Techniek in Nederland in de twintigste eeuw. Deel 6. Stad, bouw, industriële productie

[p. 240]

Na de Tweede Wereldoorlog stimuleerde de overheid het bouwen in grote series om de productiekosten te drukken en een einde te maken aan de woningnood.

[p. 241]

Epiloog
Van kwantiteit naar kwaliteit

De regering wil door een samenstel van maatregelen de productiviteit en de totale productie van de bouwnijverheid opvoeren. Eén van de maatregelen is de bevordering van de continuïteit in deze bedrijfstak. [...] Alles zal in het werk worden gesteld, boven het in het bouwprogramma vermelde totaal van 90.000 woningen uit te komen.¹

Deze zinsnede uit de Troonrede van 1963 is typerend voor het woningbouwbeleid in de jaren zestig: grote aantallen, een korte productietijd en zo laag mogelijke productiekosten. De centralistisch geleide rationalisering zette woningbouwverenigingen, consumentenorganisaties en individuele woninghervormers buitenspel. Gemeenten konden met nieuwe, arbeidsbesparende bouwsystemen - evenals in de jaren twintig verdeeld in stapel-, montage- en gietbouw - extra contingenten woningen in de wacht slepen. Zij gaven daarom opdracht tot de bouw van grote aantallen woningen, die pas na het gereedkomen aan woningbouwverenigingen werden overgedragen. Onderhouds- en gebruiksproblemen werden daardoor niet meer teruggekoppeld naar opdrachtgevers, architecten en aannemers. Bouwondernemingen waren slechts bereid tot kostbare investeringen in nieuwe bouwsystemen als de continuïteit gegarandeerd was. In de jaren vijftig dekten zij hun investeringsrisico's af door continucontracten met gemeenten en in de jaren zestig door grootschalige bouwprojecten. De uitkomsten van woonwensen- en woonwaarderingsonderzoek - die een consequente voorkeur voor eengezinswoningen alsmede laag- en middelhoogbouw lieten zien - vielen weg tegen het geweld van grootschaligheid en productiecijfers.

Landelijke organisaties als de Nationale Woningraad (NWR) en de Nederlandse Huishoudraad (NHR), die over professionele medewerkers beschikten, waren beter toegerust om een partijtje mee te blazen in de talrijke studiecommissies dan lokale organisaties, die veelal uit vrijwilligers bestonden. Tegen dit licht bezien, getuigden de aanhoudende pogingen van Vrouwen Adviescommissies (VAC's) om op lokaal niveau een voet tussen de deur te krijgen, van doorzettingsvermogen en vasthoudendheid. In tegenstelling tot de landelijke professionals van de NWR en de NHR waren VAC-leden minder geneigd om mee te gaan in de logica van rationalisering en planning.

De centralistische wijze van rationalisering resulteerde in een steeds grotere rigiditeit van het bouwproces en in een saaie woonomgeving, waarin gelijksoortige rechthoekige blokkendozen overheersten. ‘Ontwerpbeslissingen werden ondergeschikt gemaakt aan de optimale randvoorwaarden voor gietbouw en montagebouw: de verhardingstijd van beton en de lengte van de kraanbaan’, zo luidde een treffende conclusie over deze episode in de bouwgeschiedenis.² Verspringingen in de gevel, openingen in het bouwblok en afwijkende hoekoplossingen, die in de jaren twintig voor een levendig straatbeeld zorgden, werden nu uit een oogpunt van productie-efficiëntie en kostenbeheersing vermeden. Geluid- en warmte-isolatie, klimaatbeheersing en duurzaamheid lieten te wensen over.

Juist de spelers die in de voorafgaande periode als antenne fungeerden voor veranderende maatschappelijke aspiraties en ambities op het gebied van woningkwaliteit, hadden het nakijken als het op het nemen van besluiten aankwam. Desalniettemin konden VAC-vrouwen zich vinden in het initiatief van de NHR om de minister te feliciteren bij het gereedkomen van de miljoenste naoorlogse woning in 1962. Geheel in lijn met de constructief-kritische VAC-traditie meenden NHR en VAC dat het ‘naast voldoe-

1 Geciteerd in Noud de Vreeze (red.), 6,5 miljoen woningen. 100 jaar Woningwet en wooncultuur in Nederland (Rotterdam 2001) 93.

