Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Deel 3

Brasilia.

Nu volcht die Oostelijcke provintie van America ofte van Peruana⁺ int generael ghesproken, Brasyl gheheeten, die welcke ten meesten deel ontdeckt is vande Portugesen, ende van haer t'onder ghebracht, hebben daer in ghehadt van 't noorden ten zuyen ontrent 40. mylen, ende van 't oosten ten westen 160. die zeecuste vervolgende, meer dan 700. mylen. Dit landtschap heeft die name van Brasyl verkreghen, om die overvloet des rooden Brasily hout, die van hier in groote menichte nae onse landen ghebracht wordt; Hier in ligghen veel provintien ende volckeren, sommige die Portugesen, sommighe die Fransoysen toeghedaen gheweest, als daer zijn Margaiaten, Tabaiarren, Ovetacaten, Tovoupinambaultien,⁺ ende Morpions, alle wreede menschen, ende ten meestendeele Menschen eeters, daer wy int vervolch van die Custe een weynich spreken sullen.

Niet verre van die Cabo de S. Augustijn light Pernambuco, een

+ Gedaente ende streckinge van Brasilien.

+ Margaiates Tabaiarres Ouetacates Tovoupinambaultij.
Morpion. C. de S. Aug.

[p. 118]

⁺plaetse daer veel vaerts is van die Portugesen, die van daer Suijcker ende Brasily hout brenghen. Dese Cabo light op 8½. graden aen die Zuydzyde vanden AEquinoctiael, ende is ontdeckt van Vincente Ianez Pintzon, int jaer 1500. in Januario, ende dese Cabo is die naeste plaetse gheleghen aen Aphrica ende Spaengien van alle die andere contreyen van America: want men rekent niet meer dan 500. mylen van C. Verde in Aphrica tot desen hoeck toe, naer ghemeene rekeninghe van die Zeevarende luyden, hoe wel dat andere weynigher stellen.

⁺Van dese Cabo tot die Baja de todos santos, welcke light op 13. graden, rekentmen 100. mylen, ende tusschen beyden laetmen ligghen dese plaetsen, als S. Alexio, S. Miguel, R. de Aguada, dat is die Reviere vande wateringhe. R. di Francisco, R. de Cana Fistola, om dat aldaer vele Cassie wast, ghelijck in Egypten. R. Real, s'Conincks Revier. R. de Tapuan, A. Povoacam, tvleck ofte gemeijnte, etc. waer na dan de B. de todos Sanctos volcht.⁺

Van dese B. rekent men oock 100. mylen tot die C. dos Abrolhos,⁺ ofte dos Baixos, dat is die Cabo vande droochten, welcke light op een weynich meer dan 18. graden, ende tusschen beyden ⁺ligghen dese contreyen, als die R. de S. Giano, dat is die Reviere van S. Iuliaen, Os Ilhos, d'Eylandekens, R. de S. Antonio, R. de ⁺S. Crus, P. Seguro, die sekere haven, R. de Brasil, R. de Carvelas, &c.

+ Pernambuco hier valt het beste Brasily hout ende vele Suijckers, is ontdeckt an. 1500.

+ Baia de todos santos. S. Alexio. S. Miguel. R. de Aguada.
R. de S. Fran.
R. de Cana fistula.
R. Real.
R. Tapuan. A. Povoacam.

+ [39 b]

+ C. de Abrol hos ofte Baixos.

+ R. de S. Giano.

+ Os Ilheos. R. de S. Ant.
R. de S. Crus.
P. Siguro.

Margaiates¹⁾.

⁺Margaiates zijn volckeren met die Portugesen vereenight, Menschen eeters; Het landt dat zy bewoonen is des Winters ende Somers al even groen²⁾, ghelijck by ons in die Mey oft Junio. Die Mannen ende Vrouwen gaen naeckt ghelijck zy gheboren zijn, hare lichamen met swarte verwen aenstrijckende, ghelijck die Tarteren by ons doen. Die Mans latent hayr scheren op zijn Mon-

1) Voor de beschrijving van Brazilië was het werk van Jean de Léry de bron voor Linschoten. Hij gebruikte de Latijnsche uitgaaf van de Bry, in Americae tertia pars, achter het boek van Joh. Staden van Homburg, 1592. De titel luidt: Historia navigationis in Brasiliam Americae. In 1597 gaf Cornelis Claesz. eene Nederlandsche vertaling: Historie van een Reyse ghedaen in den Lande van Bresillien, andersins ghenoemt America. De korte beschrijving van de Margaiates is genomen uit cap. V, waarvan in den Nederlandschen tekst het opschrift aangeeft: ‘Van het ontdecken ende eerste gesichte dat wy cregen, so vande westersche Indien oft Lande van Bresillien, als van de wilde inwoonders der selver’ ....

+ Beschryvinghe van de Margaiates.

2) Aardige uitdrukking door Linschoten in de beschrijving gebracht. Ze is aan het volkslied ontleend. Zie P. Leendertz in Het Boek 1926 blz. 120.

[p. 119]

nincks, gheheel van die hals ende dat voorhooft af, ende in die⁺ necke lanck latende. Die onderste lippen doorbooren zy, daer in eenighe groene polyste Jaspis steenkens draghende, met de welcke zy sulcke gaetkens sluyten ende openen, draghen die selfde als een ciragie ende schoonheyt, welcke nochtans uyt die gaetkens ghenomen zijnde, haer seer leelick ende mismaeckt maken, als oft zy twee monden boven den anderen hadden; Die Vrouwen latent hayr lanck wassen als die onsere, doorbooren die lippen niet: maer wel die ooren, alsoo datmen een vingher daer door steken mach, waer in zy witte beenkens draghen, die op die axelen comen te hanghen. Dit landt gheeft oock veel Brasily hout.

Van die C. dos Baixos rekent men 100. mylen, tot die C. Frio,⁺ welcke leyt ghelijck een Eylandt, tusschen dese twee hoecken lighen vele havens ende Revieren, insonderheyt dese.

P. dal Aguado, Rio duce, Reios magos, Spirito Santo; al waer⁺ die Portugesen een Casteel hebben, twelc die Margaiaten oft Barbaren Moab noemen; Van Moab comt men aen Tapenury, al waer ontrent eenighe eylandekens ligghen, vrinden vande Fransoysen, daer na comt men aen Paraiba, volckeren die in hutten woonen ghelijck backovens; Van hier de Custe vervolghende, comt men⁺ aen eenighe verloopen sanden, waer onder oock eenighe uytstkende klippen zijn op die welcke die Stier-luyden goet regardt moeten nemen. Teghens over dese ondiepten ofte platen light een euen ofte pladt landt, groot ontrent 20. mylen, bewoont van die Ovetacaten, seer wreede menschen.

+ Die onderste lippen doorbooren zy, ende steken daer geslepen steenen in, die uyt vallende schynen twee monden te hebben.

+ C. dos Baix. C. Frio.

+ P. dal Agua.
R. Duce. Reios magos. Spirito San. Moab. Tapenury.

+ Paraiba woonén in hutten als backovens.

Ovetacates [en Tovoupinambaultii]¹⁾.

Dit volck en oorlocht niet alleen teghens zijn ghebueren: maer⁺ oock selfs teghens den anderen, ende alle vreemdelinghen; Laten niemandt handelinghe ofte trafijcke by haer toe: die welcke inden oorloch van hare vyanden benaut wesende (daer zy nochtans nimmermeer zijn van overwonnen) met sulcken snelheyt weten te ontloopen, dat zy ooc sommighe Herten daer in overtreffen, alst ghebleken heeft in hare jachten van de wilde beesten.

Dit volck gaet oock gheheel naeckt, ghelijck andere Brasilianen,⁺ laten het hayr lanck wassen tot op het middel des lijfs, buyten alle ⁺andere Brasilianen ghewoonheyt, doch doent voren van't hooft

1) Ook dit hoofdstuk geheel naar Cap. V van Lery.

+ Ovetacates seer wreede menschen, orloogen altoos teghens haer gebueren, ooc dickwils teghens malcanderen.

+ Beschryvinghe van de Ovetacates.

+ [40 a]

[p. 120]

ende uyt die necke wech scheren, als ooc die andere. Dese wreede menschen bewoonen een seer kleijn onwinnelijck landeken, eeten raw vleijsch gelijck honden ende wolven, hebben een verscheyden tale, van haer gebueren, ende om haerder wreetheyt willen kryghen weynich waren uyt onse landen, ende die selfde die zy hebben,⁺ verkryghen zy door verwisselinghe teghens groene steenkens ofte vederen. Dese wissel gheschiet van verre op etlijcke 100. treden, den anderen die waren wysende sonder te spreken, ende een jegelijck die zyne aen een bestemde plaetse nederlegghende, ende sulcks weghnemende, houden onder den anderen niet langher ghelooue, dan tot dat zy die verwisselde goederen ghenomen hebben, daer nae een yeder op zijn plaetse gekeert zijnde, doen haer beste om die selfde buyten een den anderen af te rooven, waer in die Ovetacaten, als sneller loopende dan d'andere (jae ghelijck honden,) menichmael die overhandt hebben.

Het Landtschap der Ovetacaten ghepasseert zijnde, comtmen ⁺aen een ander provintie Maq.He geheeten, ooc van barbarische wreede menschen bewoont, die nochtans niet seker ofte gherust moghen slapen om haer quade ghebueren die Ovetacaten. Op die Custe van dit landtschap light een groote ende hooghe steenrotse in die Zee, torens wyse verheuen, op die welcke de Sonne schynende, soo glinsert ende luchtet als eenigh Smaragde, dat vele ghemeent hebben sulcke een Smaragde ofte Rotse van dien te wesen, ⁺waerom zy oock van Fransoysen ende Portugesen daer voorby varende Mag-hensis, dat is, Smaragde gheheeten is, men mach tot dese Rotse noch te schepe, noch te voete comen om die clippen willen daer mede zy becingelt is, ende aldaer aen zijnde, is gheen wegh ofte middel voort op te comen. Ontrent deze contreye ligghen drie kleyne onbewoonde eylandekens Mag-henses gheheeten, seer vol van voghelen, die welcke so tam zijn, datmense ⁺met die handen vangen ende met stocken dootslaen mach.

Van hier comt men aen die C. Frio, een seer goede haven, ende wel bekent om der Fransoysen navigatie, waer ontrent die volckeren Tovoupinambaultij, der Fransoysen bondtghenooten woonen. ⁺Ontrent dese Cabo houden in die Zee vele seer groote Walvisschen die men Pristes¹⁾ noemt, op Latijn ende in onse tale Sweerdt-vis-

+ Harenhandel gheschiet sonder den ander te betrouwen, ende na gedanen handel bestryden zy den anderen.

+ Maq-he dit volck slaept altoos ongherust, sorgendeovervallen te worden.

+ Mag-hensis ofte Smaragde, een Rotse in die locht stekende als een toren, ende blinckende als een edel steen.

+ Voghelen soo tam dat men die metter handt vangt.

+ C. Frio handelen de Fransoysen. Pristes zijn groote Walvisschen, die haer hier in menichte houden.

1) De naam staat noch in de Latijnsche noch in de Nederlandsche uitgaaf van Lery. Ook niet de onjuiste Nederlandsche vertaling - Zwaardvisch in plaats van Zaagvisch -; misschien is Linschoten hier nader ingelicht door Paludanus. Verder is 't verhaal letterlijk naar Lery.

[p. 121]

schen: hoe wel het eyghentlijcken gheen Sweert visschen zijn: want die snabel die zy hebben ten beyden zyden vol scherpe tanden is, ghelijck een saghe, ooc so houden op dese C. de Frio, groote mennichte van Papegayen, ghelijck in onse landt Crayen. Ontrent dese Cabo light die inwijck van die Barbaren, Ganabara ghenoemt,⁺ van die Portugesen R. de Ganeiro, om dat zy in die eerste maent des jaers ontdeckt ende ghevonden is¹⁾, ende die Baya fermoza,⁺ desen inwijck is van den Fransoysen wel bekent: want die daer eenighe jaren ghevaren hebben, ende aldaer een vasticheyt ghemaeckt. Desen inwijck ligt op 23. graden, aen die Zuydt zyde vanden AEquinoctiael, recht onder den Tropico Capricorni, heeft in die mont 6. spaensche mylen, op andere plaetsen innewaert breedt 3. ende 4. mylen, alleen dat hier rondtsomme kleyner berghen⁺ ligghen dan daer. Die mondt van desen inwijck is seer sorghelijck: want men die Zee verlatende, voorby drie kleyne onbewoonde⁺ Eylandekens varen moet, waer in groote sorghe is dat die schepen aen stucken stooten mochten aen eenighe klippen ofte velsen, soo moet men oock varen voorby een hooft, niet over 300. treden breedt, 'twelck slincks afdaelt van een spitsighe bergh, die ghedaente van een Pyramide hebbende, die niet alleen seer groot: maer oock van verren, als oft zy door menschen arbeyt alsoo ghewrocht ware; Dese om der rondicheyt willen, ende oock om dat zy die ghedaente heeft van een tooren, wordt vanden Fransoysen gheheeten, Le pot de Buere, dat is die Botter pot. Een weynich⁺ voorder inden Inwijck is een evene rotse, ontrent 120. treden groot, van die Fransoysen Retier ofte Muys valle gheheeten, op⁺ die welcke Villagagno, eerst daer comende zijn bogagie ghebracht hadde, meenende aldaer eenighe sterckte op te bouwen, dan wert van die baren des waters daer af ghedreven. Een halue myle voorder light het Eylandt dat die Fransoysen bewoont hebben, 'twelck⁺ voor haer aencomst woest was: heeft int ronde ontrent 1000. treden, doch die breede ses mael die lenghte overtreffende, rondts omme met klippen, ghelijck het water comende beset, dat die schepen niet sonder groot perijckel daer aen moghen comen, ende dat op eene plaetse alleen, ende met kleyne scheepkens, waer uyt

+ R. Ganabara.
R. Janeiro.

1) Hiermede eindigt cap. V van Lery. Het volgende hoofdstuk dat over de Fransche onderneming onder Villegagnon uitvoerig handelt, is niet in de Latijnsche uitgaaf van de Bry opgenomen; ook Linschoten heeft daarvan niets. Hier sluit onmiddellijk Lery's zevende hoofdstuk aan (bij de Bry cap. VI) met opschrift in de Nederlandsche uitgaaf: Beschrijvinghe van de Riviere Ganabara....

+ B. Fermosa, desen inwijck van de Fransoysen wel bekent, om dat zy daer langhe heb ben getrafiqueert.

+ De mont van desen inwijck seer sorgelijck.

+ [40 b]

+ Le pot de buere ofte boter pot.

+ Retier.

+ De Fransoysen nemen een bewoont Eylandeken in, dat zy noemden Coligni twelck van natueren sterck waer.

[p. 122]

blijckt, dat dit Eylandt om der ghelegentheyt der plaetsen van natueren seer sterck ende vast is. Aen beyde zyden verheft hem in dit Eylandeken een kleijn huevelken, waer op die overste zijn hutte ghestelt hadde, ende op een Rotse, ontrent 50. ofte 60. voeten hoogh int midden vant landt zijn hof oftet Casteel Coligni, ter eeren vanden Admirael van Vranckrijck, die hem aldaer gesonden hadde, also gheheeten. In andere om ligghende evene velden laghen die hutten der Fransoysen uyt ronde houten gemaeckt ende met kruijt ghedeckt, het ghetal der Fransoysen, die hy by ⁺hem hadde, waren ontrent 80. persoenen. Thien duysent treden ofte 2½. mylen spaensch voorder van dit Eylandt, light een ander seer vruchtbaer Eylandt int ronde hebbende 3. mylen, van die Fransoysen het groote Eylandt ghenoemt, bewoont van Tovoubinambautijs, bontghenooten der Fransoysen, waer toe zy menich mael over voeren om Meel ende andere nootwendighe dinghen te halen. Noch so zijn in dese inwijc des Meers vele andere kleyne onbewoonde Eylandekens, daer seer goede Oesters ghevonden worden. Die Barbaren duijcken aen die stranden ondert water, ende vatten met den handen eenighe groote steenen die zy mede boven brengen, aen die welcke rondts omme veel Oosters, so vast hanghen, dat men die nauwelijck aftrecken mach, smakelijck om te eeten, ende sommighe oock kleyne Peerlkens in hebbende, worden⁺ van haer luyden Leripes gheheeten. Dit water is vol vreemde visschen, insonderheyt Barbeelen ende Zee Swynen, oock soo houden daer ontrent vele groote Walvisschen, seer vet ende dick van huijt. Hier comen oock uyt het binnenste landt in desen inwijck loopen twee soete ofte versche Revieren, op welcke ten beyden zyden vele dorpen der wilden ligghen. Thien ofte 15. mylen ⁺voorder die Custe vervolghende nae die R. de Plata, ofte die Strate van Magellan toe, is een ander groote inwijck van die Fransoysen⁺ Vasarum gheheeten, daer zy oock haer seylagie toe hebben, ghelijck tot desen, welcken zy eerst verkreghen hebben.⁺

+ Noch by de Fransoysen een ander kleijn Eylandt ontdeckt seer vruchtbaer gheheeten tgroot Eylandt.

+ Leripes zijn Oesters die uyt de gront ghehaelt worden.

+ R. de Plata

+ Vasarum een ander inwijc.

+ [41 a]

Volcht de maniere ende ghedaente deses volcks¹⁾.

⁺Die Toupinambaultij zijn van de ghedaente ons luyden niet onghelijck, wel gheproportioneert van lijf ende leden, stercker ende ghesonder dan wy, oock weynigher sieckten on-

1) Cap. VIII (in de Latijnsche uitg. VII) van Lery.

+ Beschryvinge der Toupinambaultij.

[p. 123]

derworpen, by haer sietmen weynich lammen, kreupelen, blinden ofte mismaeckte menschen, al hoe wel sommighe tot 120. jaren leven, die jaren by de Manen rekenende; oock werden weynich by haer graeu, een getuijchnisse van die getempertheyt deses landts,⁺ als van gheen koude ofte quade rijp schade lydende, het geheele jaer over groene boomen, cruyden ende velden hebbende; Oock om dat zy sonder swaricheyt ende sorge leven blyven even jonck: want hebben geen schadelijcke vergifte ofte vuyle wateren (daer allerley siecten uyt groeyen) die zy drincken, zy hebben ooc gheenderley quade passien ende affecten des ghemoets, (die de lichamen ende de gheesten stooren ende verteeren) by haer plaetse: want weten van gheen afgunst, giericheydt, kyvagie, haet ofte nijt, die ons luyden tot onser schanden ten meesten krencken. Belanghende⁺ die coleuren haerder lichamen zijn niet gheheel swart: maer bruijn, ghelijck Spaengiaerden, om die hitte der Sonnen; Mannen, Vrouwen ende Kinderen gaen alle naect gelijc zy geboren zijn, (ten ware ten tyden van feesten ofte oorloch) sonder eenighe beschaemtheyt; Men vinter oock die twee groote bladeren van kruyt te samen binden, om haer schaemte daer mede te bedecken, niet soo seer om der eeren willen, dan veel meer dat zy eenighe mismaectheyt ofte siecten der plaetsen (die dickwils int ouder comen) daer mede bedecken; Zijn niet rou ofte harigh ghelijck sommighe gheschreven ende ghemeent hebben: want laten geen⁺ hayren aen haer lijf blyven, terstont eens vooren comende, plucken zy sulcke met die nagelen ofte met scheerkens (die zy vanden Fransoysen ofte Portugesen becomen) uyt, ende dat niet alleen vande kin ende baert: maer oock van die ooghen braen ende ooghen, het welcke maeckt dat zy ten meesten scheel ende wreedt van ghesichte zijn; Het achterste deel des hoofts is met hayr bedeckt; Den Knechtkens werden van Kindts been aen tot haer⁺ ouder toe altoos het hayr van die kruyne ofte den schedel af, het gheheele voorhooft over afgeschoren, dat het schijnt een Monincks kruyne te wesen; op het achterste deel des hoofts laten zy die hayren wassen, op onser voorouderen maniere, welcke tot die necke comende, afghecortet werden. Noch so hebben zy voor een ghewoonte, dat zy die knechtkens in haer jonckheyt die onderste lippen doorbooren, daer in spitse ende scherpe beenkens steeckende soo wit als Yvooren, die zy in ende uyt doen nae haer believen, wat ouder ende manlijcker wordende, namen dese witte beenkens wech, ende dragen in plaetse van die groene Jaspis, steenkens ende

+ Ghedaente deses landts.

