Spieghel historiael. Deel 2. Partie II en III

[p. 21]

II partie. VII boek.
(Fragmenten¹⁾ ).

I²⁾.

⁺ Van enen eencoerne, ende so versaget
Dat hi niet daer horen sijn soen³⁾;
Ende daer hi dus coemt ghevloen,
Valt hi in enen groten pit,
Ende in den val hi ghehit
Hem te vestene an een boemkijn,
Daer hi mitten voeten sijn,
Als hem dunct, een deel op rust.
Ende alse hem voert bescouwen lust
Wat baten hem daer mach gescien,
Heeft hi II muse daer versien,
Dene was zwert ende dander wit,
Die sboemkens, daer hi op sit,
Wortel eenpaerlike knaghen gaen,
Ende sceen dat het soude vallen saen.
Oec sach hi in des pitten gronde
Een drake, dien gherne verslonde;
Ende tiegen daer sine voete staen,
Vernam hi tserpent⁴⁾ uutgaen
Te vier steden, die hem naken.

1) De hier volgende drie fragmenten, ten jare 1840 afgedrukt in het Taalk. Magazijn, D. IV. bl. 20-42, als behoorende tot den Roman van Barlaäm en Josaphat, hebben hoogstwaarschijnlijk deel uitgemaakt van het Zevende Boek der verlorene Tweede Partie van den Spiegel Historiael, welk boek de geschiedenis van Barlaäm en Josaphat moet hebben bevat, blijkens de vergelijking van Vincentius, naar wien dan ook deze fragmenten getrouw vertaald zijn. Zie verder daaromtrent de Inleiding, en verg. de Ordinandse, vs. 95-102 (Deel I, bl. 458). Ter opheldering van den zin en den zamenhang der fragmenten vergelijke men de schets der geschiedenis van Barlaäm en Josaphat, in Taalk. Magaz. t.a. pl. bl. 15-19.
Het cursief gedrukte is in het Hs. weggesneden.

2) Dit eerste fragment is het schoonste gedeelte van de breede verklaring der christelijke godsdienst, waarmede Barlaäm den jeugdigen prins bekeerde. Hij was in de uiteenzetting daarvan aan den lof des kloosterlevens genaderd, en toont hem nu in de drie volgende gelijkenissen, hoe men de begeerlijkheden der wereld moet ontvlieden, hoe vergankelijk alle aardsche rijkdom en vriendschap is, en voorts hoe men zijne schatten naar den hemel moet vooruitzenden. Diegenen, zegt hij, die alleen het genot der wereld bejagen, en zich nooit om hun waarachtig heil bekommeren, zijn gelijk aan eenen man, die vliedt voor den verwoeden blik van enen eencoerne enz.
De inhoud van dit fragment komt voor in het aan Joannes Damascenus toegeschrevene oorspronkelijke Grieksche geschiedverhaal, in de uitgave van Boissonade, Anecdota Graeca, T. IV. p. 112-128, en in de Latijnsche vertaling van Bill (ed. Paris. 1577, fol.), p. 575 E-578 C.

+ a.
Vinc. B. XVI. c. 15. i.

3) Vinc. non ferens sonum vocis illius. - Verg. P. IV. B. ii. c. 18. vs. 50.

4) Lees: I serpent d.i. een serpent. Vinc. contemplatus est IIII aspidum capita.

[p. 22]

 

Voert vernam hi eenre saken,

 

Hoe dat boven an een tac

 

Een dropel honich uutbrac,

 

Daer hem of quam genoechte so groet,

25

Dat hi vergat al ander noet.

 

Dits wel die mensche die hem voeghet

 

Ter werelt ende anders niet genoeget.

 

Die doet is dat eencoren,

 

Die den mensche altoes jaget voren,

30

Teint hine heeft achterhaelt.

 

Die put daer men vliende in daelt,

 

Dats die werelt vol van quade.

 

Tboemkin daer die muse gestade

 

Mit knauwen om te vellen bleven,

35

Dat is onse cranke leven,

 

Dat vergaet nacht ende dach.

 

Die vier serpenten men micken mach

 

Die elementen, die alle vier,

 

Bi ongheorderneerde manier,

40

Den mensche quetsen ende biten.

 

Die draec diet al wil versliten,

 

Dats die hel diet al verslindt,

 

Die tquade voer dat goede mint.

 

Die dropel van den honiche si

45

Der werelt soetheit, daer hi bi

 

Den duvel¹⁾ so den sinen verblint,

 

Dat hi sine vrese niet en kent.