2 Noud de Vreeze, Woningbouw, inspiratie en ambities. Kwalitatieve grondslagen van de sociale woningbouw in Nederland (Nationale Woningraad, Almere 1993) 332.

[p. 242]

27 nov. 1954. Op het informatiebord is de toekomstige strokenbouw in de Amsterdamse wijk Slotermeer zichtbaar, die kenmerkend werd voor de nieuwbouw in de jaren vijftig en zestig.

ning over KWANTITEIT thans op onze weg ligt ons te bezinnen op WOONKWALITEIT’.

Het Bouwcentrum, toch bedoeld om de verschillende belangen in de bouwwereld te representeren, miste de signalen dat er een omslag in aantocht was.³ Volgens de directeur van het Bouwcentrum, J. van Ettinger, ontbraken belangrijke pijlers aan de brug die rationeel bouwen kon slaan tussen behoefte en capaciteit.⁴ Het Bouwcentrum baseerde zijn werkwijze op een extrapolatie van bestaande tendensen en pikte daardoor initiatieven tot vernieuwing niet of te laat op.⁵

Vanaf 1959 ventileerde het architectenblad Forum, bij monde van jonge architecten als A. van Eyck, J.B. Bakema en H. Hertzberger, nieuwe denkbeelden over een kleinschalige, gevarieerde en kleurige woningbouw. Dat het gistte onder architecten, bleek ook uit het fameuze boek uit 1961 van N.J. Habraken, De dragers en de mensen. Habraken propageerde een ontwerpsystematiek waarbij het casco, de dragende delen, werd gescheiden van het inbouwpakket. Het concept maakte het mogelijk om met behulp van een computerprogramma flexibel in te spelen op woonwensen en voorkeuren van individuele bewoners. Het casco, het moeilijk veranderbare deel van de woning, zou dan voor rekening en verantwoording van een beherende woninginstantie komen. In het voetspoor van Habrakens boek ontstond de Stichting Architecten Research (SAR), een architectenbeweging, om aan het keurslijf van overregulering en aan de middelmatigheid van de bestaande massabouw te ontkomen. Een poging van het Bouwcentrum om deze nieuwe ontwikkeling te incorporeren in het Handboek van de ontwikkelingscyclus Laagbouw resulteerde evenwel in enorme controlelijsten en procedureel geharrewar tussen landelijke en regionale deskundigen.

De NWR pikte het vernieuwingssignaal op met het idee voor de ontwikkeling van de Open Catalogus.⁶ De catalogus was bedoeld als instrument om tegemoet te komen aan ‘de behoefte aan gedifferentieerde eindproducten bij de steeds zelfstandiger wordende consument’.⁷ De NWR pleitte voor gestandaardiseerde, industrieel vervaardigde onderdelen, waaruit bewoners als het ware vrijelijk konden kiezen. De Open Catalogus was een ontwerpsysteem dat met een minimumpakket aan standaardelementen (kolommen, wanden, vloeren, trappen, liften, gevels, etc.) een optimum aan keuzemogelijkheden bood. De Open Catalogus was bedoeld als overzicht van alle gestandaardiseerde bouwonderdelen en -constructies. De NWR repte in dit kader van ‘open in plaats van de naoorlogse gesloten bouwsystemen’. De Open Catalogus kwam uiteindelijk niet van de grond, ondanks de belangstelling van mensen als de architect Van Tijen.⁸

De ‘vrije geluiden’ in de architecten- en volkshuisvestingswereld waren een voorbode van het radicale protest van nieuwe groepen die zich manifesteerden aan het bewonersfront. Krakers en actiegroepen in saneringsbuurten hadden weinig boodschap aan de stille diplomatie van vrouwenorganisaties en woningbouwverenigingen. Onder de leuzen ‘Bouwen in open gaten’ en ‘Bouwen voor de buurt’ demonstreerden zij luid en duidelijk tegen kaalslag en grootschalige nieuwbouwprojecten, die het kwetsbare sociale weefsel en het gevarieerde voorzieningenniveau in negentiende-eeuwse renovatiewijken zouden vernietigen. De SAR-methode en andere vergelijkbare methoden leenden zich aanzienlijk beter om kleinschalig en gevarieerd te bouwen. Krakers verschaften zich toegang tot leegstaande bedrijfspanden, scholen en woningen om individu-

3 M. Daru, De parelketting van Van Ettinger. Op- en neergang van het Bouwcentrum en de bouwstichtingen, 1943-jaren tachtig en de maakbaarheid van de bouw (Paper Congres Maakbaar Nederland, Amsterdam 1999).