+ Het coleur harerlichamen is als die in Spaengien.

+ Plucken al het hayr uyt, uyt de kin als andersins, etc. waer door zy een wreedt gesicht hebben.

+ Vreemde maniere van haer hayr te scheren. Van ioncks af booren zy de knechtkens de onderste lip door, daer in stekende beenkens, ende naederhant in hanghende steenen een vinger lanck.

[p. 124]

aert van een bastaert Ameraude, inwendich plat met een hooftken, daer met zy niet uytvallen mogen; daer zijn sommighe die dusdanighe steenkens draghen eenen vingher lanck ende scherp, ⁺ten tyden dese steenen uytnemende, spelen met die tonge door die gaten, een onghenuechlijck spectakel om aen te sien: want schynen twee monden te hebben. Sommighe van dit volck dragen niet alleen die steenen door die lippen; maer ooc door beyde wangen;⁺ Aenlangende hare neusen, hebben die selvighe plat, meest door ⁺kunst ende cracht in haer geboorte inghedruckt, contrarie onse maniere, hebben geerne goede gevels; maer zy achten die inghedruckte ende platte neusen voor een schoonheydt; Haer lichamen verschilderen zy met veelderley verwen, insonderheyt ende boven allen, die beenen ende schenen met swarte coleuren uyt een sop ⁺van een kruijt gheperst, van haer Genipat ghenoemt, also dat mense van verre siende, meent swarte stevalen ofte Papen broecxkens aen te hebben; Die swarticheyt van dit sop kleeft so vast aen, dat die in 10. ofte 15. daghen oock dickmaels ghewasschen wesende, niet af en gaet. Oock so hebben zy halsbandekens ontrent 8. vingheren lanck, uyt gheslepen witte beenkens, soo wit ⁺als Alabaster, welcke zy Iaci noemen, nae die Mane deser figuere diese hebben, ende dese vlechten sy met Cottoen snoerkens aen een, ende draghense aen den hals, als oock noch eenighe andere ronde ende platte beenkens, ghelijck stuyvers, die in 't midden doorboort, ende aen een ghereghen, ghedraghen worden, als by ⁺ons de Gouden kettenkens; Dese noemen zy Bou-re, behalven dese maken noch van swart blinckende hout ronde steenkens, die zy te samen voeghen als vijftigen, ende om den hals draghen, welcke soo schoon schynen ende blincken, als by ons eenighe getten. Zy hebben oock seer vele Hoenderen van onse aert, die de Portugesen daer eerst ghebracht hebben, waer af zy die witten nemen, ende plucken ofte roppen die seer kleyne vederkens ofte ⁺pluijmkens daer af, die zy naederhandt met yserkens kleen hacken ende root verwen, bestrijcken daer nae hare lichamen met eenighe klevende Gomme, ende stroeyen die pluijmkens daer in, dat zy schynen nieuwe uytghehickte voghelen ghelijck, waer door dan oock dese dwalinge gecomen is, dat sommighe eerst in dese landen comende, ende die menschen aldus mismaeckt siende, ghedacht hebben dat zy van natueren alsoo rou waren. Die voorhoofden vercieren zy met vederen van allerley coleuren, seer aerdich ⁺tsamen ghevlochten, op de maniere als die Fransche Jofvrouwen

+ Seltsaem spectakel als zy met de tonge door de gaten spelen.

+ [41 b]

+ Inghedructe neusen by haer schoon.

+ Genipat welcks sap zy haer mede beschilderen.

+ Iaci, soo noemen zy de halsbanden van beenkens ghemaeckt

+ Bou-re ghebruijcken zy in plaetse als by ons de goude ketene.

+ De Indianen smeren haer lijf met Gomme, ende dan plecken zy haer lijf vol vederkens, ende schynen soo wildemans.

+ Hare voorhoofden vercieren zy met vederen, als de Jouffrauwen hier te lande doen.

[p. 125]

pareersel van vreemt haer voorstellen, croons wyse, alle dusdanighe accoutrementen van vederen ende steenkens, als oock die Ratelen, daer zy gheluyt mede maken, hare houten hellebaerden, en wat diergelijcken aengaet, machmen by Paludanum te samen sien¹⁾; Dese kroonen des hoofts noemen zy Yempenambi. Aen die⁺ ooren draghen zy oock ten meestendeel witte beenkens,niet onghelijck die de Kinderen in haer jonckheyt door die lippen draghen. In Brasil zijn eenderhande swarte Voghelen ghelijck Kraeyen die zy op hare tale Toucan noemen, dese hebben om den hals kleyne plecxkens ende ringhs van gheele ende roode seer fyne vederkens, welcke zy met het vel af blasen ende drooghen die: ghedroocht wesende werden oock Toucan gheheeten nae die Voghelen, welcke⁺ zy op beyde de wanghen draghen, die met Was aen klevende, ten oorloch treckende, ofte op hare feesten, als zy een mensche dooden ende eeten willen nae haer ghewoonheyt,op dat het aen cieraet niet en ghebreke, trecken zy dusdanighe kleederen van vederen aen, setten hoeden op het hooft, ende armbanden van groene, roode, blaeuwe ofte andere colueren van vederen om die armen, ⁺seer aerdich tsamen gevlochten, datmen sulcks niet schoonder⁺ by ons mach doen, schynen niet anders dan oft zy van gebloemt Fluweel ghesneden waren, als men sulcke by Paludanum oock sien mach, ende dusdanighe vederen binden zy oock aen hare houte Hellebaerden, die bycans als een swarte spit lappe zijn van hart hout, root ofte swart wesende ghemaeckt²⁾. Zy draghen oock⁺ over haer schouderen eenighe schorten van groote Struijs vederen, (een teecken datter Struijssen in haer landt zijn) die seer aerdich tsamen ghevlochten zijn, ende lanck afhanghen, van haer Araroye⁺ gheheeten. Die manlijck ende dapper by haer willen ghehouden zijn, ende den roem dat zy vele menschen vermoort ende ghegheten hebben, snyden die borst, die hysen, dyen met langhe sneden open, also eenighe verheven strymen makende, welck zy met een swart⁺ poeyer bestroyen ende swart maken, welcke verwe niet afgaet so langhe zy leven, schynen van verre doorsneden kolders aen te hebben ghelijck die Switsers draghen, als zy willen eenige droncken feesten ofte dansen houden, waer toe zy seer ghene-

1) De ratelen en hellebaarden zijn hier door Linschoten ingevoegd, die dit alles in de verzameling van Paludanus had gezien. Over beide voorwerpen in de volgende regels iets meer.

+ Yempenambi zijn beenkens die zy inde ooren hangen.

+ Toucan, dese Voghelkens uyt gheblasen' plecken op elcke wanghe de helft.

+ [42 a]

+ In hare feesten ofte ten oorloch treckende, doen zy al haer cieraet aen.

2) Hier worden in den Latijnschen tekst de ‘lignei clavi’ vermeld; de benaming als hellebaarden en de nadere beschrijving hebben we weer te danken aan de voorwerpen die Linschoten bij Paludanus zag.

+ Hoe hare sweerden zijn.

+ Araroye is een schoorte kleet van Voghel vederen.

+ Die manlijck by haer zijn, ende veel menschen vermoort ende ghegeten hebben, die snyden de borst, de billen ende dyen op, daer poyer instroyende, genesen zijnde, gaet nimmermeer af.

[p. 126]

ghen zijn, omme die vrolijckheyt te vermeerderen, boven het seer vreeselijck gheluijt ende gheschrey dat zy dryven, hebben zy eenigherley uytgehoolde vruchten, welcke Thevetus Ahonay¹⁾ noemt, die pitten wech doende, sommige met steenkens vullende, sommighe so latende, rygen die selfde aen Cottoen snoerkens, ende binden die om die beenen, daer mede dansende ghelijck ⁺die goechlaers by ons doen met Nuerumburchsche bellen. Van ghelijcken draghen zy in die handen sekere drooghe uytgehoolde Cauwoerden, die zy oock met steenkens vullen, ende met een langhe steel van hout houden, daer mede gheluijt makende als die Kinderen in ons landt doen met een blase vol Boonen; Dit ⁺instrument aldus toeghemaeckt, wordt van haer geheeten Maraca. Belanghende die Vrouwen gaen naeckt ghelijck de Mannen, trecken oock alle het hayr uyt, ja mede om, ende van die ooghen, dan ⁺houdent int gheheel op't hooft, ghelijck die onsere, havenent niet minder met wasschen ende kemmen, bebindent oock ten tyden met root gheverude Cottoen huyven, als van outs by ons oock ghebruijckelijck, nochtans ten meesten met hanghent ende ghespreyt hayr gaende tot op die schouderen, waer in zy groote vermakelijckheyt⁺ hebben. Die Vrouwen en doorbooren noch lippen noch wanghen: maer wel die ooren, jae soo wijt datmen een vingher daer door steken mach, daer in zy van slacken huijskens langhe dinghskens draghen tot op de borst ende schouderen afhanghende, als ooren van Winden ofte Water-honden. Het aenghesicht verschilderen zy met allerley verwen, waer toe zy hare ghebueren ofte andere Vrouwen ghebruijcken, die midden op die wanghen met een pinceel een ronde circkel maken, ende allerley linekens daer om trecken van allerley colueren, tot dat het gheheele aenghesicht vol is, oock niet die oogen dexels ende leden vry latende. Zy dragen ooc armbanden uyt witte beenkens seer dun ghesneden als schilferen, ende die seer bequamelijcken met Was ende Gomme te samen gevoecht, dattet niet om seggen is, oock ⁺witte hals banden, die zy Bou-re heeten, die zy niet aen den hals ghelijck die mannen: maer alleen om die armen draghen, hier toe begheerden zy seer van die glasen Pater-nosterkens uyt onse landen⁺ die van allerley coleuren waren, ende van haer Maurobi²⁾ genaemt.⁺

1) Lees: Ahouay. Zie hierna blz. 140 Thevetus, Cosmographie Universelle fol. 922 geeft eene uitvoerige beschrijving en afbeelding van den boom en de vruchtensnoeren. Bij Carolus Clusius (Arom. et simplicium hist. 1593 blz. 197-198) afb. van voorwerpen in zijn bezit.

+ Ahonay¹⁾ zijn Ratels.

1) Lees: Ahouay. Zie hierna blz. 140 Thevetus, Cosmographie Universelle fol. 922 geeft eene uitvoerige beschrijving en afbeelding van den boom en de vruchtensnoeren. Bij Carolus Clusius (Arom. et simplicium hist. 1593 blz. 197-198) afb. van voorwerpen in zijn bezit.

+ Maraca.

+ De Vrouwen draghen Cottoene huyven.

+ De Vrouwen doorbooren die ooren, daer in dragende slecke huyskens, schilderen haer aengesicht.

+ Bou-re zijn de Vrouwen armbanden.

+ Maurobi soo heeten zy de Paternosterkens.

2) Lees: Mauroubi.

+ [42 b]

[p. 127]

Ahouaï, naar Thevet, Cosmographie universelle f. 922.

[p. 128]

Te verwonderen staet dat dit volck ooc eenige cleederen gegeven wesende, zy die selfde niet willen oft begheeren te dragen, haer excuserende dattet by haer luyden gheen ghewoonheyt is, ⁺sullen liever opt bloote lijf steenen ofte yet anders draghen, dan op die kleederen; Hebben voor een maniere dat zy by alle revieren op die hacken neder hucken, ende dat hooft met water bespreyden, soo ghebeurt het oock mennichmael, dat zy op eenen dagh, in maniere van vogelen teenmael onder duijcken in 't water, souden zy soo dickwils die kleederen uyt doen, is al te moeyelijck ende ongelegen, jae dat meer is, die Slavinnen selfs ghedwonghen zijnde van hare meesters om kleederen te dragen, sullen noch om ⁺haer lust te boeten, des avonts die hemden ende kleederen uyttrecken, ende door 't landt omme loopen; Alhier staet een weynich te verhalen van die kleyne kinderkens die 4. ofte 5. jaren out zijn, vet van lichaem, met witte beenkens in die lippen, ende het hayr geschoren, oock ten tyden die lichamen ghemaelt ende met coleuren aenghestreken, die met hoopen tsamen loopen ende dansen, dat sulcks een wonder ende seer genoechlick is om aen te sien, ⁺lestlijcken so is noch hier aen te mercken, dat vele van die opinie zijn, dat die naecktheydt deser Vrouwen porren soude tot dertelheyt ende onkuijsheydt, 'twelck nochtans inder daet contrarie bevonden wort: want door dese onghecierde naecktheyt die mannen meer een tegenheyt dan lust verkrygen, ter contrarie die groote cieragie ende costelheyt der kleederen, die blancketsels ende verciersels, het valsche hayr, die kostelijcke pareersels des hoofts, die hals ende armbanden van Gout ende ghesteenten, die onse Vrouwen gebruijcken, porren ende bewegen die Mannen meer als dese onnoosele naecktheyt, hoe wel die nochtans tegens Gods ordinantie ende niet te prysen is, oock op sulcke maniere niet voren ghestelt wert, dan ghelijck zy hier in die limiten der regulen Gods ende der eerbaerheyt te buyten gaen, alsoo doen die onsere niet minder sonde in haer overdaet ende Heydensche ghewoonheyt, etc.

+ Zy begheeren gheen kleederen te draghen jae sullen liever steenen op't bloote lijf draghen, als cleederen daer onder te hebben.

+ Zy connen geen cleederen draghen, de wyle zy by de Revieren comende, daer dickmaels gaen duijcken als de Eenden.

+ Is ghenoechlijck te sien de kleijn kinderen te sien dansen so verschildert wesende.

Volcht van die spyse ende dranck der Brasilianen¹⁾.

⁺Die Brasilianen hebben tweederley wortelen, met name Aypi ende Maniot, welck geplant wesende, in 3. oft 4. maenden die groote verkrygen van anderhalf voet, ende so dick als een mans dye. Dese uyt der aerden gedolven zijnde, worden van die vrou-

1) Cap. IX (VIII) van Lery.

+ Aypi. Maniot, dat zijn wortelen daer zy haer meel van wryven, dat al van Vrouwen beschickt wordt.

[p. 129]

wen alleen (sonder toe doen van mannen) gedroocht by 't vuer op een Boucano geleyt, worden ooc ten tyden op scherpe steenen gewreven, gelijck wy Note Moscate doen, tot een wit meel, dit rouwe meel geheel die smaeck hebbende van ons versche stijfsel. Om dit meel te bereyden, hebben die Brasiliaensche Vrouwen seer groote aerde potten, daer in zy sulcx koken, ende gestadelijcken roeren, tot dat het die dickte van een pap verkrijcht, doch maken tweederley Meel, het eene gesoden tot hardicheyt, twelck zy noemen Ovy-entan,⁺ dat is hart Meel, 'twelck om dat het dueren kan, inden oorloch gebruijckt wort; het ander is weyniger ghesoden, ende weecker, Ovy-pou genoemt, dat is weeck Meel, twelck die smaeck heeft⁺ van witte broots brossem, insonderheyt versch ghegeten zijnde. Ende ofte wel beyde dese sorteringen van Meel noch versch wesende, seer goet van smaeck zijn, oock crachtich voeden, zijn nochtans⁺ onbequaem om broot daer af te backen, men mach wel een⁺ deech daer uyt maecken, niet onghelijck het Terwen deesem, seer goet ende blanck: maer gebacken werdende, salt van buyten verdroogen ende verbernen, ende inwendich Meel blyven alst was, uyt beyderley Meel, met vet vleijsch sop machmen goede bry ofte pap maken, lieflijck van smaeck, ende ghelijck ghesoden Rijs schynende, van haer Mingant gheheeten. Zy persen oock tusschen⁺ die handen uyt dese wortelen versch ghestooten eenigh sop, wit ghelijck Melck, welck in aerde potten aen die Sonne gheset zijnde, te samen loopt als wrongel, dat zy naederhandt in aerde schotelen, ghelijck wy Eyeren doen, braden ende eeten. Die wortelen Aypi worden oock vele ghegheten ghebraden: want worden weeck, ende⁺ smaken ghelijck Castanien, d'andere moeten tot Meel ghemaeckt ende ghekockt wesen, souden anders periculoos zijn te eeten. Beyderley wortelen stelen zijn van het fatsoen niet onghelijck, die groote hebbende van een cleijn Genever boomken, ende bladeren gelijck Peonie; Die verwonderinghe deser wortelen bestaet in die veelvoudicheyt: want die tacxkens die soo bros zijn als Henneppen steelkens, hoe mennichmael zy ghebroken werden, ende diep begraven, geen ander cultiuatie daer toe doende, brenghen in 3. ofte 4. maenden een groot ghetal deser wortelen voort. Oock soo⁺ hebben zy vele Indische Terwe, van haer Anati¹⁾, van andere Maiz gheheeten, daer zy oock meel af maken, kokent ende eetent. Hier volcht nu van haren dranck, die zy uyt dese tweederley wortelen⁺ ende oock van't Maiz maken, op dese maniere doch alleen van

+ Ovy-entan is hart Meel dat dueren kan.

+ Ovy-pou is weeck Meel.

+ [43 a]

+ Van haer meel canmen gheen broot maken.

+ Mingant, pap van wortelen Meel.

+ Aypi een wortel ghebraden smaeckt als Castanien.

+ Maiz ofte Anati.

1) Lees: Auati.

+ Dranck der Brasilianen van Vrouwen toe ghemaeckt oft hoe zy die bereyden.