 

⁺ Noch so moghen geliken wel

 

Die minres deser werelt fel

50

⁺ Enen man, hadde vriende drie;

 

Mer die twee dat waren sie,

 

Daer hi groten cost an leide;

 

Die dorde hem niet veel en greide,

 

Daer hi luttel doer heeft gedaen.

55

Nu most die man te rechte staen

 

Eens voer den coninc van zwaren sake,

 

Daer hi of was seer tonghemake.

 

Doe ginc hi tot enen sinen vrient,

 

Dien hi grotelic hadde ghedient,

60

Ende leide hem sinen noet te voren.

 

Die ander en wil daer niet af horen,

 

Ende voer of hine niet en kende;

 

Mer of men van den live scende,

 

Soe gheeft hi hem quade clederkijn²⁾,

65

In te winden den lichaem sijn.

 

Dus sciet hi danen sonder meer

 

Ende coemt ten anderen, daer hi eer

 

An hadde getoget min groet,

 

Ende ondect hem sinen noet.

70

Die ghene seide, hi hadde onlede,

 

Hine mocht niet langer mede;

 

Mer over³⁾ soude hi mit hem gaen,

 

Dat hem cleyne soude in baten staen.

 

Dus sciet die man van vrienden twee,

75

Daer hem om was in therte wee;

 

Want het docht hem al verloren,

 

Dat hi doer hem dede te voren.

 

Ten dorden vrient coemt hi na dien,

 

Daer hi cume op dorste sien,

80

Ende blodelike sprac hi te hem:

 

‘O lieve vrient, ic ep bem

 

Soe coen niet, dat ic bidde di;

 

Mer of du yet goets gonnes mi,

 

Dat doe mi cortelike verstaen,

85

Want ic in node groet bin bevaen.’

 

Die ander sprac mit bliden anschijn:

 

‘Sekerlike, ic wil mit di sijn,

 

In allen saken dijn vrient getrouwe.

 

Nu en hebbe en ghenen rouwe.

90

Mit woeker groet so geldic di,

 

Dat du heves gedaen doer mi.

 

Laet staen dijn sagen ende dijn sorgen,

 

Uut allen anxt sal ic di borgen.’

 

Die eerste vrient dat is dat goet,

95

Daer men grote pine om doet,

 

Ende daer men an leget minne groet;

 

Mer teerst dat hem coemt ter doet,

 

Niemeer sijns goets mit hem geet,

1) Lees: Die duvel. Vinc. Scintilla vero mellis significat dulcedinem mundi, per quam seductor ille suos amicos non sinit propriam videre salutem.

+ Vinc. B. XVI. c. 16. ±

+ b.

2) Vinc. Prebeo tamen tibi ciliciosa [l. ciliciola] duo, ut habeas ea in via qua ambulas.

3) Misschien so ver of onver te lezen. Vinc. Non vacat mihi hodie, ut tecum subeam agonem. Curis enim et sollicitudinibus circumdor et in tribulatione sum; modicum tarnen tecum pergam, quamvis tibi non sit profuturum.

[p. 23]

 

⁺ Dan daer men hem mede cleet.

100

Dander vrient sijn kinder ende wijf,

 

Of dander maghe, daer men tlijf

 

Om aventuurt dic ende pijnt,

 

Om die minne die an hem scijnt.

 

Dese gaen mede toten grave,

105

Ende also sceiden si daer ave.

 

Die dorde vrient, doer wie men cleen

 

Doet, ende daer men gemeen

 

Selden yet gevet in werelt staet,

 

Dats aelmosse ende caritaet,

110

Die den mensche verdingen mach

 

Ende beneemt den zwaren slach.

 

Dits die vrient die voer ons velt

 

Gods gramscap ende mit woeker gelt.

 

⁺ Costume wast eens in een stede,

115

Dat die poerters van hoechede

 

In sconinx staet coren enen man,

 

Daer hi mer een jaer bleef an.

 

Mer des en wiste die man niet.

 

Sinen wille men hem liet

120

Al doen als enen rechten here;

 

Mer daer en halp toe min no mere,

 

Men namt hem teinden jaer al,

 

Ende werpen in groet ongheval.

 

Arm ende naect wert hi gesant

125

Ver in een woest eylant,

 

Daer brec was van allen goede.

 

Tenen tiden waert een vroede

 

Coninc gemaect daer in die stede,

 

Die herde groten nerenste dede

130

Te weten wat het bediet,

 

Dat men hem sulke ere biet,

 

Ende peinsde wat einde daer af mach comen.

 

Ten lesten heeft hi vernomen

 

Aen enen sinen getrouwen raet,

135

Hoe die dinc gescepen staet.

 

Doe wert hi also te rade,

 

Dat hi heimelic ende bi stade

 

An dat eylant voeren dede

 

Alle saken, daer men mede

140

Te gemake mocht sijn in dat.