4 Bibliotheek van het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer/Nederlands Instituut voor Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting, Den Haag, nr. Ned XXIV 35, J. van Ettinger, Rationeel bouwen, brug tussen behoefte en capaciteit (Paper gepresenteerd tijdens de Baksteendag, georganiseerd door het Bouwcentrum, Rotterdam 1963).

5 G. Werkman, ‘Extrapolatie van woondenkbeelden’, Bouw jrg. 19, no. 6 (8 februari 1964) 172-174.

6 Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam, Archief Nationale Woningraad (verder ANWR), 1.151, Congressen, C.M. van den Hoff, De invloed van woningcorporaties op de structuur van de bouwnijverheid (inleiding NWR-congres, 24 september 1971) 10.

7 ANWR 5.151.4, Efficiency in de woningbouw, Normalisatie en standaardisatie, Voorlopige concept-nota inzake operationalisering ‘Open Catalogus’ (23 juli 1924) 1.

8 In het archief van de NWR, 5.151.4, bevindt zich een brief van het architectenbureau Van Tijen, Boom, Posno en Van Randen.

[p. 243]

De aandacht voor de kwaliteit van woon- en leefmilieu in de jaren negentig van de twintigste eeuw, komt tot uitdrukking in de naar het zuiden gekeerde energiebewuste huizen, voorzien van grasdaken en zonnecollectoren in de wijk Rietlanden in Dordrecht.

ele woonruimte te verkrijgen of wooncollectieven te creëren, die een alternatief boden voor het wonen in gezinsverband. Een reeks van deze vrijmoedige en creatieve oplossingen voor de woningnood onder studenten en meestal jonge woningzoekenden werd achteraf gelegaliseerd en spoorde gemeenten aan tot het bouwen van woningen voor jonge alleenstaanden en tweepersoonshuishoudens (de zogeheten HAT-woningen).

De meer naar buiten tredende consumentengroepen gaven het streven naar de verbetering van de woningkwaliteit een nieuw elan. Bovendien kreeg kwalitatieve woningverbetering na 1970 meer kansen door de stijgende welvaart. Evenals in het verleden, bleek van economische tegenslagen echter eveneens een impuls tot innovatie uit te kunnen gaan. Geholpen door de energiecrisis van 1972, maakte milieuvriendelijk bouwen zijn entree op de woningbouwagenda. De in 1997 uitgebrachte VAC-kwaliteitswijzer geeft een aardige indicatie voor de verbreding van die agenda sinds de Woningwet van 1901. Behalve de bekende criteria als bruikbaar, doelmatig, gezond, comfortabel, onderhoudsvriendelijk en hygiënisch waren er ook nog aandachtspunten op het gebied van veiligheid, toegankelijkheid en duurzaamheid. Ook het voorzieningenniveau, de flexibiliteit van de woningindeling, de differentiatie van woningen, compact bouwen en de toenemende geluidhinder in de woonomgeving kwamen in de kwaliteitswijzer aan de orde. De zelfverzekerde presentatie van een ‘integrale visie op de gebruikskwaliteit van woning en woonomgeving’ had onverkort tot doel om het ‘perspectief van de (toekomstige) gebruiker niet te laten ondersneeuwen door financiële, beheer- en ontwerpbelangen’.⁹

E.M.L. Bervoets

9 H.L.C. Hilhorst e.a., VAC-kwaliteitswijzer. Integrale visie op de gebruikskwaliteit van woning en woonomgeving (Stichting Landelijk Contact van de Vrouwen Advies Commissies voor de Woningbouw, Utrecht 1997) 8.