[p. 130]

Vrouwen: want hebben die opinie, so sulcks van mannen geschiede, dat die dranck geen smaeck hebben soude. Soo snyden zy dan dese wortelen aen kleyne stucxkens, ghelijck men by ons die Rapen doet, die men koken sal, sieden die daer nae in gheele potten, tot dat zy weeck zijn, setten die alsdan vant vuer af, daer nae sitten haerder een deel om dese groote potten, ende kauwen dese weecke ende gesodene wortelen, ende die in haer handen ontfanghende, werpense in een ander pot daer toe bereyt, ende aen't vuer ghestelt, al waer zy wederomme werden ghesoden, ende ghestadich met een stock geroert, soo lange alst haer dunct dat zy ghenoech zijn, worden daer nae in andere groote riede vaten gheghoten, sonder af te klaren, wederomme ghesoden hebbende, ende geschuijmt zijnde, bedecken zy die rieden, ende bewaren den dranck om te drincken op hare maniere, als ick stellen sal. Op de selfde maniere maken ooc die Vrouwen eenen dranck van Maiz ofte ⁺Indische Terwe. Desen dranc noemen zy Caou-in, die turbel ende dick is, ende bykans een smaeck heeft ghelijck Melck, desen hebben zy wit ende root, ghelijck wy Wijn, ende om dat dese wortelen ende dat Maiz seer overvloedich hier wassen, daeromme moghen zy oock so veel drancx maken als zy willen, twelc in groote mennichte van haer ghedaen wort, sulcks by een vergaderende tot dat zy om te drincken by een comen.

Als zy dan tot dese drincfeesten vergaderen, ofte als zy yemant willen slachten op hare maniere, so maken die vrouwen vuer ontrent die vaten, dat die dranck lauw werde, daer nae wort het eerste vat gheopent, ende daer uyt scheppen die Vrouwen een halve groote Cauwoerde vol, welck die Mannen al dansende uyt die handen der Vrouwen ontfangen, ende met eenen dronck uytdrincken, ende dit doen zy so dickwils, dat in alle die vaten niet een droppel drancks overblijft, alsoo dat ghesien is van Lerio, daer uyt dit alles overgheset ende ghenomen is, dat zy 3. dagen aen een⁺ droncken sonder ophouden, ende also vol zijnde, dat zy niet meer dragen consten lieten nochtans niet af om de strijt te behouden. ⁺Onder dit drincken zijn de Americanen seer vrolijck, singhen, springhen, dansen, vermanen den anderen tot manlijckheyt inden krijgh om vele vyanden te vangen: daer na loopen zy after een gelijck die Cranen vliegen, springhende soo lange tot dat die vaten leedigh zijn, ende op dese feesten insonderheyt als zy een mensche slachten sullen, zijn zy met schoone vederen ende hals ende arm banden becleedet, in hare dansen comen geen vrouwen tus-

+ Caou-in, een dranck van Maiz ghemaeckt root ende wit, als wy hebben rooden ende witten Wijn.

+ [43 b]

+ De Americanen zijn groote dronckaerts, ende in hare feesten vermanen zy den anderen tot manlijck te zijn inden krijch.

[p. 131]

schen te gaen, dan dansen elck voor sich selven, ende dit drincken geschiet, als die geheele mennichte van een Dorp by een komt, die gebueren drincken oock wel met den anderen in haer hangh beddekens sittende, dan matelijcker, soo zijn hier by noch tweederley⁺ dinghen te mercken, ten eersten dat die Brasilianen nimmermeer over haer eeten drincken als wy doen, noch onder haer drincken eeten, ten anderen dat zy oock eeten sonder spreken, ende so zy yet te seggen hebben tegens den anderen, dat doen zy na die maeltijt, houden oock gheen seeckere ure om te eeten, dan doen sulcks als zy hongher hebben, soo wel des nachts als des daechs, zijn nochtans seer sober int eeten, die handen ende mont wassende voor ende na den eeten, dan ick achte dat zy dit meest doen om die slymerich van haer Meel af te wasschen.

+ De Indianen eeten sonder drincken, ende als zy drincken soo eeten zy niet, ende als zy eeten soo spreken zy niet.

Van sommighe groote beesten ende Crocodilen van Brasilien¹⁾.

EErstlijck is te weten dat in Brasil gants gheen viervoetighe Beesten zijn d'onsere gelijck. Zy hebben eene sorteringe gants overvloedich, die zy Tapiroussu noemen²⁾, van middelbare⁺ ghedaente eender Koeyen ende Esels. Dit beest heeft rosachtich ende lanck hayr, vande gedaente ende groote als verhaelt is, ghelijck een Koeye, doch sonder hoornen, ende korter van hals, langhe ende hangende ooren, dorrer ende slancker beenen, een gheheele klaeu gelijck de Eselen, datmen niet onrecht, om beyde eyghenschappen dit beest Koey-esel heeten mach, is nochtans van beyden onderscheyden, eerstlijcken om dat het een corte steert heeft (gelijck vele beesten in America, gheheel geen steerten hebben) ende scherpe tanden, nochtans sonder eenige sorge; want vluchtet voor den menschen. Die Barbaren schieten dese met hare pylen, ofte zy vangen die in kuylen, die zy delven, ende houden die gants weerdt om des huijts willen, welcke als zy afghetrocken hebben, snyden zy die huijt vanden rugghe aen ronde schyven, ende droogen sulcke aen die Sonne, ende maken hier uyt Beuke-

1) Cap. X (IX) van Lery.

2) Petrus Martyr (1530 fol. 34) beschrijft den tapir (zonder naam) aldus: Eén dier brengt dit land voort, waarin de natuur zich als een wonderkunstenaar heeft willen toonen. Het is van grootte als een rund, met olifantsnuit gewapend, toch geen olifant; kleur van een rund, toch geen rund; met paardehoeven, toch geen paard; olifantsooren, maar minder uitstaand en hangend, toch meer uitstaande dan van andere dieren. Thevet (Cosmogr. Univ. 937 v.) noemt het dier Tapihires en geeft eene uitvoerige beschrijving, maar zonder vermelding van den snuit en zonder vergelijking met den olifant. Lery neemt deze beschrijving in hoofdzaak over, en zoo weer Linschoten. Op onze kaart (III) staan twee dieren met hangooren; zouden dit tapirs voorstellen?

+ Tapiroussu oft Koeyesel, welck vleijsch als Rundtvleesch van smake is, de huijt dient tot beukelaers, can geen pijl door comen hoe hert die gheschoten wordt.

[p. 132]

laers, waer op zy haerder vyanden pylen afkeeren: want werden ⁺door die hitte der Sonnen so hert, dat geen pijl daer door mach, hoe fel zy oock gheschoten zy. Het vleijsch deser beesten smaect bycans gelijck ons runt vleijsch, wordt van die Brasilianen op hare roosters ghebraden ende bewaert: want om dat zy gheen sout hebben, braden al haer vleijsch op houte roosters, ende bewarent alsoo, men vint in alle Dorpen dusdanige roosters, die mennichmael vol van geslachtede menschen vleijsch ligghen¹⁾.

Ten tweeden hebben zy een sekere aert van Herten, Seouassous ⁺gheheeten, doch kleijnder als die onsere oock met cleijnder hoornen, ende het hayr hanghende als de Geyten.

⁺Het wilde Americaensche Swijn, 'twelck zy Taiossou heeten, is⁺ vande groote des lichaems, ooren, hooft voeten, het onser gantsch ghelijck, oock met die grootheyt ende scherpheyt der tanden seer schadelijck, nochtans om dat het magerder ende rancker is, ende om dat het schricklijcken bromt: soo ist hierom mismaecter; Oock so heeft sulck beest van natueren een open gat op die rugge, gelijck het Meyr-swijn opt hooft den adem daer uyt ende in treckende²⁾. Noch so is alhier int landt een lijfverwigh beest Agouti gheheeten, mede een aert van een Herte, met ghekloven klaeuwen, ⁺eenen korten steert, met een snuyte ende ooren vast ghelijck een Hase, lieflijck ende aengenaem van smaeck. Noch soo zijnder 2. ofte driederley aert van dieren die zy Tapitis noemen, onse Hasen ⁺niet onghelijck, root ofte ros van hayr. In den Bosschen houden ⁺oock groote Ratten, van de groote ende 'thayr ghelijck Eeckhoornkens, smaken niet onghelijck onse Conynen.

⁺Pag ofte Pague, een dier van die hooghte ende groote als een middelbare Wint, met een leelijck hooft, een schoon vel, ende met swarte ende witte plecken onderscheyden, van smaeck vast ghelijck Calf vleijsch.

⁺Daer is noch een ander beest Sarigoy gheheeten, 'twelck om zijn stancks wille van die Wilden niet ghegheten wert, hoe wel het goet ende smakelijck vleijsch heeft, insonderheyt die vetticheyt der nieren daer af ghenomen zijnde, daer in die stanck is; Daer ⁺zijn oock Tatous ofte Armadillen, van welcke op andere plaetse gheseyt is; heeft wit seer goet ende smaecklijck vleijsch; Daer is

+ Koey-esels vleijsch, oock menschen vleijsch braden zy op houte roosters, ende bovent vier ghedroocht ende so bewaert.

1) Lery laat hier eene uitvoerige beschrijving van die roosters - Boucans - en de manier van braden daarop, volgen. Linschoten heeft dit overgeslagen. In het hoofdstuk over de oorlogen komt het onderwerp op nieuw ter sprake. Zie blz. 153.

+ Seouassou zijn Indiaensche Herten.

+ Taiossou oft indiaens wilt swijn, kleijnder, magherder, nochtans felder als de onse, hebben een gat op den rugghe daer den adem door gaet.

+ [44 a]

2) Deze vreemde bijzonderheid is, als het geheele hoofdstuk, Lery naverteld. Ook bij Thevet, Cosmogr. univ. f. 936 verso.

+ Agouti,een ander soorte van een Hert.

+ Tapitis.

+ Hare Ratten smaken als onse Conynen.

+ Pag ofte Pague.

+ Sarigoy, een dier dat seer stinckt.

+ Tatou.

[p. 133]

oock by haer een aert van Crocodilen, welcke zij Iacare noemen,⁺ die dickte van een been hebbende, ende tamelijck lanck, niet schadelijck, zijn in alle huysen, dat die kinderen daer mede spelen, sonder eenigh perijckel. Die Crocodilen die aldaer zijn, hebben een wyder mondt, hooghe voeten, die steert noch ront noch scherp: maer aent eynde seer dunne. Noch soo zijnder eenighe sorteringhen van Heghedissen, ghepleckt ende ghesprinckelt gelijck onse kleyne, ende of dese wel 4. ende 5. voeten lanck zijn, matelijck van dickte, ende schricklijck van't aensien, soo houden zy nochtans ghelijck die Vorschen in Revieren ende Morassen, ende doen niemant schade, heeten van haer Tovous, dese ghestropt zijnde⁺ ende gekockt, passeren alle spyse van Brasilien in smaeck, hebben een vleijs soo wit als een Cappoen, lecker, cort ende lieflijck. Zy hebben oock groote Padden, die de Toupinambaultij geheel gebraden eeten, dan moeten niet wesen als onse Padden, die verghiftich zijn. Zy eeten oock Slanghen, van die dickte eenes arms, lanck⁺ 5. voeten, doch zijn niet sonderlinghe van smaeck. Het groeyen ooc aldaer velerley ander Slanghen, insonderheyt in die Revieren, die so groen als gras schynen, lanck ende dunne, wiens steeck seer periculeus is. Oock so houden in sommighe Wolden ofte Bosschen seer groote ende periculose Hagadissen. Iohannes Lerius schrijft,⁺ dat hy eens door't Bosch gaende, hem eene ghemoetet is, de dickte van een Man hebbende, 5. ofte 6. voeten lanck, geheel met witte schubben blinckende, als Oester schulpen bedect, die de eene voor voet ophefte, ende den kop om hoogh stack, met glinserende ooghen hem aenschouwende, ende met een open mont den asem wijt ophalende, dat sulck spectakel vreeselijcken was om aen te sien, ende na dien hy hem met zijn ghesellen die by hem waren ⁺wel ontrent een vierendeel van een ure hadde aengesien, is terstont den berch aengeclommen met sulcken ghedruijs, door ende over die struyvellen ende boomen, dat gheen Herte door 't bosch loopende, sulcken gheluijt conste maken. Noch soo is in dit landt een ander vreemt dier, Ian-ovare gheheeten, alleen door⁺ het roof hem onderhoudende. Dit beest is vande hooghte der beenen ende der snelheyt niet onghelijck een Windt-hondt, dan heeft onder die kinne eenen baert ofte lanck hayr, een gesprenckelde huijt, seer schoon ghelijck een Lux, ende ooc in anderen den Lux seer ghelijck. Voor dit beest vreesen die Brasilianen seer: want alle die't becomt scheurt het, ende vernielt die gelijck een Leeuw, zijn aes daer af nemende; die Indianen dese Beesten

+ Iacare ofte kleyne Crocodillen zijn in alle huysen dat de kinderen daer mede spelen.

+ Tovous, een dier dat lieflijck om eeten is, boven alle ander vleesch.

+ Zy eeten Slanghen, Padden, dan zijn niet als de onse.

+ Ioannes Lerij ontmoete in een bos een Haghedis soo dicke alseen Man, seer vreeselijck om aen te sien.

+ [44 b]

+ Ian-ovare, een beest als een Wint-hont dat seer snel is, ende verscheurt menschen ende beesten, die eetende.

[p. 134]

weder in kuylen vanghende, om haer leedt te wreecken, doen haer in lancksaemheyt sterven, die pyne alsoo willende verdubbelen.⁺ Noch soo zijn in dit landt vele Meyr-catkens, cleyne ende swarte, die zy Cay noemen, onder andere eenderley aert van hayr, Sagovin gheheeten, van die groote ende coleur des hayrs, ghelijck een Eeckhoornken: maer soo veel die ghedaente belanght, des snabels, borstes ende halses, ende andere deelen een Leeuw ghelijck, oock seer stout, ende het schoonste van alle cleyne Beestkens die dat landt heeft, dan mach om zijn teederheyt willen niet over Zee ghevoert worden. Een ander seer vreemdt Beest isser

Het dier Haut of Hay (de luiaard), naar Thevet, Cosm. un. f. 941.

⁺noch, van die Wilden Hay ghenoemt¹⁾, van die groote eenes Honts,

+ Cay. Sagovin, een Meyr catte, schoonder als d'ander maer seer teer.

+ Hay, een beest dat niet en eet, leeft van de locht.

1) De Luiaard of Aï, is met den Vos-aap (buideldier), den Tapir, miereneter, gordeldier en schubdier, en den Jaguar (Ianouare), wel een van de quadrupeden van America die den Europeanen het allerwonderlijkst voorkwamen. Linschoten heeft twee wijzigingen gebracht in Lery's beschrijving: weglating van het menschelijke of kindergezicht, en een lange staart in plaats van ‘de steert zeer cort’. Dit laatste stellig onder den invloed van de kaart die het beest met heel langen staart afbeeldt, De afbeeldingen in boeken en op kaarten hebben alle eenzelfde fout: het dier is, zeker naar een opgezet exemplaar, afgebeeld, staande op vier pooten met opgericht hoofd, in plaats van hangende aan zijn klauwen aan een boomtak.
Merkwaardig is de plaatsing van het dier op de prent van de duivelskwellingen; de sage dat het nooit eet of drinkt was zeker oorzaak, dat men het niet voor een wezenlijk dier, maar voor een boozen demon aanzag. Zie hierna blz. 156.

[p. 135]

een aenghesicht hebbende ghelijck een Meyr-catte, een hanghende buijck ghelijck een Soch die ghewerpen heeft, van hayr uyt den witten swart, gheheel bleeck, een langhe steert, met rouwe voeten ghelijck een Bors, langhe klaeuwen, ende ofte dit beest int bosch houdende, seer wilt is, so machment nochtans ghevanghen hebbende tam maken. Die naeckte Tovoupinambaultij spelen daer niet gheerne mede, om die scherpe claeuwen willen die het heeft; Niemant (als die Indianen vertellen) heeft dit beest, noch int bosch, noch ghevanghen wesende, sien eeten, meenen dat het leeft van die lucht, dan hier af is oock op andere plaetse gehandelt. Ten laetsten so is daer noch een beestken seer vreemt Coaty geheeten,⁺ soo hoogh als een Hase, met cort ende gesprinckelt haer, cleyne scherpe oorkens, een hooft dat cleijn is, ende van die oogen een verheven snuyte, langher als een voet, ront als een stock, op een corte spatie aen 't eijnde af nemende, alsoo dat het vast even dick is, met so enghen mont, dat men nauwelijck die alder cleijnste vinger daer in brenghen mach, seer vreemt om te sien; ghevangen wesende, leijt zijn 4. voetkens tsamen, ende valt op d'een zyde ofte d'ander, ende laet sich niet opheven, ten zy datment eenighe Myren geve, daer af het oock leeft int bosch. Dit landt is oock rijck van allerley vogelen¹⁾, daer af sommighe eetbaer, sommige niet eetbaer zijn. Calcoensche ofte Indische Hennen, van haer Arignou-Oussou geheeten, gemeen hierlandische⁺ Hennen, van die Portugesen daer eerst gebracht, ende onder dese aert zijn de witten daer seer weert om die vederkens uyt te plucken, die root te verwen, haer daermede te vercieren, doch so eeten die Indianen geen van beyden; meenen ooc dat die Eyeren verghiftich zijn, ende vreesden, siende datse die Fransoysen⁺ aten, hier door comt het dat in die dorpen daer weynich vreemdelingen handelen so overvloedich veel Hennen zijn, datmen om een penninc een coopen mach. Nevens die Hennen teelen die Barbaren⁺ ooc vele Eijntvogelen, Vpec ghenoemt, dan de wijl zy sulcken superstitie hebben, dat so verre zy van alsulcken traghen voghel⁺ aten, dat zy oock soo traegh souden werden, ende also van

+ Coaty, een cleijn beestken dat nerghens als van mieren leeft.

1) Hier begint een nieuw hoofdstuk van Lery, cap. XI (in de Lat. uitg. van de Bry X).

+ Arignouousou.

+ Hennen soo overvloedich datmen een coopt om een cleijn penninc.

+ [45 a]

+ Vpec.
De Indianen eeten niet gheerne van water Voghelen, noch Visschen die traech swemmen.

[p. 136]

haer vyanden mochten overylt worden, daerom willen zy dese oock niet proeven, als oock gheen ander ghedierte dat lancksaem voort gaet, ofte visschen die traech swemmen. Noch soo zijnder vele van die ghesprenckelde Hoenderen, insonderheyt driederley gheslachten, alle swart, met witte plecken, van smaeck seer lieflijck,⁺ ghelijck Phasanen. Noch so zijnder tweederley aert van seer ⁺schoone Hoenderen, geheeten Mouton, van die groote ghelijck Paeuwen, ghesprenckelt met witte plecken ende swarte vederen. Macocava, Ynambou-ouassou, zijn tweederley aert van Patrysen, vande groote ghelijck Eijndt-voghels, ende van smaeck ghelijck Phasanen; Houdt-duyven, Tortel-duyven, ende noch een ander aert van Patrysen, vindtmen daer oock alle vast van eenderley smaeck; van andere vreemde voghelen niet eetbaer vindtmen aldaer seer veelderley sorteringhen, als veellerley gheslachten van Papegaeyen, daer onder sommige so schoon, datmen in die werelt geen schoonder vinden mach, als insonderheyt die twee die ⁺zy Aras ende Canide heeten, van welcke pluymen ofte vederen zy hare cleedingen, kappen ende armbanden maken; Hebben seer schoone, roode, blaeuwe ende gout-geele blinckende vederen, dat zy oock eyghen liedekens daer af singhen. Beneffens dese hebben noch vierderley aert van seer groote ende schoone Papegaeyen, daer onder een aert is die selden tot ons ghebracht wert, by haer ⁺gheheeten Aiourous, die de hoofden van roode, geele ende violette vederen hebben onderscheyden, die vleughelen schoon root, die langhe steerten geel, ende het lichaem groen; Dese leeren die woorden so perfect spreken, als ofte zy van menschen ghesproken waren: men leest van eenen die als ment gheboot, danste, spranck, sanck, ende dreef alle perten die de Wilde bedryven. Inden oorloch treckende, ende gheboden zijnde stil te swygen, sweegh ofte hy stom gheweest hadde, noch tonghe noch voeten roerende. Sodane Papegaeyen als men tot ons brengt, hieten zy ⁺Marganas, achten die seer weynich; want zijnder so vele als by ons Duyven, welcke ofte zy wel hert vleijsch hebben, bykans ghelijck Velthoenderen, werden nochtans vele aldaer ghegheten. Noch so zijnder cleyne Papegaeyen, die oock wel tot ons ghebracht worden: maer onder die voornaemste vogelen deser landtschap is een seer kleijn Toucan geheeten, van die groote eender Duyven, swart als een Rave, uytbesondert die borst, 'twelck geel is, met

+ Melcagrides¹⁾.