 

Hine spaerde ghenen scat,

 

Want hi veel hadde ende genoech

 

Ende, hoe hi mochte, sijn ghevoech

 

Dat jaer al dorentuere.

145

So dat so verre quam die ure,

 

Dat hi moeste in dat eylant,

 

Daer hi alle weelde vant.

 

Ende die ander keytive⁺

 

Waren daer in armen live,

150

Want sine hadden hem niet voersien,

 

Ende mostent besuren wel in dien.

 

Dese stat, daer wi af spreken,

 

Dats dese werelt vol al van treken.

 

Ende die poerters van der stede

155

Sijn duvele, quade princen mede,

 

Die ons ter werelt vriende togen,

 

Daer wi worden mede bedrogen,

 

Also dat wi wanen al

 

Dat ewelike gheduren sal,

160

Ende wi niet en peinsen wat sal gescien.

 

Dus comewi alle onversien

 

Bider doet in dat eylant,

 

Daer men noyt yet goets in vant,

 

Ende daer men moet emmermere

165

Bliven in tormente ende in sere.

 

Die raetsman getrouwe ende goet,

 

Die wel leerde den coninc vroet,

 

Dat ben ic, als ben ic anders cleen.

 

Om di ende om dinc el en gheen

170

Te brenghen ter eweliker vromen,

 

So bin ic alhier nu comen.’

+ c.

+ Vinc. B. XVI. c. 17. ±

+ d.

Van den selven.

Doe antwerde Josephat:⁺

‘Hoe mach ic voren zenden den scat,
Dat ic mi also voersie,
Dat mi gheen armoede ghescie,
Ende ic in eweliker bliscap bin?’

Barlaam antwerde him:

‘Du sout dijn goet den armen geven,
So vincstu dat ewelike leven.’

Josephat vel doe in spraken:

‘Onwerden al der werelt saken,
Ende leden tleven dattu wilt prisen,
Datten meneghen soude doen grisen,
Leerdent die apostelen voren?
Of machment nu nyewe horen,

+ Vinc. B. XVI. c. 18. ±

[p. 24]

15

Om dat u dunct dat beste wesen¹⁾?’

 

Barlaam antwerde te desen:

 

‘Here, dat si gedaen van mi²⁾,

 

Dat ic niewes wilde leeren di!

 

Hoere, wat God eens woude gewagen

20

Enen riken, die hem woude vragen

 

Hoe hi soude dienen Gode.

 

Hi hiet hem houden die gebode:

 

Die ander seide dat hijt dade.

 

Doe ginc onse Here ten nauwen rade...

1) Vinc. an vobis noviter sic visum est mentis vestre scientia, quasi melius eligentibus istud?

2) Vinc. Non legem recenter introductam doceo te: absit hoc a me.

II³⁾.

⁺ Ontfarmelike sprac te desen:
‘Ganc, ic wil di laten mere
In vreden behout⁴⁾ van onsen Here,
Ende gedenc in dijnre bede
Altoes mijnre keytivichede,
Soe dat ic saen come te die,
Ende altoes dijn eerlike aenscijn sie.
Nu, dat ic di bidde sere,
Draech mitti gout doer die Gods ere,
Daer du dine gesellen bi
Moges verlichten ende oec di.’
Dat ne wilde niet doen Barlaam.
Een ander bede hi doe aennam,
Dat hi hem liet sijn scerpecleyt,
Dat hem also over reliquie steyt.
Des georlovede Barlaam,
Die des gelike een weder nam,
Want hi gheen beter hebben woude.
Ende alsi dan sceiden soude,
Leerdine noch dus na sine gewone:
‘Lieve broeder, wel zoete sone,
Wet, wes coninx ridder ghi sijt,
Ende wie dat ghi hebt belijt.
Tbelof den Here vaste hout,
Diet al heeft in sijn ghewout,
Ende dat orconden sal claerlike
Al there groet van hemelrike.
Al dat men voer ogen siet,
Ne lett⁵⁾ teghen Gode niet.
Niet is so vreselic in dit leven,
Dat enich gelijc mach geven
Tegen die pine ongehier
Int ewelike helsche vier.
Ende niet mach bliscap maken
Dan God in eneghen saken.
Ende sijn bliscap is in dien,
Dats oghe nye ne can gesien,
Noch ore gehoren, noch smenschen sin
Mach der herten brengen in;
Daer du oer of werden bist,
Metter macht Gods ombevist⁶⁾.’

