with the Bushman in his native habitat, were strongly inclined to draw that line so as to exclude these at least.

Lichtenstein, for instance, long before the birth of the pithecoid theory - when the bare mention of such an idea would have been laughed to scorn - refers with suspicious insistence to their ape-like characteristics. Today the wild Bushman affords the strongest existing proof of the polygenetic theory of human descent. The psychologist finds so many apelike mental attributes that it is difficult to avoid the conclusion that nothing more than the skeleton of an articulate language separated them from the anthropoids. And to the comparative.

[p. 1294]

anatomist the thing seems beyond question. The profound somatic differences between the Bushman and the lowest human race precludes all idea of a common species. The strange structural peculiarities in the sexual organs would alone constitute a divergence from type unparalleled in nature. If such a difference, both in form and function, existed in any mammal outside the order of primates, it would be more than sufficient to procure for it classification as a distinct species. And it is not only the structure of the sexual organs which separate the Bushman from all human races. His body is full of such peculiarities both in skeleton and soft parts. Everything points to a near ape-ancestry and to an ape-ancestry different from that of the rest of the human race.

One would anticipate just such differences if one could visualize human-like races derived from satyrus Ourang and the Chimpanzee respectively.

And it is a singular thing that this ape-like being with the small brain, the pinched lower maxilla; with genial tubercles no more developed than those of the baboon - (in fifty per cent of skulls they are mere monkey pits) - it is singular that this first cousin to the Chimpanzee should yet be the only true native South African artist. He was the first and only engraver and painter; the only musician; a poet and story-teller whose genius would compare favourably with that of any human race of a far higher degree of culture. And wherever this yellow streak has polluted the stream of “higher” South African blood it has prepotently carried with it this masterful strain of artistry. The so-called Bushman is our true and only Bohemian. With a broken-backed fiddle, a hoarse concertina and a bottle of virulent brandy he can still at will transform the wilderness into a joyous paradise. And, withal, a sense of humour always proof against all miseries and vicissitudes.

It is a thing to be regretted that the genius of this rapidly vanishing race was never directed towards writing. Dr Bleek's collection of beautiful folk tales, poems and songs suggest infinite possibilities. As it is, the only modern writings of these remarkable people consist in the proclamations and state documents of their captains. They gloried in stately pronunciamentos. They learned easily, wrote fluently, and eventually constructed a written language of their own out of the peculiar Afrikaans they spoke and the missionary language thrust upon them later. There would be no room for the big proclamations, but here follow a few samples of formal letters from collections formerly in the possession of General Jan Celliers, Mr Robbertse of Humpata, and the Rev. D. Postma. The originals were all autographs with one exception.

The following is from an under-captain to a small commando of Boers. He was apparently descended from, or related to, the two big captains whose names he bore. Neither grammar nor spelling is altered:

“Ik Riet Taaibosch Massouw Massouw. Ik staat in die schoenen van den groot Kapteijn. Ik zeg een woord. Daar is een woord tot mij gekomen dat gijlieden in de Revier lager getrek heeft. Is dit vrede of is dit oorlog?

Riet Taaibosch Massouw Massouw Kapteijn!”

Next to Jonker Afrikaner the captain Witbooi was perhaps the most remarkable personality produced by the race in recent times. Here are two early letters of his long before the Germans appeared on his political horizon. (He wrote a very fine neat hand.)

Gibeon, 9 Jan. 1876

“Lieve Boeren. Ik heb gehoord dat gij wilt inkomen met oorlog om dit land te nemen. Is dat waar of niet? Als dat niet waar is zeg ik ook niets. Maar als dat waar is zeg ik ulieden draait om. Haast U. Ik wil U in mij land niet hebbe. Ik wil geen gemeenschap met U houden. Ik wil mij land niet door U laat verderven. Nog eenmaal zeg ik tot U draait om gij Boeren.

Ik zal niet veele woorden tot U zeggen. Hopende dat tog alles wel gaat en naar vrede gemaakt word.

Ik ben,

Klein Kibo Witbooi, Kapteijn van Gibeon, Opvolger van mijn Ou Vader die overleden is.”

The following was apparently intercepted

[p. 1295]

Terwyl Leon Rousseau met navorsing na Marais se lewensverhaal, Die Groot Verlange, besig was, het Marais se seun, Eugène Charles Gerard, hom dikwels verwyt dat hy hom noop om sulke bittere herinneringe uit die verlede te moet opdiep. Hy het bostaande woorde as blyk van waardering in een van die vroeë eksemplare van die eerste druk van Die Groot Verlange geskryf.

by the Boers, to whom the first was addressed: -

Gibeon, 9 Jan. 1876

“Mijn lieve vriend Jan Afrikaner.