1) Lees: Meleagrides = parelhoenderen.

+ Mouton zijn hoenderen soo groot als Paeuwen. Macocava. Ynambou ovassou zijn Patrysen soo groot als Eyntvogels.

+ Aras.
Canide zijn de schoonste Papegaeyen die inde werelt zijn.

+ Aiourous, een soorte van Papegaeyen, die spreken connen oft menschen waren.

+ Marganas zijn Papegaeyen die by ons ghebracht worden.

[p. 137]

een root ringhsken ghelijck hier voren verhaelt is, dat zy op die wanghen draghen, insonderheyt tot eenighe feesten ofte dansen gaende, waer af het die name heeft Toucan-tabourace, dat zijn⁺ vederen om te dansen; Den beck deses voghels is grooter dan 'tgheheele lichaem, ende is eens van die vreemste dinghen die men sien mach¹⁾. Noch een ander isser van die groote ende verwe gelijck een Meerle, uyt besondert die borst, welcke in roodicheyt Ossenbloet gelijck is, wert ooc van de Wilden afgheblasen ende ghedroocht, ghelijck Toucan, ende dit voghelken noemen zy Panou.⁺ Noch soo isser een ander van grootheyt gelijck een Lijster, gheheel Schaerlaken root, die zy Quempian noemen. So ist oock niet te^{+ +}vergeten een seer wonderlijck cleijn voghelken, niet grooter als een Scalbyter ofte Peerts-vliege, met witte blinckende vederkens, dat⁺ so grooten ende lieflijcken gheluyt int singen gheeft, onsen Nachtegael niet wijckende, datmen seggen soude dattet onmogelijcken ware dat uyt soo cleynen lichaem, so grooten gheluijt conste comen, dit vogelken noemen die Wilden Gonambuch. Noch soo zijnder andere seer veelderley voghelen, roode, violette, witte, purper verwige, etc. alle seer onderscheyden van die onsere, ende hier oock niet noodich te verhalen. Eenderley isser daer op die Wilden seer letten, willen oock niet dat soodanighe leet gheschiet, ofte ghevangen moghen worden, daer van zy eenighe Auguria nemen,⁺ is van die groote eender Duyve, graeu van verwe, ende geeft van hem droevich geluijt, 'twelck des nachts meer dan des daechs gehoort wort; Die Tovoupinambaultij houdent daer voren, dat sodanige vogelkens haer toegesonden werden van haer verstorven vrienden om eenige goede tydinge te brengen, ende om haer te porren, ende een harte te geven tegens hare vyanden inden oorloch. Zy meenen oock soo verre zy ten rechten op dit voghel gesanck acht nemen, ende al inden krijch geslagen werden, dat zy nae haer sterven tot haer voorouderen varen sullen after tgheberchte, om aldaer eewich vrolijck te zijn ende te dansen. Zy beelden haer in dat dese vogelen bootschappen brengen van haer voorouderen, dat zy hier door blyder ende stercker worden, die zy wel op sulck gheschrey acht nemen. Het zijn oock in dit landt groote Vleedermuysen, gelijck Craeyen die des nachts in die huysen⁺ comen, ende yemandt vindende bloot liggen, zuygen het bloet

+ Toucan-tabourace is een voghel wiens neb so groot is als het heele lijf.

1) Thevet, Cosmogr. Univ. f. 938 geeft bij zijne beschrijving een fraaie afbeelding ‘Portrait du Toucan.’

+ Panou.

+ Quampian.

+ [45 b]

+ Beschryvinghe van Gonambuch, een ghedierte so groot als een Peerde vliech.

+ Auguria, een Vogelken dat des nachts seer droeflijck singht.

+ Vleedermuysen ghelijck Craeyen.

[p. 138]

uyt die teenen in grooten overvloet¹⁾, hier af is ooc op een ander ⁺plaetse gheseyt. Hare Byen zijn onghelijck kleijnder als d'onse, ghelijck als swarte Vlieghen, ende maken haer honich in uytgeholde boomen, het Was ende Honich weten die Wilden wel te vergaren, dan ghebruijcken 't Was niet om te bernen, dan alleen die reden met toe te stoppen, daer in zy haer vederen van die Wormen bewaren. Van andere cleijn ghewormte ghelijck Vloyen ende Muggen, als oock van Scorpioenen ende aert-Kreeften, die alle den menschen schadelijck is, niet noodich te schryven²⁾. Volcht van sommige Visschen hier gemeen: Tweederley Barbeelen hebben zy, ⁺Kurema het een geslachte, het ander Parati gheheeten, beyde gesoden ofte gebraden seer goet van smaeck, de welcke om dat zy met hoopen swemmen van haer met werp pylen geschoten werden, ten tyden twee oft drie ten eenen mael. Het vleijs deser visschen is seer mals ende kort³⁾, waerom zy oock vanden Barbaren ghedroocht werden ende Meel daer uyt ghemaeckt. Driederley ⁺andere seer groote visschen zijnder, waer af die eene Camoroupouy Ouassau gheheeten wordt, d'ander Ovara, ende die derde Acara Ovassou, alle seer goet van smaec ende eetbaer. Noch so isser een platte visch Acarapep genoemt die welcke int koken eenige gele vetticheyt van haer geeft, 'twelck zy houden voor een sause. Dese visch heeft oock seer goet vleijs. Acarabouten, is een slymerich visch van verwen doncker root, is beter dan die vorige, dan minder⁺ aengenaem den mont. Pira-Ypochi een lange visch, gelijck een Ael, doch niet eetbaer. De Rocchen die in den inwijck Ganabara ende Zee daer ontrent gevangen werden, zijn veel grooter dan die ⁺onse, ende hebben twee langhe hoornen voren uytsteecken, ende vijf oft ses kloven inden buijck, die men meenen soude niet van die naetuere: maer door kunst ghemaeckt te wesen, met een langhe⁺ dunne ende vergifte steert: In hare revieren worden oock ⁺vreemde visschen ghevanghen, insonderheyt een specie, die zy Tamovata noemen, welck eender Palm lanck is, met een groote ⁺monstreuse kop, etc. d'ander noemen zy Pana, Pana, oock met een seer leelijck ende vreeslijck hooft, beyde goet van smaeck.

1) Benzo (1581) blz. 215.

+ Byen hier soo kleijn als Vlieghen.

2) Linschoten laat het slot van cap. XI (X) weg, en laat, ook verkort, cap. XII (XI) ‘van sommighe visschen,’ enz. volgen.

+ Kurema. Parati.

3) Van Dale, Wdb.: ‘dat vleesch is kort (malsch, goed) gekookt.’

+ Camouroupouy Ouassou ,dat is groote Visch. Ovara. Acara Ouassou Acarapep een plat visch.

+ Acarabouten, een roode visch. Pira-ypochi

+ Rochen grooter dan de onse ende eenen grooten steert die vergift is.

+ [46 a]

+ Tamovata, een goet Visken.

+ Pana, Pana, oock een goeden Visch.

[p. 139]

Volcht van eenighe boomen, vruchten, ende kruyden deser landtschap¹⁾.

TEn eersten wassen aldaer veel Brasily boomen²⁾, waer af dat⁺ landt zynen name becomen heeft, desen boom wordt van haer luyden Araboutan gheheeten van groote ende overvloet der tacken, onsen Eecken-boom niet ongelijck, men vinter

Het vellen en inschepen van Brasily-hout, naar Thevet f. 950 verso.

sommighe die drie vademen dicke zijn; heeft bladeren gelijck Busboom ofte Palm, ende geen vruchten, dit hout wort met groote moeyte in die schepen gebracht, ende dat daer toe die wilde niet en holpen, die Coopluyden souden in een gheheel jaer niet een⁺ Schip moghen laden, om die herdicheyt ende swaerheyt int klieven, oock om datter gheen beesten zijn die't mochten draghen ofte trecken tot die Schepen, dan moet alleen door menschen daer ghebracht worden, die met kleederen, hemden, hoeden, messen ende

1) Cap. XIII (XII) van Léry.

2) Hierover uitvoerig Thevet, Cosmogr. Universelle fol. 949 en 950.

+ Ara boutan is den Brasily boom, onser Eeken boomen ghelijck, somtijts 3. vadem dick.

+ Op wat manieren het Brasily hout ghescheept wordt.

[p. 140]

dierghelijcke dinghen daer toe gecocht worden¹⁾, dit hout te houwen, te klieven, te ronden, ende op haer schouderen uyt verre bosschen tot die schepen te draghen²⁾, wort daer vele ghebrant, is van naetueren droogh, ende aenghesteken zijnde, maeckt weynich roocks, die assche daer af, gheeft oock een roode coleur. Die Tovoupinambaultij,⁺ verwonderen haer seer wat ons volck met al dat hout doen, vraechden eens ofter gheen hout in ons landt was om te branden, dien voor antwoort ghegheven werdt, dat men by ons daer mede veruwde, gelijck zy oock deden, hare toukens, etc. Dese Historie is te voren verhaelt³⁾.

Behalven die Brasily boomen zijnder vijfderley specien van ⁺Palm-boomen, waer van die voornaemste Gerau, d'andere Yri geheeten worden; Van dese boomen is ghenoech gheschreven in die historie van Oost Indien, ende in die beschryvinghe van die Custe van Aphrica⁴⁾. Noch soo isser een boom vanden Barbaren ⁺Ayri gheheeten, een aert van Ebenhout, heeft bladeren niet seer onghelijck den Palm-boom, die trunck met scherpe doornen becleedet, die vrucht daer van tamelijcke groot, daer in een pit soo wit als Sneeu, nochtans niet eetbaer; Dit hout is swart ende seer hert, waer uyt die Barbaren hare Hellebaerden, Kolven ende Pylen maken; is oock seer swaer dattet int water sincket, men vindt noch veellerley hout in dit landt, sommighe geel, ghelijck buijcxboom, sommigh violet, anders wit ghelijck pampier, bleeck root, vernis root, doncker root, daer uyt zy oock Hellebaerden⁺ maken. Noch eenderley houdt is aldaer, dat zy Copau noemen, waer af die boomen onse groote Noteboomen ghelijck zijn, nochtans gheen Noten draghende. Het hout daer van gheschaeft wesende, heeft plecken gelijck ons Note-boomen; Men vindt noch aldaer veellerley Boomen, waer af die sommighe ⁺cleyne bladerkens hebben ghelijck penninghen, andere groote ende anderhalf voet langhe. Noch soo groeyter een boom seer schoon om aen te sien, ende soo lieflijck van reuck, dat zy een welrieckende⁺⁺ Roose te boven gaet, insonderheyt ghesneden werdende.

Ter contrarien wast al daer oock een ander Aou-ai⁵⁾, welck hout so grouwelijck stinckt als ment saecht ofte brandt, datmen daer

1) In den ouden gedrukten tekst is hier eene interpunctie aangebracht, die den zin onverstaanbaar maakt.

2) Een fraaie prent bij Thevet brengt deze werkzaamheid in beeld. Zie blz. 139.

+ Vraghen ons volck oft in ons landt geen brandthout en is.

3) Een aardig gesprek met een bejaarden Brasiliaan is door Linschoten weggelaten.

+ Gerau.
Yri.

4) Itinerario Cap. 56 (dl. I blz. 230); Beschr. v. Guinea hiervóór blz. 33 en v.

+ Den boom Ayri, wiens hout sinckt, maken de Wilden hare colven ende pylen hier van.

+ Copau, als onse Noteboomen hebben bladen van ander half voet lang.

+ Een boom wiens hout riecket als een Roose.

+ [46 b]

+ Aou-ai, een boom wiens hout seer stinct, ende zyne vrucht vergift.

5) Thevet, Cosmogr. Univ. geeft hiervan beschrijving en afbeelding. Zie blz. 127.

[p. 141]

ontrent niet dueren mach, heeft bladeren vast gelijck onse Appelboom, ende een vrucht niet onghelijck den Eeghel¹⁾, die Note daer af is soo verghift, dat zy ghegheten wesende, terstont haer cracht verthoont; Nochtans om dat die Wilden uyt dese vruchten hare Ratelkens maken, achten zy die hoogh. Behalven dit soo groeyen in Brasil veellerley sorteringhe van fruyten ende appelkens schoon om aen te sien, insonderheyt by die Zee-kant, doch alle onbequaem om te eeten ende schadelijck, daer af die sommighe de ghedaente hebben van Mispelen, waer van die wilden ons volck waerschouden.

Hivourae, is een schorsse eender halven vinger dicke, goet van⁺ smaec, insonderheyt versch zijnde, is een specie van Pock-hout; Dese ghebruijcken die Wilden tot een sieckte Pians gheheeten,⁺ welcke alsoo schadelijck by haer is, als by ons die Pocken. Noch soo isser een boom, welcke die Barbaren Choyne heeten²⁾, van⁺ middelbare hooghte, ende van bladeren, tfatsoen ende die groenicheyt den Laurier gelijck, die vruchten so groot als kinder hoofden, van ghedaente ghelijck Struysen Eyeren, niet eetbaer. Hier uyt maken die Tovoupinambaultij haer Ratelers, die zy Maracas noemen,⁺ oock soo maken zy hier uyt drinck vaten ende dierghelijcke dinghen, die midden van een klievende. Die boom van haer luyden Sabaucaie gheheeten, draecht vruchten grooter als twee vuijsten,⁺ daer uyt zy drinck-beeckers maken, heeft vast die ghedaente van een beker. In dese Note zijn beneden eenighe pitten, niet onghelijck van ghedaente ende smaeck den Amandelen. Noch soo isser een boom van die groote als een Sorben boom, welcks vrucht die Brasilianen Aca-jou noemen³⁾, is vande groote ende ghedaente,⁺ ghelijck een Hennen Ey, 'twelck rijp werdende, gout geel (als een Queappel) is goet ende smakelijck om te eeten: want is wat treckende nae't suer, ende heeft een sop, twelck die hitte verkoelt: maer om dat dese vruchten niet wel te becomen zijn van die hooge boomen, eeten die Meyr-catten ten meesten, de selvighe die zy af werpen, vallen den menschen te deel.

Paco-aire is een spruyte 10. ofte 12. voeten hoogh, die tronck⁺ soo dick wesende, als die dye eens Mans, nochtans soo weeck dat-

1) Lat. ‘qui proxime ad echinum forma accedit,’ Bedoeld is een vrucht met stekels; de Nederl. uitgaaf heeft: ‘de welcke eenighsins een water castani ghelijck is.’ Bij ons kent men, aan sloten en in moerassen, het geslacht Egelskop (Sparganium L.) Zie b.v. W.F.R. Suringar, Zakflora, 8e uitg. II blz. 302.

+ Hivourae een schorse goet om eeten.

+ Pians een sieckte.

2) Thevet, Cosmogr. Univ. f. 953. Zie blz. 142.

+ Choyne.

+ Maraca zijn hare Ratelen.

+ Sabaucaie zijn hare drincbeeckers.

3) Hierover Paludanus, annot. in Itinerario dl. I blz. 218.

+ Aca-jou eenenappel op hooghe boomen, die de Meyr-katten seer vernielen.

+ Paco-aire zijn Oost Indiaensche Vyghen, ofte Musa Serapionis.

[p. 142]

De boom Choyne, naar Thevet, Cosmogr. univ. f. 953.

[p. 143]

men die met eenen slach mach afhouwen, die vruchten daer af noemen zy Paco, die welcke een Palm lanck zijn, van ghedaente ghelijck Comcommeren, oock ghelijck van verwen, rijp zijnde. Dese vruchten wassen by die 20. ofte 25. ofte meer aen een tacke, die de Americanen af houwen, ende in haer huysen draghen, soo veel als zy met een hant draghen connen, zijn seer lieflijck van smaeck: dan hier af is genoech in die Oost Indische Historie verhaelt, die Leser mach die selvighe daer af lesen¹⁾.

Die spruyten die Cottoen voorts brenghen²⁾ hebben zy oock in seer groote mennichte, werden middelmatich groot, brenghen blomkens gelijck gele clocxkens van die Citrullen, waer uyt een⁺ appelken groeyt, niet kleijnder dan die vrucht van Bueken, 'twelck rijp wesende in 4. deelen hem opent, het Cottoen uytghevende,⁺ 'twelck die Barbaren Ameni-iou noemen. Int midden van dese Wolle ofte dit Cottoen zijn eenighe swarte kornkens tsamen ghedruckt, ghelijck Nieren van menschen, van die groote ghelijck Boonen. Dit Cottoen vergaderen die Brasiliaensche Vrouwen, ende spinnent, daer uyt zy veelderley saken maken.

Citroenen en Limoenen van die Portugesen aldaer gheplantet, wassender in groote mennichte, seer smakelijck ende goet, als oock Suijcker rieden³⁾, daer van veel Suijckers in Portugael ghebracht⁺ wort. Het is te verwonderen, dat dewijl dese Rieden versch wesende, soo vele soete vochticheyt inne hebben, ende een weynich vergaen ofte verschimmelende, in water ghedaen, maken soo goeden Azijn als men vinden mach. Behalven die Suijcker rieden,⁺ wassen noch hier ende daer in die bosschen andere Rieden, van die dickte eenes Mans been, welcke groen wesende, lichtelijck met eenen slach af ghehouwen worden, dan drooch zijnde, werden seer tay ende hart, maken Pylen daer uyt, ende stocken om by te gaen. Oock so groeyt hier veel Mastix, een seer edele Gomme, die men⁺ anders uyt Chio placht te brenghen, ende ooc andere ontallijcke welrieckende bloemen ende cruyden. Ende ofte wel ontrent dese Capo Frio veel donder slaghen, reghenen ende felle winden vallen, wesende gheleghen onder den Tropicum Capricorni, nochtans om datter gheen Vorst, Snee ofte Haghel ghesien wordt, soo zijn die boomen altoos groen, ghelijck by ons in die Mey. In Decembri, als⁺ die daghen by ons opt cortste ende koutste zijn, zijn zy aldaer opt

1) Itinerario dl. I bl. 226 en v., met annot. van Paludanus blz. 228.

2) Hierover eene kortere meedeeling bij Thevet, Cosmogr. Univ. fol. 929 v.

+ Ameni-jou is den boom die Cottoen draecht.

+ [47 a]

3) Itinerario II blz. 3.