Doe weende seer des coninx kint,

Om te sceydene van dat hi mint,
Ende sprac: ‘Vader, wie laetstu mi,
Die mi troesten mach gelijc di?
Du heves mi, enen quaden knecht,
Tenen eerfliken oer berecht.
Dic in dolen⁷⁾ scapes maniere,

3) Josaphat, zich eindelijk hebbende laten overhalen om Barlaäm te doen vertrekken, en op het punt zijnde van hem te scheiden, ontfarmelike sprac te desen, enz.
Den inhoud van dit fragment vindt men bij Boissonade, Anecd. Gr. T. IV. p. 184-203, en Bill, p. 586K.-590B.

+ a.
Vinc. B. XVI. c. 24. i. ±

4) Men zal òf moeten lezen: In vrede ende behout, òf behout als behoet opvatten, en dan achter vreden eene komma plaatsen. Het eerste is meer echt Mnl., het laatste komt nader overeen met Vinc. Vade igitur in pace a Deo custoditus.

5) Lees: lijct. Verg. vs. 31 vlg. Vinc. Nihil igitur presentium Deo et ipsius preferas bonis.

6) Vinc. (bona) quorum heres fier merearis, Dei magni potentia conservatus.

7) Men zou dolenden of dolends kunnen lezen; doch liever verbetere men het vers aldus:
Die in dolen was, na scapes manieren, (: dieren) Vinc. Ecce enim malum servum et apostatam Deo reconciliasti, et in filii et heredis ordine constituisti. Et qui perieram et erraveram et omni bestie expositus eram ad devorandum, me requisisti, et eis qui non erraverant de ovibus copulasti.

[p. 25]

 

Ghereet te slinden den wreeden diere,

50

Hevestu mi behouden ende bevolen

 

⁺ Mitten scapen die niet en dolen.

 

Du heves mi den wech die geet

 

Ten leven gewijst, ende uutgeleet

 

Te voeghen¹⁾ van deemsterheden groet

55

Ende van der scade van der doot.’

+ b.

1) Lees: Die voete. Vinc. et ostendisti mihi compendiosam veritatis viam, educens me de tenebris et umbra mortis. - In de vertaling van Bill volgt daar nog achter (hetgeen zeker in sommige Hss. van Vinc. ook wel voorkomen zal): ac pedes meos e lubrica et exitiosa ac perversa et curva via extraxisti.

Hoe Barlaam sciet van Josephat.

⁺ Barlaam die wilde einden

Des coninx soens²⁾ groet elleinden,
Ende stont op ende hief op die handen,
Ende sprac, dat men mocht verstanden:
‘Here! dits mijn scaep, dat redene inhevet,
Ende dat den wille te di gevet
Te comene bi mi, des niet onwaert,
Bescouwe³⁾ ende onghespaert
Mede heilich die ziele sijn
Mitter heileger gratien dijn!’
Alse dese bedinge volginc,
So custe hi den jongelinc,
Ende bevallen Gode wale,
Ende ginc also uter zale,
God lovende onsen⁴⁾ Here,
Die sinen wech had herde sere
In gelucke groet gesat.
Nu voertmeer bleef Josephat
In groter hoeden van onseden,
In abstinencien ende in beden.

Sardan⁵⁾, daer ic af gewoech,

Die grote hoede tot hem droech,
Als hi hem selke voere sach driven,
Hine weet in wat puncten bliven.
Alse hi misselike dus peinst,
Gaet hi thuys ende ziec hem veinst.
Als die coninc dat wiste, hi dede
Enen anderen in sijn stede,
Ende seinde hem enen fisisien,
Die gheen evel an hem conde gesien,
Ende dede den coninc soe verstaen,
Die tot hem selve wilde gaen,
Ende die te voren hem weten doet.
Als die ander dat verstoet,
Te sinen clederen dat hi vinc,
Ende ginc nochtan ten coninc.
Ende alse die coninc hem vraget,
Wat die dinc is dat hi claget,
Die ander sprac mit vresen groet:
‘Here! ic bin in groter noet,
Want ic weert bin groter scande
Ende van tormenten menegherande;
Want ic heb dijn gebod
Verroekeloest als een quaet sot;
Want dijn soen, mijn here,⁺
Hebbe ic roekeloese sere
Bewaert na dat ghescepen staet;
Want een toveraer quaet
Die heveten altemael ontset,
Ende geleert die kerstine wet.’
Doe telde hi den coninc voert
Al dat hiere af hadde ghehoert,
Ende die voere⁶⁾ van sinen sone,
Ende oec hoe hi hiet die ghone,
Daer hem af quam al die blame:
Barlaam was sijn name.

+ Vinc. B. XVI. c. 25.

2) Hs. Des sconinx soen.