Ek schrijf U deze paar regelen U een iets bekend te maak wat ik gehoord heb. Ik heb gehoord dat de Boeren daar boven willen inkomen in ons land en wil met oorlog komen, niet met vrede. Broeder ik zal dat ding niet toelaten. Zoo heb ik de Boeren een harte brief gegeven dat hij haastiglik moet omdraai als hij met een kwade hart komt. Zoo moet U hem ook een dergelijk harte brief geven dat hij in vrede omdraai van de plek waar hij is.

Ik groet U hartelik.

Uw broeder Kapteijn

Klein Kibo Witbooi.”

Here is a joint proclamation by a grand Council:

“Aan de Boeren wat op Rietfontein zijn.

Ja, wij hebben gehoord dat gijlieden op pad zijn met uwe trekken om land en plaatsen te zoeken.

Hoor nu. Dit schrijven wij uit namen van alle opperhoofden van Damaraland met hunne onder kapteijns en volken en ook uit naam van alle kapteijns van Namaqualand met hun volk. Wel Gij Boeren welke land zoekt gij? Hier is geen land voor U om te koopen of te ruilen of te nemen. Wij hebben ons land zelf noodig. Zoo moet Ulieden zoodra U deze brief krijgen moet Ulieden opbreken en haastiglik, ja haastiglik en nogmaals haastiglik trug trug trug naar uwen eigen land waarvan gijlieden gekomen zijt.

Wij hebben gehoord dat drie van Uw paarderuiters bij die werf van Kaptein Andries Lammert geweest is om land te zoek en dat hij U lieden niet wou toelaten verder te gaan. En dit keuren wij sterk goed.

Wij van Rietfontein: Wie heeft U recht gegeven op ons grond te woon?

Als gij niet wil hooren na dit geschrijf en het komt slaags met ulieden dan mogt U zelf toezien.

Kapteijn Schamus

[p. 1296]

en Andries Lammert,

en oulieden Saul Stephana

en Die van Barman.”

Here is a typical Hottentot challenge by a writer with so small a following that he was not entitled to the rank of Captain:

“Ik Grootman Frederick Flermuis van Ganze. Die eenwoord-zegger. Hij van Ganze. Aan die voorman van die Boere paarderuiters die bij Reki is. Ik heb gehoord dat gij groot woorden uitblaast onder de zon. Dageliks doet gij dit omdat er geen tegenpartij is die U aanhoort. Weet dan vriend dat ik ook op een rijpaard zit dat ik ook die roer draagt. En niemand kan hier in dit veld die groot woord praat en die spog paard rij dan ik alleen. Wilt gij dat zeggen waar ik dit kan aanhooren? Hoor, ik kom U ingemoet met mij paarderuiters en gij zult toezien.

Grootman Frederick Flermuis van Ganze.”

(The meeting took place as Flermuis promised and ended in a joint hunt and the emptying of a cask of brandy.)

The following is not autographic. It is the only one of its kind in this collection. The hand of the trader is visible in it:

Lake N'Game, May 16, 1877.

“To the Foreman of the White people at Reedfountain (sic).

I received your nuws from Robert and I do not now what meening of it. You akuse me of turning bak sum of your relashuns bak from here wich I have certainly dun. But I do not see what you got to do with it if I like to turn peepel bak considering it is my cuntery. You threten me with wor by the messag you sent by Robert. But if you whish to fite with me pleese to let me now and I am (your Moses) reddy.

I am

Mareme

Chief of Benchane Tribe”’

So eindig ‘The Yellow Streak in South Africa’.

By die herlees van hierdie aantekeninge oor Eugène Marais se Versamelde Werke val dit my op dat party lesers sekere opmerkings as onnodig krities kan beskou. Dit was hoegenaamd nie die bedoeling nie. Toeligting oor veranderings aan 'n beroemde skrywer se werk handel noodwendig in die eerste plek oor dinge wat verander is, nie oor die voortreflikhede wat gehandhaaf is nie. My juiste houding teenoor Marais en sy werk word in Die Groot Verlange weerspieël.

Hierdie aantekeninge, en die Versamelde Werke self, kan seker op geen meer gepaste wyse afgesluit word as deur die pragtige woorde aan te haal wat Robert Ardrey aan die einde van The Soul of the Ape bygevoeg het nie:

‘Just as a remarkable guest, one of vision and many anecdotes and a remote madness, might spend an evening by our fire, then glance at his watch and rise, so Marais takes his leave. There is a suddenness that is part of our knowledge that we shall never see him again. And we watch through the curtains as our visitor from times past walks down the path, touching things with his cane. Beyond the gate he turns down the road to the right, swinging his cane more freely. He passes under a streetlamp and vanishes in the darkness beyond the trees. Whom else did he ever visit? Where else did he go?’