+ Suijcker rieden in grooter menichte in Brasilien.

+ Can van suijcker rieden ooc goeden Azijn ghemaeckt worden.

+ Mastix groeyt hier soo goet als in Chio.

+ De boomen hier altoos groen ghelijck by ons in den Mey.

[p. 144]

langhste ende heetste, doch wel verstaende, dat zy nimmer soo lanck ofte kort vallen als by ons, want hebben evendrachtigher daghen ende nachten dan wy, ende ghetemperder Hemel.

⁺Van vruchten die dit landt heeft, zijn de beste welcke zy Ananas noemen: Het kruijdt daer af heeft bladeren ghelijck Iris ofte Aloe, ende weynich ommecromt, ende rondtsom gedeelt, die fruyten zijn lanck, ghelijck Comcommeren ofte Spinrockens, men perst een sop daer uyt als zy versch zijn, 'twelck soo lieflijck is als Malvasie, van dese vruchten is oock verhaelt in die Oost Indische Historie¹⁾, niet noodigh breeder mentie ofte verclaringhe hier af te

Het kruid Petum (Tabak), en het rooken der Brasilianen. Thevet 927.

doen, die Leser mach hem daer vervoegen. Eenderley kruijt groeyt ⁺in Brasil, 'twelck die Tovoupinambaultij Petum noemen, ende wy Tabacum ofte Nicotiana²⁾, hebbent nu oock in onse hoven, dan

+ Ananas een goede vrucht, tsap uyt gheperst is als Malevesey.

1) Itinerario I blz. 212-214. Zie ook Thevet, Cosmogr. Univ. f. 936, met afbeelding.

+ Beschryvinge van't kruijt Petum.

2) Thevet, Cosmogr. Univ. 926/927 geeft eene beschrijving van het kruid Petum, en van het rooken, met een fraaie prent. Hij heeft het zaad naar Frankrijk gebracht, daar gezaaid en de plant herbe Angoulmoisine genoemd. Lery bestrijdt de waarheid hiervan, en bestrijdt ook de opvatting dat Petum en Nicotiana dezelfde plant zouden zijn. Uitvoerig beschrijft Christophorus a Costa de plant Tabaco. en daarbij geeft Carolus Clusius aanteekeningen over de soorten van Petum en de cultuur enz. Aromatum et simplicium historia 4^e ed. 1593 blz. 330-339, met twee afbeeldingen. Zie ook p. 440. In 1600 verscheen bij Cornelis Claeszoon te Amsterdam: Volmaeckte Historie .... van het alghenesende Cruydt Tabaco, andersins Petum of Nicotiaen ghenaemt; ons uyt verde landen overghebrocht. Dienstelick alle menschen, bysonder den zeevarende luyden. Zie De Amsterd. Boekdrukkers II blz. 189. Zie ook: Het Boek 1926 blz. 149, waar een latere druk (1623) beschreven is.

[p. 145]

niet so goet ofte krachtigh alst hare; is ghenoechsaem van den Heere Clusio ende andere beschreven, oock vast wel bekent, heeft bladen ghelijck onse groote Walwortelen, ofte Consolida major, &c. Dit kruijt houden die Wilden seer weert, vergaderen sulcks ende maken bondekens daer af die zy drooghen, daer nae nemen zy vier ofte vijf bladeren, wickelen die in een ander, steken die bladeren aen, ende ontfanghen den roock die haer also onderhout, dat zy inden oorloch 2. ofte 3. daghen daer op vasten moghen, als oock Lerius ondersocht heeft, dat het den honger stelpt, oock soo trecken zy door desen roock die fluymen uyt dat hooft, draghen daeromme bondelkens van dit kruijt op haer borst om den roock te nemen. Vanden wortelen Maniot ende Aypi, is te voorens gheschreven; Zy hebben noch een ander aert van wortelen, Hetich gheheeten¹⁾, welcke van driederley aert ghevonden worden: want ⁺sommighe werden int koken blaeu, andere geel, ghelijck Queeappelen,⁺ andere wit ghelijck Pestinaken; zijn alle goet van smaeck insonderheyt die geele ghebraden, zijn soo goet als onse Peeren, groeyen aldaer soo overvloedich als in Savoyen die Rapen, twee vuijsten dick, ende ander half voet lanck, het kruijt daer af kruijpt langhs die aerde, heeft bladeren ghelijck Comcommeren ofte groote Spinagie, nochtans verscheyden in die verwe, naeder comende die Bryonie ofte witte wilde Wijngaert; Dese wortelen, om dat zy gheen saet voorts brenghen, werden door stucxkens ghesaeyt, die meer hier af begheert te weten, lese des Heeren Clusij boecken, sal daer in ghenoechsaem vinden tot onderrichtinghe. Noch so groeyt in dit land onder die aerde, een soorte van Noten, by haer Manobi⁺ ghenoemt; hanghen met cleyne draeykens aen een, pitten hebbende van die groote ende die smaeck ghelijck onse Hazel Noten, uyt den witten swart, schellen ghelijck die bolsters van Erwitten²⁾. Van Brasily Peper, die nu oock ten tyden in onse hoven groeyt,⁺ ende seer heet, is van Mathiolo Siliquastrum ghenoemt, als oock

1) Beschreven en afgebeeld bij Thevet, Cosmogr. Univ. fol. 921.

+ [47 b]

+ Hetich zijn Batatas ende driederley, blaeu, geel, wit, seer goet ende in sodane overvloet als by ons de Rapen.

+ Manobi eerdt-noten.

2) Zie Monardes, Simplicium medic. lib. III, p. 421, 422.

+ Brasily Peper.

[p. 146]

van Brasilische Boonen ende Erwitten, is niet noodigh te verhalen, zijn vast alle Man bekent. Tot conclusie is te weten, dat ghelijck Brasilien gheen wilde Beesten, Vogelen, Visschen ofte levende creatueren heeft, ghelijck in gheheel Europa, alsoo oock gheen boomen ofte kruyden, alleen uyt besondert Porceleijn, Basilicum ende Vaarn ofte Felix, die op sommighe plaetsen aldaer groeyen, datmen wel met den Propheet David mach seggen inden 104. Psalm:

O God, hoe heerlijck ende hoe wonderbaer,

Zijn uwe wonder wercken veer end' naer,
Hoe wijsselijck doet ghy doch alle saken,
Alle creatueren u goetheyt smaken,
Wie kan uyt spreken tot eenigher tijt,
De dieren die hen roeren int Meyr wijt, &c.

Wel te recht waren dese luyden ghelucksaligh, so zy den Schepper van alles erkenden, etc.¹⁾

1) Alles naar Lerius, die ook Mathiolus aanhaalt (die echter niet zelf deze peper Siliquastrum noemde, maar schreef, dat anderen dien naam er aan gaven); wat Lerius verder over peper, boonen en erwten schrijft, laat Linschoten weg. Clusius vermeldt de Brasili-peper, en geeft er een afbeelding van in Aromatum et simplicium lib. II (Christoph. a Costa) p. 388, 389. Over Mathiolus zie Itinerario II 52 n. 1.

Een cort relaes van haer oorloghen ende wapenen²⁾.

⁺AEnlanghende den oorloch, wort van den Americanen voor't meeste deel niet ghedaen, om rijckdom uyt den roof te becomen: ofte om haer landen ende grensen wyder te verbreyden: maer alleen door een affectie ende begeerlijckheyt hare voorouderen te wreecken van hare vyanden ghevanghen ende ghegheten, waer in zy soo yverich zijn, dat alle die zy kryghen, die selvighe doot moeten sterven ende ghegeten werden: jae dat meer is eenmael oorloch aennemende teghens hare ghebueren, sullen nimmermeer weder vereenicht worden, dan vernielen den anderen waer zy konnen ofte moghen. Die maniere van't orloghen, die de Tovoupinambaultier volghen, is aldus: Ofte zy wel gheen Coninghen ofte Princen onder haer hebben: wesende ten meesten die eene niet meerder als d'ander, soo is haer nochtans dit aen gheboren,⁺ dat zy die Oude welcke zy Peoreru Picheb noemen, om der ervarentheyt willen eeren, ende een yeghelijck staet in zijn Dorp

2) Léry, cap. XIIII (XIII).

+ De Indianen die oor loghen tegen den anderen om haer voorvaderen te wreken, waer in zy so yverich zijn datter gheen peys is te maken ende eeten malcanderen.

+ Peoreru Picheb, dat zijn de overste onder haer die zy eeren.

[p. 147]

den Ouden tot dienste. Dese nemen menichmael occasie ondert wandelen ofte sunsten in haer hanghende Cottoen beddekens sittende, die andere aldus aen te spreken.

⁺Zijn dan niet (tot den anderen sprekende, sonder aflatinghe van haer woorden) onse voorouderen, die soo vele vyanden hebben bekryghet? overwonnen? gheslachtet ende gegeten? ons tot exempelen altoos thuijs op den heert te blyven? Sullen wy ons volck, die in vorighe tyden alle tot een verschrickinge zijn gheweest, dat zy haer ghesichten niet consten dulden tot ons groote schande ende smaet aldus laten bespotten? dat wy in onse eyghen huysen van onse vyanden worden besocht? Sullen wy door onse luyicheyt ende traecheyt dulden ende verwachten dat die Margaiaten ende die Peros Engaipa, dat zijn die schalckachtighe volckeren ofte⁺ Portugesen eerst haer ghewalt aen ons oeffenen ende ons overvallen? Dusdanighe vermaninghe ghedaen hebbende, klopt daer nae met zijn handen op zijn axelen ende billen roepende: Erima, Erima, Tovoupinambaults Conomi ouassou Tan, Tan, &c. 'twelck⁺ te segghen is: Gheensins mijn vrienden, ghy stercke jonghelinghen, staet ons dit te doen: laet wy ons veel eer tot den krijgh wapenen, ende ons selven om gheslachtet te worden over gheven, ofte die onsere wreken: Door dierghelijcke Oratien der Ouden, die ten tyden ses uren lanck dueren, ende vanden omstanders met groote patientie ende stilheyt aenghehoort, die niet eens daer onder kicken, verweckt ende ghesterckt zijnde, comen seer haestich uyt alle Dorpen te samen, op een bestemde plaetse, in groote⁺ mennichte met haer sweerden ofte Hellebaerden, Tacapes gheheeten, van root ofte swart hout, seer swaer wesende ghelijck buyboom ghemaeckt vijf oft ses voeten lanck, voorn rondt ghelijck een spitlappe, eenen voet breedt, ende een duijm dicke int midden, anders rondtomme scherp. Nevens dese wapenen hebben zy noch Orapats, dat zijn boghen, oock uyt swart ofte root hout ghemaeckt, daer mede zy soo ghewis ende snel schieten, dat zy gheen meesters daer in hebben. Dese boghen ende pylen, om dat zy vele tot ons ghebracht worden, is niet noodigh breeder verclaringhe daer af te doen: Hier by soo hebben zy beukelaers van die huijt van Tapiroussou, breedt, plat ende rondt, ghelijck een Tromme vel, met die welcke zy haer niet bedecken: maer alle die pylen haerder vyanden daer op ontfanghen; Dit zijn hare wapenen, ende gheen andere,⁺ uytghenomen eenighe accoutrementen van vederen, daer zy hare lichamen mede vercieren, jae willen op die tijdt als zy ten

+ [48 a]

+ Peros Engaipa.

+ In hare dansen ver manen zy den anderen tot der wapen om vyanden te vangen oft om selfs ghevanghen te worden.

+ Wapenen der Brasilianen. Hare sweerden van root ofte swart hout, zijn 5. ofte 6. voeten lanck. Orapats sijn boghen van root, oock van swart hout ghemaeckt daer zy seer meesterlijck mede schieten.

+ Tapiroussou, een beest alsoo gheheeten, de huijt dienende tot beukelars.

[p. 148]

oorloch sullen, niet aenhebben, al waert maer een hemde, om niet belet te zijn. Aldus ghewapent wesende, trecken tot den oorloch ⁺ontrent 8. oft 10000. tsamen (met eenige vrouwen daer by, niet om te oorloghen: maer om allerley saken te draghen, ende die victualie.) Int Legher comende, werden die Ouden die vele van hare vyanden ghedoodet ende ghegheten hebben, tot Bevel-hebberen ende aenvuerders gheordineert, welcker ghebiet zy volghen, ende gheven haer nae den vyant toe, ende ofte zy wel sonder ordre optrecken, houden nochtans int reysen by een, die sterckste voor aen treckende, het is te verwonderen, dat soo groote mennichte sonder Velt-overste sich weten te schicken, ende tot hare teeckenen in slachorde te begheven. Onder haer zijnder die op groote ⁺hoornen, (van haer Inubia gheheeten,) ghelijck by ons Trompetten blasen, daer door het volck op voorderen, ende tot den slach porren. Andere hebben pypen ofte fluyten van menschen beenen⁺ haerder vyanden, die zy te vorens ghedoodet ende ghegheten hebben ghemaeckt, daer op zy die gheheele wegh pypen, om die ⁺herten haerder medtghesellen te verwecken, van gelijcken te doen met hare vyanden: die te vanghen, te slachten ende te eeten: Indien zy te water trecken om haer vyanden te over vallen, houden zy de strandt niet verre in Zee varende, om dat haer schepen die zy daer toe maken uyt schorsen van boomen, niet moghen ⁺teghens tempeesten, zijn alleen bequaem in stillicheyt des Meyrs, soo moghen zy in eene van dusdanige Vloten 50. menschen stellen, die alle staen en roeyen soo snel voorts, dattet onmoghelijcken ⁺te gelooven is, op dusdanighe maniere trecken zy ten tyden 10. oft 12. mylen weeghs in haerder vyanden landt, ghebruijcken een fraeye aenslach, die sterckste trecken voorn aen, achterlatende die swacke met die Vrouwen een dagh reyse ofte twee, trecken voort in groote stilheyt, ende nemen eenighe boscayen in daer zy haer verberghen, ende ten tyden een etmael ligghen; Onder dien, soo haer eenighe vyanden ghemoeten, Mannen, Vrouwen ofte Kinderen, die houden zy niet gevanghen, ofte voeren die niet nae: ⁺maer slachten die, ende bradense op hare Boucans ofte Roosters, ende etense, ende des te lichter overvallen zy den anderen dat hare Dorpen sonder Mueren zijn, ende hare wooninghen die wel 80. ofte 100. treden lanck, sonder deuren, daer voren eenighe tacken ⁺van Palm-boomen ofte van't kruijt Pindo stellende: Nochtans soo zijnder sommige Dorpen by haer, ten naesten aen die vyandt ligghende, die met ses voetighe palen haer bevesticht hebben, op

+ Maniere hoe de Wilde ten oorloch trecken. Die veel vyanden ghedoodet heeft worden tot aenvoerders gheordineert.

+ Inubia groote hoornen die zy in plaetse van trompetten ghebruijcken.

+ [48b]

+ Pypen van menschen beenen harer vyanden, ghebruijcken die oock in den krijch.

+ Maniere hoe zy te water voorts trecken.

+ Hare vlote ofte schuyten van basten van boomen, connen 50. laden, en roeyent seer snel voorts.

+ Boucans zijn houten Roosters op gaffelen van hout ghemaeckt.

+ Pindo een grootkruijt voor hare deuren.

[p. 149]

die welcke, als zy oock eenich exploot vernemen, so besetten zy den rechten wech, die dan uyt ofte in trecken vluchtende ofte vechtende, zijn ghevanghen, ende worden gheslachtet ende ghegheten: Maer als zy openbare slach int velt doen, gheschiet sulcks⁺ met soodane furie ende wreetheyt, dat het onghelooflijck is, als Iohannes Lerius Borgondion, selfs ghesien heeft, daer uyt dit alles overgheset is: want loopen met sulcken rasentheyt ende wreetheyt te samen, datment niet uytspreken mach: Die Tovoupinambautier eerst hare vyanden siende, hebben sulcken vreeselijcken gheluijt ghemaeckt, dat by ons Wolven vanghen niet meerder moghen slaen, welck gheluijt so groot was, datmen nauwelijck die donder slaghen daer boven hooren mochte. Naerder aen een comende, verdubbelde dat gheroep; Het horen blasen ende dat spelen op die pypen, niet minder met dreyghementen den anderen toeroepende, ghebeenten der dooden vyanden verthoonende, ende die tanden haerder vyanden die zy aen snoeren wel twee ellen⁺ lanck te samen ghereghen, aen den hals droeghen, gheluijt makende, ende met allerley maniere vreeslijckheyt bewysende. Tot den slach comende, gaet het noch quader: want die pylen als swermen van Vlieghen die lucht bedecken, met allerley coleur van vederen, dat het een wonder schoenen schijn gheeft, mochtmen sulcks sonder vreese aenschouwen, ende die gheschoten werden, die⁺ pylen uyt treckende, ende daer op bytende, als rasende honden, daeromme nochtans van der oorloch niet af wijcken: want dit volck alsoo wreedt ende schrickelijck is, dat zy niet af en laten, soo langhe eenige cracht in't lijf is, ende vluchten nimmermeer, ⁺ende alle die zy met hare houte hellebaerden treffen, vallen ghelijck die Ossen van den slagh der bylen. Dusdanighen eenen velt-slagh Lerius siende, hielt zijn partye die Tovoupinambaultier, die overhant nae drie uren vechtens, ende na dat seer veel doot ende verwont waren, brachten ontrent 30. mannen ende⁺ vrouwen tot den haren ghevanghen, die zy int midden van haren heer stelden, ende die sterckste onder haer met touwen ghebonden, ende alsoo weder trocken nae die inwijck Ganabara, ende van dese ghevangenen werden 10. knechtkens ghekocht, die den Coninck van Vranckrijck, Henrico secundo gesonden worden. Lerius selfs hadde een vrouwe met een kindt ghecocht, ende meende haer te vertroosten, dat hy haer in Vranckrijck wilde seynden, dan antwoorden dat zy liever wilde van haer vyanden gegeten wesen, ofte te ontcomen, ende noch eens wrake te

+ Veltslach der Brasilianen, gemoeten den anderen met groot gheroep ende met groote wreetheyt.

+ Hare vyanden tanden geregen aen snoeren hangen zy om haren hals.

+ Gheschoten zijnde trecken de pylen uyt, die bytende ghelijck Honden.

+ [49 a]

+ Thien gevanghen Knechtkens werden den Coninck van Vranckrijck Henricus ghesonden. Lerius cochte een Vrouwe met een Kint, wunste te ontcomen om noch eens wrake te doen over hare vyanden.

[p. 150]

helpen doen over hare vyanden die haer ghevangen hadden, soo vast hanght dit volck op haer boose voornemen, connen noch vergeten noch vergeven alsoo langhe zy leven.

Maniere hoe zy met hare gevangenen handelen, ende wat voor ceremonien zy ghebruijcken, in die te slachten ende te eeten¹⁾.