3) Vs. 5-10. Vinc. Respice, Domine, super hanc rationabilem ovem tuam, accedentem per me indignum ad sacrificium tuum, et sanctifica ipsius animam tua virtute et gratia. - Men leze derhalve aldus:

Here! dits dijn scaep, dat redene inhevet,
Ende dat den wille te di gevet
Te comene bi mi, dies niet bem waert.
Bescouwene ende enz.

4) Hs. ons ende.

5) Zoo heette de slotvoogd, aan wiens hoede de koning Abenner zijnen zoon Josaphat had toevertrouwd.

+ c.

6) Hs. viere. Verg. vs. 23. Vinc. quomodo totus Christi est effectus.

Hoe die coninc Barlaam soken dede.

Nu had die coninc groten rouwe,⁺

+ Vinc. B. XVI. c. 26. ±

[p. 26]

 

Ende sijn meeste mit hem getrouwe,

 

Als hi wiste sine dere¹⁾,

 

Sprac hem dus an: ‘Coninc here!

5

Men sie dat men ter spoet besta,

 

Hoe dat men Barlaam gheva

 

Ende ons te voren bringe.

 

Wi selen hem doen selke dinge,

 

Eest mit woerden, ist mit pijn,

10

Dat hi uwen soen, den here mijn,

 

Sal doen volgen onsen rade,

 

Ende dat hijt al dade²⁾ int quade

 

Wat hi hem te voren riet.

 

Ende machmen ghevangen niet

15

Barlaam, ic weet enen man,

 

Daer ic mede volbringen can

 

Dit, dats Nacor, een heremite,

 

Mer hi levet na onse vite.

 

Barlaam sal hi hem vensen.

20

Here! wat mach u soen pensen?

 

Want an hem is niet versceden,

 

Beide van ouden ende van cleden³⁾.

 

Nu sallicken dus instrueren,

 

Dat hi hem setten sal te weren

25

Om te scalkene kerstenheit⁴⁾.

 

Mer als wiere tegen hebben geseit,

 

So sal hi hem laten verwinnen,

 

Mede lasteren in allen sinnen

 

Kerstenheit; so sal u soene

30

Volgen al onse ghewone.’

 

Die coninc prijsde desen raet.

 

Mit groten nerenste men bestaet

 

Tlant doer te soeken Barlaam,

 

Daer men niet of ne vernam;

35

Ende selve Arachis, die here,

 

Sochtene mit groten ghere;

 

⁺ Soe dat hi quam gevaren

 

Int lant van Sannaar twaren⁵⁾,

 

Ende voer jagen in woestine,

40

Soe dat hi quam ende die sine,⁺

 

Daer si van verren worden geware

 

Van heremiten ene scare.

 

Daer waendi dat waer Barlaam;

 

Ende als die scaer al voer hem quam,

45

Ende hi Barlaam niet en sach,

 

Soe vragedi hem daer meest an lach

 

(Dat was die abt⁶⁾ van alder scaere),

 

Waer dat die bedrieger waere,

 

Die had bedroegen sconinx sone.

50

- ‘Hine is onder ons niet,’ sprac die ghone,

 

‘Onder u lieden sijn wanderen is.’

 

- ‘Kenstune?’ sprac Arachis.

 

Die abt sprac: ‘Ic kennen wel,

 

Den bedriegher, den duvel fel,

55

Wies wanderinge is al mit u.’

 

Arachis sprat: ‘Wat seghestu?

 

Ic vragedi om Barlaam.’

 

Die abt doe dus die tale annam:

 

‘Wiltu om Barlaam vragen yet,

60

Sone sech den bedrieger niet,

 

Sech: [die] sconinx soen geleert

 

Hevet [ende] van dolen bekeert⁷⁾.

 

Dats onse broeder van levene goet,

 

Hine quam in langhen in onse gemoet.’

65

Doe sprac Arachis, die here:

 

‘Mit tormenten van meneghen kere

 

Sal ic u doen nemen tleven,

 

Of hine wort mi van u gegeven.’

 

Die abt sprac: ‘Wi sijn in dien,

70

Dat wi dijn dreygen niet ontsien;

 

Want ons dit sterven niet en mach deren,

 

Wi comer mede daer wi begeren.’

 

Ende na menighe pine zwaer,

 

Die hem Arachis dede daer,

75

Dedise voer den coninc bringen,

1) In het Hs. staan vs. 3 en 4 in omgekeerde volgorde. Vinc. Fecitque rex accersiri Arachim quendam nomine, qui secundus erat a rege et primus in omnibus consiliis ei aderat... qui ait, cet.

2) De zin eischt een Praesens. Men leze dus: dude. Vinc. confitebitur falsa et erronea se dixisse.