DIe ghevanghens ghebracht wesende int landt van die haer overwonnen hebben, werden niet alleen wel ghespijst: maer ⁺de mannen werden ooc vrouwen ghegheven, (niet den Vrouwen Mans) jae dat meer is, die een ghevanghen by sich heeft, en sal sich niet ontsien zijn Dochter ofte Suster hem tot een vrouwe te gheven, die haren man ghetrouwelijcken dienen mach: maer om dat gheen sekerheyt ghehouden wordt in die tijdt des offers ofte des slachtens, 'twelck nu eer, nu spader gheschiet, nae dat zy't goet vinden, soo werden die mans opt voghel vanghen, die jachten ende visscheryen, die vrouwen om die hoven te beplanten ende Oesters te vanghen ghehouden, ende als zy ghelijck Swynen vet gemaeckt zijn, werden gheslachtet, ende op volghende maniere ⁺ghegheten. Ten eersten wordt sulcken feest alle den omligghende kundtbaer ghemaeckt, ende te kennen ghegheven, al waer dan een groote mennichte tsamen comt, van mannen, vrouwen ende kinderen, den geheelen morghen stont met drincken over brenghende; Onder welcke die ghevanghenen, die wel wetet dat het hem costet, met vederen verciert, niet alleen voor de doot vreest: maer dansende, springhende ende drinckende, overtreft alle die andere. Ende aldus 6. ofte 7. uren ghetiert ende geraest hebbende met die anderen, grypen hem 2. ofte 3. van die aldersterckste, ende binden hem int midden met Cottoenen touwen, ofte met basten eens ⁺booms Iuire gheheeten, die den Linden boom gelijck is; hy niet teghens spartelende, hoe wel hy beyde de armen ende handen vry heeft, ende leyden hem alsoo als een spectakel van triumph ende overwinninghe doort Dorp, sonder dat hy eens zijn hooft laet hanghen, als by ons doen die gherichtet ofte ghedoodet sullen worden: maer ter contrarie met een onghelooflijcke stouticheyt, ⁺zyne daden roemende ende vertellende by dien die hem ghevanghen hebben, met dusdanige woorden: Ick stercke hebbe in vorighe tyden uwe Cozijns aldus ghebonden, ende sich selven noch

1) Lery cap. XV (XIV).

+ De ghevanghenen gheven zy vrouwen, maken die vet teghen dat zy die in hare feesten slachten willen.

+ Dese feeste wort den omligghenden kundtbaer ghemaeckt.

+ Iuire, een boom daer af zy basten maken hare ghevanghens te binden.

+ Vrolijcke roem vande ghevangenen prysende haer stercke daden.

[p. 151]

⁺meerder roemende ende groot maeckende: nu het aenghesicht hier waert, nu derwaerts keerende, spreeckt den eenen dus aen: Hoorstu, dynen Vader heb ick ghegheten? den anderen: O goeder, dijn broederen heb ick gheslachtet ende ghebraden, ende soo veel mannen, vrouwen ende kinderen van u luyden heb ick ghevangen ende ghegheten, dat ick die niet tellen mach. Doch laet u niet voorstaen dat mijn vrienden die Margaiaten mijn doot onghewroken sullen laten, ende al slachten die zy van de uwe weder cryghen sullen; Aldus een tijdt lanck alle menschen vertoont wesende, die twee die hem ghebonden houden van hem ontrent drie ellen afwijckende, ende het touw daer mede hy ghebonden is, ghelijcklijck treckende, alsoo dat die ghevangen vast moet staen, noch voorwaert, noch afterwaert moghende wijcken, soo worden als dan den ghebonden ofte ghevanghen Man steenen ofte pot scherven toe ghebracht, ende die so hem ghebonden houden, met schilden van Tapiroussu bedeckt wesende, spreken den ghevanghen aldus aen: Wilt voor u sterven u doot wreken, waer⁺ nae hy terstont met furie ende cracht op haer werpt, ende alle andere die daer omme staen, welcke ten tyden meer dan 4000 zijn, niet daer op achtende, hoe vele datter ghequetst ofte verwont worden, al smeet hy yemant het been aen stucken. Zijn steenen ende aerde, ende alles wat hy becomen can, verworpen hebbende, treet hy vooren die hem slachten sal, die den gheheelen dagh verborghen gheweest is, hebbende een houten hellebaert met⁺ vederen verciert in zijn handen, ende selfs met allerley accoutrementen van vederen aen ghedaen, die tot hem comende, spreeckt hem aldus aen: Zijt ghy niet eender van die Margaiaten onser vyanden? hebt ghy selfs ooc niet sommige van onse vrienden ende verwanten ghedoodet ende ghegheten? waer op die ghevanghene met een onversaecht herte antwoort, Pa, che, tan, tan, aiouca⁺ atoupaue, dat is, ick ben die stercke, ende hebbe vele van die uwe ghedoodet ende ghegheten. Ende om zijn vyanden meerder leet te doen, leyt beyde handen op zijn hooft, ende spreeckt dese woorden: Hey, wie dapper heb ick my daer in gedragen? wie ernstaftigh heb ick die uwe inden oorloch vervolcht ende ghevangen, ooc ontallijcke ghegheten ende dierghelijcke reden; Daer op die hem dooden sal antwoort: Daeromme ghy die nu in onse ghewalt zijt, sult oock terstont van my ghedoodet werden, ende ghebraden zijnde, ghegheten: waer op hy nochmaels als onversaecht antwoort: Hey wat leyt daer aen, die myne sullen mijn doot wel⁺

+ [49 b]

+ Gheven den gevanghenen oorlof zijn doot te wreken daer hy oock zijn best toe doet.

+ Tacapes zijn houte hellebaerden, daer gaen zy den ghevangenen mede toe.

+ Pa che tan tan aiouca atoupaue, dat is so veel gheseyt: ick hebbe van den uwe ghedoot, ick ben de stercke.

+ Sterven blydelick, seggende, de myne sullen mijn doot wel wreken.

[p. 152]

wreken, ende aldus den anderen toesprekende, wert die arme mensche met de Hellebaerdt doot gheslaghen. Ende inghevalle dese ghevanghen een vrouwe hadde (ghelijck haer ten tyden ghegheven worden) so valt die vrouwe ten eersten op het doode lichaem, ende weent een weynich, doch Crocodiels tranen, daer men af seyt, dat hy oock eerst weent al eer hy dat ghedoodet lichaem eetet. Op de selvige maniere doet zy oock: want die valsche tranen uyt gheperst zijnde, soude wel die eerste zijn die vant vleijsch soude willen eeten. Dit dus ghedaen wesende, d'andere vrouwen, insonderheyt die oude, als ten meesten begeerlijck nae menschen vleijsch, vermanen die jonge vrouwen, welcke die gevangens bewaren ghestadelijck, dat zy haesten moghen met het dooden, ende comen met warm water by het lichaem, 'twelck zy wryven, broeyen ende wasschen dat die huijt af gaet, ende dat het^{+ +}soo blanck schijnt te wesen, als een gebroeyt Vercken. Daer nae comt die Heere van den gevanghen, met soo vele midtghesellen als hy selven wil, ende deelt dat doode lichaem in grooter haest, dat nauwlijck eenich slachter by ons een Weer so spoedich deelen mach. Ende ghelijck by ons die Jagers Herten ghevanghen hebbende, den honden dat inghewant toe werpen, alsoo oock dese Barbaren bestrijcken hare Kinderen met het bloet der doode vyanden: om haer also tot wreetheyt te porren ende te aenvueren; Voor die aencomste der Christenen in dese landen, deelden zy die doode lichaemen met scherpe steenen, 'twelck zy nu doen met ⁺messen: Die menschen aldus aen stucken ghehouwen zijnde, ende het inghewant ghewasschen ende ghesuyvert, werden daer naer op die Boucans ofte houten roosters gheleijt, ende soo lange sulcke stucken braden, worden die roosters van die oude wyven bewaert, die seer begherich zijn nae't menschen vleijsch, ende dat vet dat afdruijpt vergaren, ende met hare vingheren ontfanghen ende aflecken, oock die jonghelinghen ghestadich vermanende, om andere vyanden te vanghen, ende sulcke spyse aen te brenghen, etc.

Aldus dan een, twee ofte drie, ghelijck ten tyden gheschiet, ghedoodet wesende ende ghebraden: gaet die gheheele mennichte van ⁺menschen, die by 't slachten gheweest hebben, om de Boucan, 'twelck roosters zijn op houten gaffelkens ghemaeckt; want die Indianen braden gheen vleijsch aen speten, als sommighe qualijck malen¹⁾, (om dat zy meenen dat het onmogelijck soude zijn yet gaer

+ [50 a]

+ Als zy de mensche slachten, broeyen zy de huyt, ghelijck wy hier de Verckens, ende bestrijcken hare Kinderen met bloet.

+ De stucken werden op houte rosters ghebraden, welcke roosters vande oude Wyven bewaert worden, die seer begeerich zijn naer menschen vleesch.

+ Boucans roosters der Indianen.

1) Lery is hier uitvoeriger. Hij heeft het tegen de makers van ‘universelle Caerten’, waar behalve dit braden-aan-'t spit ook, even onjuist,wordt voorgesteld, hoe ze ‘tselve met groote yser houmessen op blocken houwen, ende de stucken op ende ten toon hanghen, in aller manieren als de Vleesch houweren van herwaerts over hun Osse vleysch doen.’ Zie het kaartje in het Caert-thresoor (1598) II. 157: een naakte vrouw met lange haren draait daar het spit.

[p. 153]

te krygen, twelck omme ghedraeyt ende beweecht wort) verblyden⁺ haer, ende springhen, ende sien die ghebraden stucken met wreede ghesichten aen, ende grypen een yeghelick een stuck daer af, niet omt eetens wille (als sommige vermoeden mochten) ende dat oock sonder twyfel het menschelijcke vleijs aldaer smakelijckst is: maer veel meer hier in respecterende die wrake als die

Het slachten en braden van gevangenen bij de Brasilianen. Threvet f. 946.

spyse, uytbesondert die oude Wyven, die seer begeerich nae menschen vleijsch zijn. Haer principael voornemen is, die dooden tot die uyterste beenen te knaghen, om alsoo den over gheblevenen een vreese aen te brengen: want om haer vreeslijcke ende wreede gemoet te voldoen, blijfter niet een stucxken des gheheelen lichaems⁺van die uytterste naghelen, neuse ende ooren af, dat van haer niet ghegheten wert, (uytbesondert die hersenen) ende die panne, welck zy in groote mennichte bewaren, ghelijck wy op de Kerck-

+ Is niet soo seer om de smaeck vant menschen vleesch, als om de wrake van hare vyanden.

+ De gebeenten haerder vyanden bewaren zy als een teeken van victorie, de tanden geregen hanghen zy om haer lijf.

[p. 154]

hoven in die doode beenen huijskens hier te lande alle die ghebeenten doen, thoonen die tot victory teeckens van haer sterckheyt ende dapperheyt. Het grootste ghebeente van armen ende schenen, bewaren zy seer neerstich, ende maken pypen daer uyt, ende die tanden ryghen zy aen snoerkens, ende draghen die aenden hals. Die slachters die de menschen also hebben doot geslaghen, houden sulcks voor een heerlijcke ende pryselijcke daet, ende wijcken vant gheselschap af, ende snyden in haer borst, armen, beenen, ende andere musculose plaetsen, groote sneden, in welcke zy strijcken eenighe salve, om die lickteeckens daer af altoos te houden, stroyen oock swart poyer daer over, twelcknummermeer afgaet; Die opinie by haer is, hoe meerder strymen yemant heeft, dies te meerder menschen vermoort te hebben, ende dies te dapperder ende stercker te wesen. Ende om een eynde te^{+ +}maecken van dese wreede Traghedie, by soo verre die vrouwe, die den man ghegheven was, bevruchtet werde van hem, (twelc schricklijck ende vreeslijck is om aen te hooren) soo nemen zy ten tyden die eerst gheboren kinderkens, (die zy selden laten groot worden) ende eetense, voor oorsaecke ghevende, dat sulcke gheboren zijn uyt haerder vyanden saet. So soecken dese Barbaren oock niet alleen dat hare vyanden gants uytgheroeyt mochten werden: maer wilden wel dat oock die daer van vreemde natien tot haer comen, gelijcke wreetheyt pleechden, ende mede menschen vleijsch aten, 'twelck van sommighe ghedaen, alle menschelijckheyt uyt treckende.

+ [50b]

+ Zy laten de ghevangenen vrouwen hebben, de kinderen dier af comen, eten zy mede, als van haren vyant afghecomen.

Van die Religie der Brasilianen, ende van die dwalingen, in welcken die arme menschen van hare Caraiben gebracht werden, ghenen God altoos erkennende¹⁾.

IN die Historie van Peru, een Provincie aen die zuydt zee liggende, ⁺een vast landt met ditte, wort verhaelt, dat die selvighe die Sonne ende Mane sacrificie doen, maer dese Toupins hebben gheen Goden altoos noch Hemelsche noch Aerdische: waerom zy oock gheen plaetsen ofte Tempelen hebben, daer zy om die te dienen te samen mochten comen teghens ghewoonheyt aller andere Heydenen ende Afgoden dienaers der gheheele werelt; weten niet van die scheppinge der werelt, noch onderscheyden gheen

1) Léry cap. XVI (XV).

+ Toupins hebben gheen goden altoos, zy verwonderden haer als zy de onse saghen schryven ende des anderen daechs tselfde conden lesen, want zy Wet noch schrift noch niet hebben.

[p. 155]

daghen, met namen die eene niet weerder houdende als d'ander, op weecken, maenden ende jaren niet lettende, dan alleen die tijdt by die Manen afmetende; Van Godtlijcke ofte Weerlijcke schriftuere en weten zy niet alleen niet: maer oock gheheel van gheenderley letteren; Verwonderden haer dat die Fransoysen yet op Pampier schryvende des anderen daeghs sulcks wisten te vertellen, daeromme wy Godt niet te volle connen dancken, die ons sulcken ghenade verleent heeft, dat wy den anderen onse meeninghen oock van verre moghen door brieven te kennen gheven, ende daer door oock kennisse becomen van die waren Godt, Schepper Hemels ende der Aerden, van den welcken als men dese arme luyden vermaende, riepen zy met verwonderinghe Teh? staende stom ende verbaest. Ende om dat zy seer bevreest zyn voor die Donder slaghen, 'twelcke zy Toupan noemen, als die Fransoysen hier uyt⁺ occasie namen hare slechticheyt te ghemoeten, ende haer wilde leeren, dat Godt sulcks dede, die om zijn macht te bewysen, Hemel ende Aerde doet schudden ende beven, soo antwoorden zy dat soodanen Godt een Schalck moeste wesen, die den menschen sulcken schrick aenbrachte, dus ellendich is deser armen menschen gheleghentheyt: Maer mocht yemandt vraghen? leven zy dan als Beesten, sonder eenighe kennisse van Godt? dien voor antwoort dienen sal, datter niet veel aen ghebreeckt, ofte dit volck is gants sonder eenighe kennisse Gods boven alle andere menschen, nochtans in so grove duysterheyt dwalende, gelooven⁺ onsterflijckheyt der sielen, ende houden voor ghewis, dat die sielen der selvige, die alhier dueghent ghehanteert hebben (wel verstaende haer luyden duegent in haer vyanden te dooden ende te eeten) achter hooghe berghen vlieghen, al waer zy by die sielen ⁺haerder voorouderen ende vaderen in schoone hoven eeuwichlijcken in lust, vrolijckheyt ende dansinghe verharren ende blyven.

Ter contrarie, dat den traghen geesten (die sonder eer leven, ende het Vaderlandt niet beschermen) wech ghevoert werden van den Aygnan, (also noemen zy den Duyvel) by welcke zy in eeuwighe⁺ pyne leven. Dat meer is, soo worden dese arme Barbaren oock mennichmael in dit leven van den Sathan gepynicht, (die zy oock noemen Kaagerre), ic seyt Lerius, hebbe selfs ghesien dat⁺ zy met ons spraken, ende als rasende menschen begonsten te roepen: Hey, hey, helpt ons, want wy worden gheslaghen vanden Aygnan¹⁾: Jae zyghetuijghden dat zy hem dickwils sagen, nu in die

+ Toupan heeten zy donder slaghen.

+ Nochtans in dese groote duysterheyt ghelooven zy een onsterflicheyt der siele.

+ [51 a]

+ Aygnan die Duyvel.

+ Kaagerre, ooc die Duyvel. Ghequel der arme menschen van den Duyvel menigheley.

1) Ook Thevet getuigt dit, Cosmogr. Univ. 1018 verso.

[p. 156]

gedaente eenes beestes, nu in die ghelijckenisse eenes Voghels, oock ten tyden in een ander schrickelijcke ghedaente. Ende om dat zy seer verwondert waren, dat wy van hem niet ghequelt werden, gaven wy haer voor antwoort, dat wy door Godt, die veel

Indianen door duivelen gekweld, naar Lery, uitg. de Bry.

krachtigher is dan den Aygnan, bevrydet worden, waeromme zy oock ten tyden in perijckel van aenvechtinghe wesende, beloofden het gheloove aen te nemen aen den eenighen Godt: maer verlost zijnde, terstont haer beloften in de wint sloegen. Ende voorseker is te weten, dat dusdanighe tormenten gheen spot zijn: want Lerius seyt, dat hyse menichmael ghesien heeft, alleen aen dese tormenten gedenckende, so vreesende ende sitterende, dat zy van bangicheyt sweeteden, ende met die handen op die dyen kloppende, ⁺aldus klaechden: Mair atourassap Acequerey Aygnan Atoupaue, dat is, mijn Sot, mijn macker¹⁾, den boosen Sathan vreese

+ Wat hare klacht is als zy vanden Duyvel ghequelt worden.

1) De Nederlandsche uitgaaf van Lery heeft: ‘Fransman mijn vrient oft mijn oprecht Bontghenoot’ .... De Latijnsche uitgaaf heeft echter: ‘mi stulte, mi socie.’

[p. 157]

ick voor alle het ander quaet, ende hy daer op antwoordende dat hy hem niet vreesde, zy dan haren ongeluckighen staet beclaphende: Ach wie gheluckich souden wy zijn, bevrydet wesende van hem. Om sulcks te werden, sprack Lerius, soo ghelooft in dien die machtigher is als den Aygnan, 'twelck zy wel beloofden te doen in noot wesende: maer verlost zijnde, stracks in de windt sloeghen; hier is oock te mercken, dat die Peruvianen ende inwoonders⁺ van Cusco niet alleen ghelooft hebben die onsterflijckheyt der stelen: maer oock die verryssenisse der lichamen, ghelijck wij in die Historie van Peru verhaelt hebben door't exempel der Indianen, die de Spaengiaerden (welcke die graven openden om die schatten daer uyt te halen) baden dat zy doch die ghebeenten niet wilden verstroyen ofte verwerpen, op dat den verstorvenen sulcks niet mochte beletten in die verrijssenisse: Dit is tot dien eijnde gheschreven, dat alle godloose menschen, (welcke ghemeenschap hebben met dese arme Tovoupinambaultijs,) haer overredende, ende voorstellende datter gheen God en is, dat zy doch dit van die Wilde ellendighe menschen willen leeren datter boose Gheesten zijn, die oock in dit leven die Godloosen plagen, die Godt ende zijn cracht loochenen. Ende oft zy wel wilden seggen, (ghelijck sommige doen,) dat die boose gheesten niet anders en zijn dan quade passien ende affecten des gemoets, ende dat daeromme sottelijcken die Barbaren haer inbeelden 'twelck niet en is, den welcken voor antwoordt dient, so men op die stucken van ons verhaelt wel lettet, dat deAmericanen sichtbaerlijck ende waerachtelijck van den boosen gheest ghequelt worden, waer uyt ghenoech blijckt, dat sulcke tormenten gheen menschelijcke affecten ⁺zijn, die oock die aldersterckste Mannen soo dapper aen tasten.

Ten tweeden, ofte wel dese Godloosen onweerdich zijn datmen haer voor houde het genige twelck die heylighe schriftuere getuijcht van die onsterflijckheyt der sielen, so machmen nochtans haer dese tweederley Barbaren voor stellen, daer van dese die onsterflijckheyt der sielen ghelooven, ende die andere, naementlijck Peruaensche, die onsterflijckheyt van beyde der sielen ende lichaems¹⁾, dat zy haer behoorden te schamen, ende van dese Wilden leeren. Ende ofte wel dit volck wunste vry te zijn van allerley stooringhen ende passien, soo beven zy nochtans seer, donderslagen⁺

+ Peruvianen gelooven oock verrijssenisse der lichamen, begheeren op de Spaengiaerden dat zy de gebeenten souden laten rusten, als zy om des Goudts willen de graven openden.

+ [51 b]

1) Zie hierna blz. 225.

+ Vreesen seer de donderslaghen, als een dinck dat zy nietconnen wederstaen.

[p. 158]

hoorende, als van vreese eender macht, welck zij niet connen teghen staen, die zy nochtans niet erkennen willen, waeromme wel te rechte die Evangelist seyt, in die wercken der Apostelen int 14. in't 17. vers. Die in voorleden tyden alle die Heydenen heeft laten wandelen in hare weghen, hoe wel hy hem selven niet onghetuijcht ghelaten heeft, ons goet doende, ende ons reghen van den Hemel ende vruchtbare tyden ghevende, ende onse herten vervullende met spyse en vrolijckheyt. So ghebreect het dan alleen aen die boosheyt der menschen, dat zy tot hares scheppers kennisse niet en comen. Op een ander plaetse oock tot den Romeynen in 't eerste int 20. vers. staet also: Want dat in hem onsienlijck is (namentlijck zyne eeuwige mogentheyt ende Godtheyt) wert uyt der scheppinghe der werelt doorsien, etc. Daeromme ofte wel dese volckeren Godt met den mont niet en belyden, soo worden zy nochtans uyt haer eyghen stucken overwonnen datter een Godt is, ende dat zy daeromme niet onschuldich zijn, ofte eenighe onwetentheyt moghen voorwerpen. Behalven 'tghene dat verhaelt is van die onsterffelijckheyt der sielen, welcke zy ghelooven, van den donder die haer doet verschricken, van de boose gheesten die haer quellen, soo hebben zy oock Propheten ofte Priesters, die ⁺zy Caraibes noemen, die langhs die Dorpen gaen, ende dat arme volck wijs maken dat zy ghemeenschap met die gheesten hebben, ende dat zy sterckheyt konnen mede deelen den ghenen die zy willen, om die vyanden te over winnen. Item hoe dat door haer hulpe die vruchten ende die groote wortelen wassen die't landt voorts brenght. Behalven dit soo comen zy ten 3. ofte 4. jaren ⁺eens te samen, ende houden feesten, Mannen, Vrouwen ende Kinderen, doch elck in verscheyden huysen, dicht by een, dat zy den anderen wel hooren moghen, eerst met vreeselijck ghesanck, ende eenighe dansinghen, Caraiben daer onder gaende, die Vrouwen schuijmbeckende ofte zy die vallende sieckte hadden, die burst kloppende, ende vreeslijck gheluijt slaende, dat men segghen soude dat zy met boose geesten inghenomen waren, als oock die kinderen.⁺ Dit gheroep voleyndet wesende, zijn een weynich stil, ende singhen daer nae so fraey ende evendrachtich onder een, dat sulcks een groote lust gheeft om aen te hooren, daer onder een ronden dans dansende, gaende in een rinck aen een, doch den anderen die handen niet reijckende, die lichamen wat vooren over buygende, het rechter been een weynich schuddende ende buyghende, die rechter handt op die billen leggende, latende die slinc-

+ Caraibes zijn Propheten ofte Priesters der Brasilianen.

+ Feest der Brasilianische Tavoupinambaultier.

+ Connen seer ordentlijck met den anderen singhen. Vertelt hier haer maniere van dansen.

[p. 159]

ker by 't lijf neder hanghen, ende op dusdanighe maniere songen ende dansen zy, ende maken drie ringhen, ende in elck drie ofte ⁺vier Caraiben met hoeden, kleederen ende armbanden van vederen verciert, elck in die handen een Maraca ofte rateler houdende,⁺ ende sulcks tot dien eynde, dat zy die luyden wijs maken, dat daer uyt die gheest spreeckt, die Caraiben nu voorwaert, nu achterwaert tredende, ende niet (ghelijck die andere) op eene plaetse stille blyvende. Oock soo namen zy mennichmael langhe ryden, daer in zy Petum, een kruijt aenghesteken deden, ende hier ende daer haer wendende, bliesen den roock op die omstanders met⁺ dese woorden: Ontfanght alle den gheest der sterckheyt, daer door ghy u vyanden moecht overwinnen, ende dusdanighe ceremonien gheduert wel seven uren lanck, ende dat met sulcken lieflijcken melodie, dat yemant niet ervaren wesende in die Musique (als dit volck zijn) souden segghen dattet onmogelijck ware, ten eynde van't liet altoos die aerde met die rechter voet hert kloppende, ende alle uyt spouwende, ende met een heeserighe stemme dese woorden dickwils singhende: He, He, Hua, He, Hua, Hua,⁺ Hua. In dese ceremonien beschreyen zy ten eersten haer verstorven stercke voorouderen, daer in nemen zy eenighe vertroostinghe hier uyt, dat zy hopen dattet daer toe comen sal, dat zy dese achter die berghen moghen volghen, ende met haer dansen ende blyde feesten houden, daer nae swaerlijcken dreyghende (die Ovetacaten, wreede volckeren, die ontrent haer woonen) dat zy die in corter tijdt hopen te vernielen, ten lesten een weynich singhende van die Deluvie, die de geheele wereld overstolpt heeft, ende alle menschen verdroncken, uytbesondert hare voorouderen,⁺ die op hooghe boomen haer souden ghesalveert hebben, waer uyt schynen soude, dat zy eenighe kennisse ghehadt hebben van die Sundt-vloet, doch nu een verkeerde, om dat zy gheen schriften hebben. Nae dese ceremonien tracteren zy die Caraiben heerlijck met leckere spyse ende dranck, ende maken goet chier. Dese selfde Caraiben trecken oock wel door die Dorpen met hare Ratelen ofte Maracans, ende doen die vercieren met vederen, steken die aen een stock, dien zy vast stellen inder aerden, ende laten daer spyse ende dranck voor offeren, als voor Goden, ende overreden die arme menschen, dat sodane uytghehoolde ende vercierde ratelen die spyse verteeren, waeromme dat alle huijs-vaders haer sorchvuldich voorstellen, niet alleen meel, vleijsch ende visch, maer oock haer Caouin, dat is haren dranck, ende doen aldus: Dese

+ [52 a]

+ Maraca is een Ratele.

+ Maniere van sterckheyt aen te blasen.

+ He, he, hua, he, hua, hua, hua singhen zy heerlijck, gheduert twee uren lanc, haer dansenmet veel vreemde manieren, ende lieflijck singen.

+ Zy weten oock vande Deluvie te seggen.

[p. 160]

Maracken, (inder aerden aen een stock ghesteken) 15. daghen lanck, met groote neersticheyt dienen, betooveren also dese arme luyden, den ratelen heylighs toe schryvende, ende hier door die gheesten die zy segghen sprekende. Die Fransoysen hier willende ⁺teghen spreken, wert van haer luyden soo qualijcken ghenomen, waerom zy oock seer gehatet worden van die Caraiben, niet minder als die Baals Propheten, Eliam hare listicheyt ende bedroch ontdeckende, ende dus vele van die ceremonien ende religie deser armen menschen, die meer begeert te weten, lese die historien daer af gheschreven, insonderheydt Ioan: Lerium, daer uyt dit ten meesten ghenomen is¹⁾, die seer heerlijck alles beschreven heeft, wat hem in zijn reyse, ende in dit landt is bejeeghnet.

+ De Christenen, haer straffende van dese afgodery, comen daerom in grooter haet.

1) De geheele beschrijving is letterlijk uit Lery's werk vertaald, maar het origineel gaat nog zeer lang over het onderwerp door.

Beschryvinge van haer houwelijck, veelheyt der Vrouwen, ende⁺ die trappen des maechschaps die zy onderhouden, oock van't op brenghen haerder Kinderen²⁾.

IN't houwelijck onderhouden zy alleen dese graden van maechschap; Niemant trout zijn Moeder, Suster ofte Dochter, in anderen⁺ is gheen opsicht, die Ooms nemen haer Nichten, ende soo voort, ghebruycken in die tsamen comsten gheen ceremonien; die een Weduwe ofte Dochter begheert te hebben, spreeckt die vrienden, so zy vrienden heeft, ofte ghebueren, by ghebreck van vrienden daer omme aen, vraghende oftet haer ghelieve dat sodane persoone met hem trouwe, segghen zy jae, soo neemt hy die stracks voor hem, sonder yet anders te doen, ende hout haer voor zijn huijsvrouwe: wort hem die ontseyt, soo sal hy sonder verstooringhe daer van aflaten: Maer hier is te weten, dat by haer veelvoudicheydt van Vrouwen te nemen is toe ghelaten: want ⁺een yeder neemt soo vele alst hem ghelieft, jae hoe meerder hoe stercker ende edeler hy ghehouden wert, daer zijnder dier acht hebben, die alle in sulcken eendracht leven, dat ofte wel d'eene voor d'ander vanden man bemint wert, nochtans gheen jalousie onder haer plaetse heeft, ofte int minste daer teghens murmelen: maer gherust ende eendrachtich onder een levende; hare Cottoenen bedden wevende ende breyende, het huijswerck doende, die hoven besorghende, ende die wortelen plantende, etc.

+ [52 b]

2) Cap. XVII (XVI) van Lery.

+ De maniere hoe zy haer Vrouwen trouwen.

+ Hebben vele vrouwen, hoe wel de eene van den man liever is, nochtans gheen ialoersy onderd'ander en is.

[p. 161]

Die Overspeldersche Vrouwen zijn by den Americanen uyt de Wet⁺ der natuere soo abominabel, dat het in des Mans macht staet, die te dooden, ofte met schande van hem te verstooten, wel is waer dat zy op der onghetroude maechden weynich achten, laten die doen wat zy willen: maer ghetrout zijnde, moeten haer echt houden, op pene voren verhaelt, van ghedoodet ofte verstooten te⁺ wesen met schande; zijn oock niet seer gheneecht tot onkuijsheydt ghelijck die van Oost-Indien. De bevruchte Vrouwen laten van swaer arbeyt af, ende doen ander ghewoonlijcke wercken. Soo doen oock die Vrouwen meer wercks dan die Mannen: want die Mannen alleen des morghens, nimmer op den dagh eenighe boomen om die hoven stellen, brenghen haer meesten tijdt toe inden oorloch, in 't jaghen ende visschen, oock om Brasilische Kolven ofte Hellebaerden van hout, Boghen ende Pylen te maken. Belanghende het baren, die Mannen ontfanghen die Kinderen, byten⁺ met de tanden die navel af, drucken die neuse in, houden sulcks voor schoon; Het Kindeken geboren wesende, wert vanden Vader terstont ghewasschen, ende met roode ende swarte verwen verschildert, wort niet bewonden: maer alleen in een ghebreydet Cottoenen hangh beddeken gheleijt; Ende een Knechtken wesende, sal hem die Vader terstont een houten mesken, een booghskens, ende kleyne pijlkens van jueghent op gheven, ende by hem in zijn beddeken legghen, dat Kindeken kussen ende aldus toe spreken: Mijn soon, groot gheworden zijnde, wilt sterck wesen om u vyanden te wreken. Belanghende die namen, gheven den Kïnderkens namen van die dinghen die zy erkennen, als Orapacen,⁺ dat is Boghe ende Pyle. Sarigoy, viervoetich dier, Arignan Henne, Arabouten, Brasily boom, Pindo, groote kruijt, etc. Die spyse der ⁺Kinderkens, is benevens het sock des moeders: gekant meel ende eenige sachte spyse. Die Craem vrouwe leyt 2. ofte ten hoogsten 3. dagen, daer nae set zy het kindeken een Cottoenen mutsken op,⁺ ende gaet ofte inden hof oft om andere wercken te doen, 'twelck onse vroukens niet doen mogen, die van teerder, ende swacker nature zijn, ende in een ongetemperde lucht leven. Beneffens dit soo souden wy meenen wanneer ons kinderkens niet ghebonden werden: dat zy crom mochten groeyen, daer van dese gantsch geen ghebreck hebben: maer gaen rechter als eenighe andere ter werelt, 'twelck ooc toe te schryven is die ghetempertheyt des lochts: Opgroeyende wert haer niet anders geleert, dan wrake van⁺ haer vyanden te nemen, ende die te eeten. Item werden gehouden

+ Overspel staet in des mans macht te straffen nae zijn gelieven.

+ Maghet zijnde mogen nae haer believen by slapen.

+ De Mannen ontfanghen int baren die kinderen, byten haer de navel af, drucken haer de neuse in.

+ Wat namen zy de kinderen gheven.

+ [53 a]

+ Een Craemvrouwe twee daghen oudt zijnde, gaet haer werck doen als andere.

+ De kinderen worden anders niet gheleert als tot den oorloch, oock om beesten te iaghen ende te vangen.

[p. 162]

(als oprechte navolgers van Lamech, Nimrod ende Esau,) tot die jacht, ende tot den oorloch om beesten ende menschen te vernielen ende te eeten.

Wat Wetten ende Politie by die Brasilianen heeten mogen. Item hoe vriendelijcken zy die gasten ontfangen, van't weenen ende die woorden daer mede die gasten eerst aencomende van den vrouwen werden opghenomen¹⁾.

VVat die Politie der Barbaren aenlangt is naulick te gelooven, wie redelick ende natuerlick zy haer hier in dragen, doch welverstaende onder die van eenderley factie zijn, want hoe zy haer tegens hare vyanden dragen, is ghenoech verklaert, ende so eenich geschil onder haer valt, sullen die omstaenders sulcken twist niet nederleggen: maer sullen haer laten na haer voornemen handelen, al souden zy den anderen die ooghen ⁺uyt schoren: Maer jemant den anderen quetsende, ende gecregen zijnde wert weder verwont op die selfde plaetse daer hy den anderen verwondet heeft, ende so verre dat na die wonde die doot volghde, sal die dootslager oock van die verwanten des verstorvenen gedoodet werden, also dat leven voor leven, ooge voor ooge, tant voor tant gegeven wert: Hare goederen zijn huysen ende ackeren die zy grooter hebben, als zy van doen hebben. So veel die hutten aengaet, is te weten dat een jeghelick dorp ontrent 600. hoofden heeft, waerom vele in eender hutte woonen moeten, nochtans een jegelijck familie zijn besondere plaetse hebbende, doch sonder afschuttinge: wanr daer is niet tusschen beyden dat beletten mochte, het ghesichte van dit eene eynde der hutten tot het ander, hoe wel die wel 60. treden lanck zijn, een jegelijc huijsvader heeft zijn wijf ende kinderen onderscheydelicken. Noch so is te verwonderen⁺ dat dese Americanen nimmermeer over 5. ofte 6. maenden op eene plaetse blyven: maer nemen die materialen ende dat groote kruijt Pindo, daer uyt zy getimmert werden, ende vervoeren sulcks dickwils, ja wel tot 1000. treden, doch die dorpen hare oude name onverandert houdende, daer uyt men afmeten mach wat grooter huysen zy timmeren, dewijl het dickwils ghebuert dat ⁺een man zijn rechte tijdt levende, 20. mael zijn huijs versetten moet. Ende soo yemandt haer vraechde waerom zy dus dickmael

1) Lery cap. XVIII (XVII).

+ Die den anderen quetset, wort met soodane quetsure ghestraft, ofte sterft hy, wordt met de doot gestraft.

+ Brasilianen vervaren alla ses maenden. Pindo.

+ Waeromme zy so dickwils die plaetsen veranderen.

[p. 163]

die plaetse veranderen geven voor antwoort, dat die veranderinge gesont zy. Item dat haer voorouders sodane gewoonheyt gehouden hebben, van die welcke so zy afweken, niet lange leven souden; Wat hare ackeren aenlanght, een jeghelijck Moussacat, dat is huijsvader⁺ heeft wel eenighe eyghene hoven, die hy na zijn begeerte ⁺ghebruijckt: maer sodane sorghvuldicheyt in die gronden ende ackeren te deelen, als by ons luyden ghebruijckelijck is, heeft gheen plaetse by haer; Wat die huijshoudinghe aenlanght, die vrouwen arbeyden in Cottoen ofte boomwolle, daer uyt toukens⁺ ende gebreyde bedden makende, welcke bedden zy Inis heeten, werden eensdeels als netten ghebreydet, 6. ofte 7. voeten lanck,⁺ ofte oock dichter, gelijck by ons dun doeck met groote stercke lissen ende touwen aen elck eynde, om die te hanghen ende vast te maken dan om dat dusdanige bedden nu oock tot ons ghebracht worden ende wel bekent, is niet noodich hier af meer te verhalen, als oock niet van die maniere hoe zy die wolle spinnen, ende dese bedden breyden ende weven, die sulcks begheert te weten, lese Lerium, onse meeninghe is alleen die voornaemste ghebruijcken te verhalen die zy onderhouden. Die mannen tot den oorloch, jachten ofte visscheryen treckende, nemen sulcks mede, maken die vast aen twee boomen, ende liggen also daer in. Dese bedden vuijl gheworden zijnde, ofte van stof, ofte van roock, ofte anders, worden op een bysondere maniere van die vrouwen ghereynicht.⁺ Die vrouwen soecken int bosch eenighe vruchten, niet onghelijck onse Cauwoerden, doch grooter, datmen nauwelijck eene van dese met een handt mach opheffen ofte dragen. Dese vrucht stooten zy⁺ kleyn, ende doen die in een groote aerde pot, die met water weeckende, daer na roeren zy dat water ende die vrucht sterck met een stock, dat het dapper schuijmt, welck schuijm zy in plaetse van Seepe ghebruijcken, daer mede zy haer bedden so wit ende schoon maken, als een voller eenich laken doen sal, ende op dese bedden ist des somers ofte inden oorloch beter te slapen, als op onsere; Wat anderen huijsraet aenlangt, die vrouwen maken groote aerde potten, om haren dranck Caouin daer in te doen; Maken oock potten⁺ van veelerley formen, kleyne ende middelbare beckekens, breede schotelkens, ende dierghelijcke andere vaten, die uytwendich niet seer ghepolijst zijn: maer van binnen so net ende wit met eenige coleur aen ghestreken, dat zy onse Potbackers daer in te boven gaen, soo maken zy oock uyt swart ende wit eenich blancketsel ofte eenighe aenstrykinghe, die zy met water weecken, daer

+ Moussacat vader des huijsgesins.

+ [53 b]

+ Huijshoudinghe der Brasilianen.

+ Inis, bedden der Brasilianen worden van Cattoen garen gemaect hangen die aen boomen.