3) Vinc. alium ego cognosco senem heremitam solitarium, qui Nachor vocatur, similem Barlaam per omnia, quem non est facile dignoscere illum Barlaam non esse. Sed iste de nostra secta est.

4) Vinc. dogmata Christianorum tueri simulabit.

+ d.

5) Vinc. ad Sennaritidem heremum.

+ Vinc. B. XVI. c. 27. ±

6) In het Hs. abp geschreven. Zoo ook in vs. 53, 58 en 69. Vinc. abbas - ille qui peram gestabat.

7) Vinc. oportebat utique te dicere: ubi est qui de errore convertit et liberavit filium regis?

[p. 27]

 

Die hem aenginc mit fellen dingen,

 

Mit woerden ende mit tormente groet,

 

Soe dat si alle ontfingen die doot

 

Blidelike doer onsen Here,

80

Daer si sullen mede sijn emmermere.

 

XVII martelaren

 

Van desen heremiten waren.

Hoe die coninc raet sochte.

Doe sprac die coninc an sinen raet:⁺

‘Arachis, nu ons wel verstaet...

+ Vinc. B. XVI. c. 28.

III¹⁾.

⁺ Algader wat hi hadde ghesien,
Den vader heeft hijt voert geseit:
‘Waerom heefstu een stric geleit,
Om te vaen die ziele mijn
In die ewelike pijn?
Ne waer die hulpe Gods te voren,
Mijne ziele bleve verloren.
Ende nu oec, vader, al is dat sake
Dattu niet wilte volgen mine sprake,
Doch ne let mijn cracht niet ane,
Den rechten salegen wech te gane
Mit minen meester Barlaam,
Daer mi salicheit bi aenquam.
Wiltuut bi erachte wederstaen,
Ic sal van rouwen sterven saen;
Ende so en soutu gheen vader wesen,
Want du verlies dinen soen bi desen.’
Als die coninc hoerde dat,
Wort hi van toerne rechte mat,
Ende en weet wat anevaen.
In sijn pallaes is hi gegaen.

Tote Theodas sijn comen weder

Die duvele, die op ende neder
Hem segeden, ho si verwonnen waren.
‘Keytive²⁾ ! hoe hebdi ghevaren,
Dat u verwonnen heeft een kint!’
Ende seiden: ‘Wi en mochten twint
Ghedoen, noch aensien
Dat si tcruce te heiten plien³⁾.’

Hier na die coninc, mit haesten groet,

Theodas voer hem ontboet,
Ende sprac an hem mit droeven moede:
‘Al dattu ons leres, vroede,
Dan mach ons vromen te gheenre stont.
Is di el enich vroetscap cont,
Die toech ons ende niet te late,
Op die hope van eneger bate⁴⁾.’
Bi wille van den toveraer,⁺
Ghingen si beide des dages daer naer
Ten jongelinc. Die vader sprac
Ende seide hem menich lac,
Dat hi sinen wille onwaerd⁵⁾.
Mer die sone, die Gods aerd,
Antwerde te poncte wale.
Doe nam Theodas an die tale
Ende sprac: ‘Nu sech mi, wat
Hevestu bekennet, Josephat,
Aen onsen onsterveliken goden,
Dattu afstaes hoer geboden?
Daer du bi vergrams dinen vader,⁺
Ende al dat vole tenengader
Bistu zwaer benidet daermede⁶⁾.

1) Josaphat had aan de verleiding der schoone vrouwen krachtdadigen tegenstand geboden, en was daarop door een droom in zijn geloof bevestigd. Toen hij nu des morgens, van inspanning geheel uitgeput, door den koning werd opgezocht, Algader wat hi hadde ghesien, enz.
Den inhoud van dit fragment vindt men bij Boissonade, Anecd. Gr. T. IV. p. 282-302, en Bill, p. 602D-604K.

+ a.
Vinc. B. XVI. c. 45. i. ±

2) Hier begint Theodas te spreken, ofschoon dit niet opzettelijk wordt aangeduid. Vinc. Ille autem sic ait, cet. Misschien is een paar verzen uitgevallen.

3) Vinc. Non, inquit, valuimus sustinere nec omnino respicere Christi virtutem et vexillum passionis eius, quod crucem vocant.

4) Vinc. Nunc autem si alia tibi ars residua est, et illius experientiam capiamus; forte inveniemus aliquam mali solutionem.

+ Vinc. B. XVI. c. 46.

5) Vinc. Et rex sedens loqui cepit, exprobrans et reprehendens eum de inobedientia sua et pertinaci voluntate.

+ b.

6) Vinc. odibilis factus omni populo.

[p. 28]

 

Weetstu niet dat dijns vader bede

 

An die gode bejagede hier te voren,

55

Dattu ter werelt souts sijn geboren,

 

Ende si di moghen geven

 

Al datti oerber is in dijn leven?’

 

Doe antwerde die jongelinc:

 

‘Hoer, wat diepheit al dolender dinc,

60

Stanc der deemsterheit menichfout,

 

Loghenachtich, keytijf, out¹⁾ !

 

Twi waenstu bestriven twoert,

 

Dat alle salicheit brengt voert²⁾,

 

Waer bi, die dolen, te wege comen

65

Van eweliker saliger vromen?

 

Sech, wien duncti dienen best:

 

Gode, daer alle goet in vest

 

Is ende macht boven al te voren³⁾,

 

So den duvelen verloren,

70

Of den afgoden sonder leven,

 

Wien mit hoerdoem lof mach geven⁴⁾,

 

Of mit quaetheit menegherande?

 

Dat dier, dattu brenges ter offerande,

 

Is beter dan dijn afgod.

75

Wiltu dat⁵⁾ wel merken, sot?

 

Want die afgod is ghemaect

 

Van den mensche, ende wel geraect

 

Hevet God gemaect die diere.

 

Du bist oec van dulre maniere

80

Dan dier; want het kent diene voet,

 

Dan doestu niet dinen scepper goet⁶⁾.

 

Dus ist sere onghetame,

 

Dat ghi keytive sout seggen blame

 

Den rechtighen van enegher scout.

85

U selven ghi bewenen sout.

 

Want na den quade, dat ghi begaert,

 

So maecti uwer gode aert.

 

Die misdoen wille mit oerlogen,

 

Maect van Mars sinen god hogen;

90

Ende die ter onsuverheit mict,

 

Hevel Venus te godinne ghetrect;

 

Die te dronkenscepe hem voecht,

 

Bachus hout te gode genoecht;

 

Ende die gelike na allen quade

95

Maken si haer gode bi rade,

 

Ende dus moet elc aventuren tquaet

 

Al na sijns afgoden staet.

 

Wie soude al tquaet te seggen gehitten,

 

Wiere bi sinen mont besmitten⁷⁾?⁺

100

Dats dijn gelove, Theoda,

 

Daer du mi raets volgen na.

 

Den aelmachteghen vrayen God

 

Sal ic dienen, ende sijn gebod

 

Sal ic doen mit alre cracht;

105

Want hi mi hevet uut sduvels macht

 

Verloest, bi sinen Sone goet,

 

Dier om wilde storten sijn bloet.

 

Wats scoenre dan belien van desen

 

Enttien God dienen daer wi af lesen,

110

Die anders niet is dan al goet?

 

Want sijn gebod is dat men moet

 

Gherechtich sijn in allen steden,

 

Hi ghebiet eenvoudichede,

 

Suverheit ghebiet hi met,

115

Ontfarmicheit is sijn wet,

 

Trouwe, pays ende waerheit.

 

Selve is hi caritate geseit.

 

Dese is beter vele te dienen,

 

Dan dinen⁸⁾ quaden goden onsienen,

120

Beide in ghewerke ende in namen:

 

Die hem dienen, moghens hem scamen!’

 

Nu sprac Theodas hier naer:⁺

1) Vinc. Audi, erroris profunditas et palpabilium tenebrarum fetor, Babylonium semen, vaniloque ac miserrime senex!

2) Vinc. Cur deridere conaris salutis predicationem?

3) Vinc. Quid melius est, dic mihi, an servire Omnipotenti cum Filio suo Unigenito et Spiritui Sancto, Deo increato et immortali, principio et fonti bonorum, an demonibus cet. - In vs. 68 heeft het Hs. mach.

4) De zin eischt de invoeging van men in dit vers: Wien men mit enz. Vinc. quorum gloria et laus adulterium est.

5) Hs. dan, welk woord den afschrijver nog uit het vorige vers voor den geest stond.

6) Vinc. Nam istud cognoscit nutrientem se, tu vero Deum ignoras.

7) Vinc. Quis sustinebit eorum turpitudines perferendo os suum inquinari? Isti tui cultus sunt dii, o Theoda!

+ c.

8) Hs. dienen. Vinc. Hunc melius est colere, quam deos tuos nepharios et vitiosos.

+ Vinc. B. XVI. c. 47.

[p. 29]

 

‘Merc dit, het is openbaer,

 

Dat ghehouden is onse wet

125

Van meneghen wisen ende geset

 

Van coninghen, van der werelt eren,

 

Diere gheen quaet in konden keren¹⁾.

 

Mer die wet van Galilee,

 

Die eerst lieden²⁾, wit, niet mee

130

Dan XII dorpers liede sot,

 

Hoe mochte daer haer gebot

 

So comen, dat ment soude prisen,

 

Ghelijc van den machtegen wisen?’

 

Josephat sprac dies geliken:

135

‘Theodas, du duncs mi bliken

 

Een esel, die hoert ende niet verstaet,

 

Warwaert dat die redene gaet.

 

Sot, nu sie ende merc dat ware:

 

Dat vele vroede ende verstaere³⁾,

140

Ende heren groet in machte,

 

Uwe wet houden mit crachte⁴⁾,

 

Dat mach men micken cracht van lieden;

 

Mer dat onse wet bedieden

 

Luttel liede van machte clene,

145

Dat mach men micken Gods macht allene.

 

Waert dat hadden onse wet

 

Philosophen ende vroede geset,

 

⁺ Ende die princen hadden behoet,

 

Du mochts wel segghen in dinen moet,

150

Dat het waer menscen cracht.

 

Nu hevestu selve wel voertbracht,

 

Dat vischers waren, liede ruut,

 

Die onse wit gaven uut,

 

Ende datse weerde menich lant,

155

Menich coninc, menich tyrant.

 

Nochtan gaet die werelt dure

 

Haer woert, haer scrijfture.

 

Wat mach dit van di sijn gheacht

 

Anders dan Gods almoghende macht,

160

Om sonderlinge salichede

 

Van Gode gesent, den mensche mede

 

Te brenghen an Gode ghestade?

 

Van den eersten leres⁵⁾ die scade

 

Ghenas al evel van den lieden.

165

Die duvele si alle niet scieden

 

Van den lieden, mer duons sere

 

Si maetten niet haer lere⁶⁾.

 

Toverie si ondaden,

 

Gheen venijn en mocht hem scaden.

170

Sech, wat daden oyt dijn vroede,

 

Wies vroetscap God, die goede,

 

Duiheit heeft al te mael⁷⁾?

 

Sine lieter mer scone tael⁸⁾,

 

Daer si een deel decken met

175

Den stanc van haer stinkende wet.’

1) Vinc. Ecce manifestum est, quod nostram sectam multi et magni sapientes et narratores tam virtute quam scientia mirabiles tradiderunt, et omnes reges terre et potentes tamquam bonam et nihil falsitatis habentem susceperunt. - In vs. 126 voor eren te lezen heren. Verg. straks vs. 140, en boven, bl. 20, vs. 43.

2) Hs. liede, door verwarring met het subst. liede in het volgende vers. Doch hier is het Imperf. plur. van het ww. lien (belijden) bedoeld. Vinc. predicaverunt.

3) Vinc. a multis quidem sapientia admirandis.

4) Hs. machten: crachten. Ook in vs. 144 machten.

+ d.

5) Min juiste schrijfwijze voor leerres, leeraars. Vinc. Nam umbre illorum sole omnes languores hominum curabant.

6) Deze geheel verwarde verzen aldus te verbeteren:

Die duvele si allene niet scieden
Van den lieden, mer bi onsen. Here
Si maettense mit haer lere.

Vinc. Demones, quos vos timetis quasi deos, non solum ab hominum pellebant corporibus, sed etiam ab ipso exturbaverunt mundo, crucis signo, per quod omnem perdiderunt magicam et omnia veneficia inefficacia esse fecerunt.

7) Vinc. quorum stultam fecit Deus sapientiam.

8) Vinc. artem vanam, ornatu verborum cenum contegente fetentissime secte sue.

Hoe Theodas bekeerde.

Alse Theodas dit heeft ghehoert,⁺

Sone der hi spreken niet een woert,
Ende blijft peinsende daer hi staet,
Dat sijn is algader quaet⁹⁾,
Ende peinsde, hi wilder sceyden uut.
Ten lesten sprac hi over luut:

+ Vinc. B. XVI. c. 48.

9) D.i. Dat het zijne (namelijk zijn geloof) algader quaet is. Vinc. Sero autem et vix sensit suam miseriam.

[p. 30]

 

‘Waerlike, coninc! in dinen sone

 

Is des waerachtichs Gods wone.

 

Waerlike, wi sijn nut verwonnen,

10

Want wi gheen antwerde en connen.

 

Der kerstine God is God allene,

 

Haer gelove is goet ende rene.’

 

Tes coninx soen sprac hi echt:

 

‘Nu sech mi, ziele wel verlicht,

15

Sal mi Jhesus Cristus ontfaen,

 

Of ic der quaetheit wil ofstaen?’

 

- ‘Ja hi,’ antwerde Josephat.

 

Voert so leerde hi hem al dat

 

Datter salicheit behoert,

20

Ende brochten so voert...