+ Maniere van't wassen der bedden.

+ Hare Seepe is een seker ghewas dat de vrouwen int bosch halen.

+ Potten om Caouin in te doen, hebben schoonder aerde werck als wy by ons die zy fray connen aenstryken

[p. 164]

mede velerley figueren in hare potten ende schotelen schilderende, insonderheyt in die daer in zy haer wel¹⁾ ende andere spysen bewaren; Het ghebruijck van dit aerde werck is lieflijcker ende vele ⁺aenghenamer als eenighe houten schotelen by ons, dan dese vrouwen die de potten aldus schilderen, hebben die faute dat zy een dinck niet weder malen konnen, om dat zy sulcks niet door const: maer uyt fantasie doen: So hebben ooc dese Barbaren sekere Cauwoorden ende andere vruchten die zy in tween deelen ende uytholen, die gebruijckende⁺ voor bekers, welcke zy Coui heeten. Zy hebben oock groote ende middelbare korven, uyt gheele biesen, niet ongelijck ⁺het terwen stroo, aerdich gevlochten, die zy Panacon noemen, daer zy het meel ende andere dingen in houden. Hare wapenen zijn houte hellebaerden, boogen ende pylen, vederen kleederen ende cappen. Item armbanden ende die instrumenten ofte Ratelen, Maraca geheeten, is hier bovens ghenoechsaem ghesproken, niet noodich meer te verhalen. Nu dan opghericht zijnde die hutten ofte wooninghen der Barbaren met haren huijsraet ende imboel, wapenen, bedden ende kleederen, sullen voortcomen haer besoecken.

Ende ofte wel die Tovoupinambaultier vrindelijcken hare gasten⁺ ontfangen, so zijn nochtans den onbekenden die vreemde manieren schrickelijck, als Lerius vertelt hem wedervaren te wesen, eerst haer versoeckende: want doen hy in eene van haer dorpen quam, liepen rondts om hem die Barberen, ende spraken hem ⁺dusdanighe woorden aen: Marape derere, Marape derere, dat is, hoe heet ghy, ofte wat hebt ghy voor een name, die eene zynen hoet hem afnemende, ende die op zijn hooft settende, d'ander zijn gordel ende sweert op zijn bloote lijf hanghende, die derde zijnen rock aen treckende, seer roepende ende krytende, ende hier ende daer aldus aengedaen wesende, met zijn kleederen loopende, dat hy meijnde die quijt te zijn, ende in sorge van zijn leven daer by. Twelck hy naederhandt bevonde heeft dattet een onnutte sorghe was, comende uyt onwetentheyt haerder manieren: want zy sulcks allen den selfden doen die eerst tot haer comen, ende niet van haer gesien zijn, ende als zy haren lust aldus ghekleedet ende weynich omgeloopen gheblust hebben, gheven daer nae alles perfectelicken weder, so heeft hem den Tolck vermaent, dat zy seer begheerich waren om zijn name te weten: maer int aengheven van dien, moetmen aflaten van woorden by ons ghebruijclick, om dat

1) De Nederlandsche uitgaaf van Lery heeft hier: ‘haerlieder Meel’.

+ Haer geschildert aerde werck wordt al van vrouwen gemaect.

+ Coui, drinckbekers.

+ Panacon manden daer in zy haer meel bewaren, wordt ghemaeckt uyt Terwen stro.

+ [54 a]

+ Marape derere. Marape derere.

[p. 165]

zy die niet uytspreken konnen, daeromme in die plaetse van Iohan, Nian seggende, ende sulck woort niet connende onthouden, heeft moeten van een bekent dinck den name nemen, ende dewijl Lerius een Oester beteeckent, heeft hy hem Lery-oussou ghenoemt, 'twelck zy met verwonderinghe hoorden ende spraken: Teh Mair,⁺ hey Fransman, dit is een heerlijcke name, wiens gelijcken wy van geen Fransoys gehoort hebben. Ende voorwaer tot geender plaetsen heeft Circe door haer kruyderen een menschen so licht in een Oester verandert, als hier gheschiet, na welcke tijt Lerius veel malen met haer gesproken heeft, ende hier is te mercken dat zy soo vast van memorie zijn, dat zij een name eens ghehoort hebbende, niet lichtelijcken vergeten sullen; vervolghende verhaelt Lerius hoe het voort met hem gegaen is in dese zyne eerste uytvlucht tot den Wilden, hy treckende wyder met zynen Tolck, comt op den avondt in een dorp van die wilden Euramiri, van die Fransoysen⁺ Goset genoemt, al waer zijn Tolck een tijt lanck ghewoont hadde, daer comende, vonden zy die Barbaren dansende, ende haer Coauin drinckende: want hadden dien dagh eene van hare vyanden gheslachtet, daer af zy't feest hielden, waer van die stucken noch op den Boucan lagen, hoe hem te moede is geweest, dit wreede spectakel aensiende, is niet noodich te vragen, 'twelck nochtans weynich sal zijn, lettende opt gene dat nae gebuerde. Zy comende int huijs worden na haer gewoonheyt in een hanghent bedde gesettet, die vrouwen op maniere als volgen sal weenende, die huijs vader met vriendelijcke woorden haer ontfangende. Zijn Tolck⁺ die hier toe gewent was, ende oock gants gheneghen tot haren dranc, heeft Lerium sonder aen te spreken, ofte hem te groeten verlaten, ende hem tot drincken ende dansen onder die Indianen begheven; Ende hy vermoeyt zijnde, ende wat meels ende andere voorgestelde spyse gegheten hebbende, heeft hem gheleyt om te rusten: maer is nochtans door 't gheluijt der dansende Barbaren, die daer droncken wel wacker ghehouden, insonderheyt doen een⁺ van die Wilden quam tot hem loopen met een gebraden menschen ⁺schenckel inde handt, ende hem vraechde ofte hy mede eeten wilde, ghedenckt ofte doen die vreese hem die slaep niet uyt den ooghen heeft verdreven, insonderheyt (gelijc hy schrijft) dat hy die ghedachten hadde, noch niet verstaende hare sprake, die Wilden wesen hem dat zy hem ooc so wilden doen, ende voort uyt vreese suspicerende, dat hy door zynen macker ende Tolck mochte verraden wesen, die hem alsoo in die handen der Barbaren ghe-

+ Teh Mair.

+ Euramiri, een dorp van die Fransoysen Goset genoemt.

+ Den Tolck van Lerius die verlaet hem, gaet terstont tot den Wil den haren dranck, ende met haer dansen.

+ Leyt in vreese om datter eenen comt met eenen gebraden menschen schenckel by hem knaghende.

+ [54 b]

[p. 166]

leuert hadde, waeromme hy voornam, so hy ontloopen conste sulcks te doen: maer rondsomme van die Barbaren beset zijnde, ⁺(die niet quaets met hem voor hadden) was sulcks onmogelijcken, hy van vreese ingenomen zijnde, die niet minderde: maer hem altoos inbeeldede, dat hy oock terstont soude gheslachtet worden, heeft den gantsen nacht met beden overghebracht. Des morghens ter goeder tijt comt zijn Tolck (die den gantschen nacht over met den Barbaren ghedroncken hadde) tot hem, siende dat hy bleeck ende met cortse bevanghen, vraechde oft hy sieck was, ende ofte hy niet wel gherust hadde, dien hy doenmaels dapper strafte, dat hy hem alleen sonder die sprake van haer te verstaen, onder die Barbaren gelaten hadde, ende om dat hy die vreese niet ⁺conste verwerpen, badt zynen Tolck op dat aller vriendelijckste dat zy doch met aller haest van daer mochten; Hy ter contrarie hem vertroostende, dat hy goets moets soude wesen, ende segghende dat die Wilden gants niet qualijck teghens hem ghesint waren, dat meer is, ontdect dese zyne vreese den Barbaren, die om hem den gheheelen nacht ghewaeckt hadden, om dat hy haer willecom was; Die Wilden dit verstaende, antwoorden dat zy ⁺sulcks wel eenigsins gemerckt hadden, ende dat het haer leedt was dat hy den gheheelen nacht in sorge overghebracht hadde, beginnen ten lesten te lacchen, 'twelck was die ontbindinge zijnder vreesen. Daer na is hy met zynen Tolck tot eenige andere Dorpen ghetrocken. Manieren die zy houden in die gasten haerder vrienden te ontfangen zijn dese: Ten eersten is van noode int huijs des ⁺Maussacats ofte huijsvaders, daer ghy in keert ('twelck men in alle dorpen moet doen, ende nerghens anders gaen, wilmen in haer gunst ende gratie blyuen) in een Cottoen hanck bedde te gaen sitten, ende aldaer hem stillekens een weynich houden, terstont treden die vrouwen daer toe, ende omcinghelent bedde, ende hucken⁺ op hare hacken op der aerden, met hare handen die ooghen bedeckende, ende den gast willecom heetende, zijn aencomst beschreyende, ende vele tot zijnder eeren sprekende, als namentlicken: ghy hebt alleen om ons te besoecken sulcken moyelijcken reyse aengenomen, ghy zijt goet, ghy zijt sterck, ende so het een Fransman is, segghen zy daer by, ghy hebt ons veel schoone waren gebracht, die wy niet hadden: In somma met dusdanige valsche tranen ende pluijmstrijckende woorden ontfangen ende groeten zy die gasten, die gast int Cottoene beddeken sittende, moet hem ooc veijnsen van gelijcken toe doen, zijn handen voor

+ Lach in vreese, sorghende hy oock soude gheslacht worden.

+ Zijn Tolck die troost hem ende gheeft hem moet dat hy geen vreese behoeft te hebben.

+ Lerius siende dat zy hem snachts bewaeckte, conde van vreese niet slappen, dan dit is haer wyse.

+ Maniere om die gasten te ontfanghen.

+ Vremde manieren van groetingen ende seltsame wilcom heetingen teghen de vreemde.

[p. 167]

die oogen houdende ende mede greyende, twelc sommige kleijn⁺ hertige wel ernstlick na gedaen hebben, beweeght zijnde door die tranen deser vrouwen, alle tijt so moet die gast yet antwoorden, ende eenige suchtkens van hem geven, alsoo veynsende oft hy greyde. Dese dwase ende sotte groetenisse van die vrouwen ghedaen zijnde, die Moussacat, dat is die huijs vader, die hem stelt gantsch gheoccupeert te wesen in Pylen te snyden, zijn oogen afkeerende, ende elders hen siende, insonderheyt op zijn werck, als ⁺ofte hy niet en lettede op den gast (een maniere gants vreemt van die onse) treedt also tot den gast, ende spreeckt hem aldus aen: Ere ioube? dat is, zijt ghy gecomen? daer na, hoe zijt ghy daer⁺ aen? ende wat is v begeeren? wat soeckt ghy? etc. gelijck Lerius een gantsche tsamen sprekinghe hier af ghemaeckt heeft¹⁾. Daer na vraecht hy ofte ghy oock honghert, so ghy wijst jae, sal hy terstont allerley spysen voorstellen, als meel, 'twelck haer broot verstreckt, Wildt-braet, Voghelen, Visschen, ende dierghelijcke spysen, die hy in aerde schotelen opdraecht: maer om dat zy noch⁺ bancken noch tafelen hebben, soo set hy dit alles op der aerden. Belanghende dranck, so ghy Caouin begheerden ende datter in't huijs is, salmen v oock die gheven: lestlicken, als die vrouwen⁺ langhe ghenoech schreyende, den gasten willecome gheheeten hebben, comen zy oock daer by, brenghen eenighe vruchten ofte andere gheschencken, ende eysschen ofte begeeren bedecktelijcken daer voor spieghelkens, kamkens ofte glasen pater nosterkens, die zy om die armen draghen. Voorder, soo verre ghy in dat dorp over nacht wilt blyven, soo sal die Maussacat bevelen dat⁺ men v een suyver bedde aenhanght, om 'twelcke hy eenighe vuerkens sal doen aensteken, die hy des nachts dicwils sal met sekere blaesbalcxkens van haer Tatapecoua gheheeten, doen blasen, zijn ronde bordekens, niet onghelijck die wedelkens daer die Jofferen die hitte des vuers in ons landt mede afkeeren. Dese vueren werden aenghesteken, niet om die coude des landts: maer om des nachts vochticheyt te verdryven, ende oock om dat zy sulcks voor⁺ een ghewoonte hebben. Ende de wijl hier mentie ghemaeckt wort van 't vuer, bedunckt my niet onraedtsaem een weynich daer af te verhalen. Het vuer noemen zy Tata, den roock Tatatin, om oorsake dat zy reysende, ofte inden oorloch ofte op jachten, ofte⁺

+ Hare gasten die ontfangen zy met greyen ende huylen en suchten, desghelijcks antwoordt hy haer wederom met suchten.

+ [55 a]

+ Ere Ioube? zijt ghy gecomen, dat is 'tseggen teggen zijn gast die hem is toegecomen.

1) Deze samenspraak (Cap. XX, in de Lat. uitg. XIX) vult 17 foliobladzijden. De sprekers zijn in den Latijnschen tekst een Tououpinambaultius en een Gallus, in de Nederlandsche uitgaaf een Wilde en een Nederlander.

+ Setten haer eeten op der aerden want zy hebben geen tafels.

+ Caouin haren dranck.

+ So den gast een nacht daer blijft, wordt hem daer een schoon hangh bedde gehanghen, ende vuer des nachts by stoken.

+ Tatapecoua, blaesbalken vreemʇ ghemaeckt.

+ Tata, vuer. Tatatin, rooc.

[p. 168]

⁺om te visschen, altoos gheerne vuer hebben om den Aygnan, dat is, den Duyvel die haer swaerlijcken plaecht, daer mede te verdryven, 'twelck zy dan niet uyt steen op stael gheslaghen kloppen: maer wryven uyt tweederley hout, een weeck teghens een ⁺hardt, op dese maniere¹⁾: Zy nemen een roede van 't harde hout, eenen voet lanck, 'twelck zy aen't eene eyndt scherp maken ghelijck een spille, ende dese scherpte steken zy in 't weeke hout, alsdan soo drayen zy met die bal de handen, die spille des harden houts seer snel, niet anders dan oft zy dat ondergheleyt hout wilde doorbooren, door dese snelle beweegnisse wordt niet alleen roock gemaeckt: maer ooc vuer, waer toe zy nemen Cottoen ofte drooghe bladeren van boomen, ende steken daer mede haer vuer aan: ⁺Nu aldus die gasten ontfangen, ende getracteert wesende, oock in haer wooningen in een reijn bedde geslapen hebbende, so verre zy liberael zijn, geven zy de mannen messen ofte scheren om die hayren uyt te plucken, de vrouwen kammen ofte spieghelen, den kinderen hoecken om visch te vanghen, ende inghevalle die vreemde eenige victualie van doen hebben, met haer overghecomen zijnde vanden prijs, mach allerley wech nemen: Ende om dat int selve land gheen beesten en zijn, om menschen ofte tgoet te draghen, soo moetmen oock over al te voet gaen. Inghevalle nu de vreemdelingen moede waren, ende eenigh mesken den barbaren gheven, sullen die terstont, (om dat zy seer ghewilligh ende dienstich zijn) den last op haer nemen: Ja dat meer is^{+ +}draghen die menschen selven, ende ofte men haer vermaende om te rusten, geven voor antwoort: meent ghy dat wy so kleijn ende versaecht van ghemoet zijn als vrouwen, dat wy onder den last souden blijven ligghen? wy droeghen u liever een gheheelen dagh, etc. Onder haer houden zy door ingheven der natueren, die liefde meerder als wy: want geven den anderen daghelijcks wildtbraet, visch, vruchten, jae het soude haer leedt wesen yet te hebben dat haren even naesten so wel niet en hadde als zy. Dese selfde liberaliteijt ghebruijcken zy oock teghens die vreemdelinghen, 'twelck uyt die eene exempel ghenoechsaem blijcken mach den Lerio selven wedervaren: want als hy eens met twee fransoysen door't bosch dwalende, ghecomen was int perijcken²⁾ zijns levens door een verschrickelijcke Hagedisse, ende oock dat hy onversiens int rey-

+ Die Wilden verdryven den Aygnan, dat is den Satan door vuer.

+ Haer vuer dat wryven zy tusschen een hert ende een weeck hout, tot dat het Cottoen ofte tgene zy daer by brenghen brant.

1) Deze wijze van vuur maken wordt beschreven en afgebeeld Thevet, Cosmogr. Univ. p. 937/938.

+ Wat geschencken de gast tot recompens wederom geven de mannen, vrouwen ende kinderen.

+ [55 b]

+ Groote goetwillicheyt by dese luyden om de vremdelinghen te helpen dragen, ia draghen en vermoeyen selfs.

2) Lees: perijckel.

[p. 169]

sen verdwalende op die grensen der Margaiaten, haerder bondtghenoten vyanden, die haer ghevanghen hebbende, souden eeten, alsoo hare lichamen stekende aen die doornen, ende twee dagen honger lydende, quamen ten lesten in een dorp Pauo ghenoemt,⁺ alwaer zy vanden Barbaren seer vriendelijcken zijn ontfanghen, ende die verstaende die groote periculen daer in zy gheweest waren van dat schrickelijcke beest, als oock vanden Margaiaten, daer by zijnde die verwontheyt haerder lichamen aen die doornen, hebben met sulcken erberminghe ende mededooghentheyt haer aenghenomen, datmen voorwaer segghen mochte, dat dit simpele barbarische volck sulck niet en veijnsden: maer uyt eernst meenden: want hebben ten eersten met schoon water (nae der ouder hare ghewoonheyt) haer die voeten ghewasschen, een jeghelijck apart in een suyver ende schoon hanghendebedde sittende. Daer nae die huijs vader die de spyse al besorght hadde, versch meel, niet slimmer van smaeck als die brossem van ons witte broot, geschaeft met wildtbraet, visschen, voghelen, ende die alder beste vruchten, haer verquickende ende voorstellende, ende die nacht aencomende, heeft die selfde Moussacat ofte die weerdt alle die kinderen wech ghedaen, om dat zy dies te beter rusten mochten, des anderen daechs des morghens vroech by haer comende, vraecht: Agite Atourassap, dat is beminde bondtghenoten, hebt ghy oock⁺ wel desen nacht gheslapen, zy antwoordende, ja gherustlicken, daer op hy seyt, rust dan noch mijn kinderen: want ick weet dat ghy gisteren seer moede zijt geweest. In somma met geen woorden machment ghenoech verclaren, hoe vriendelijcken zy van den Barbaren ontfangen zijn, eyndelick gelijc die Wilden wreet zijn teghens hare vyanden, so zijn zy ooc niet minder vriendelick teghens hare bondtghenooten¹⁾.

+ Pauo een dorp der Wilden. Lerius daer aen comende, vertelt hoe vriendelick hy daer ontfanghen worde.

+ Agite atourassap spreect den huijsvader des smorghens, haer bevelende wel uyt te rusten, haer beklaghende.

1) Lery gaat nog enkele bladzijden voort over het onderwerp.

Volght van die ghenesinge der sieckten der Barbaren, van haer begraeffenisse ende uytvaerden, ende van haer soete droeffenis over die dooden²⁾.

IEmand sieck wesende van dit volck, wijst hy die plaetse daer hy die meeste pyne heeft, ende doet die suijcken van eenige die daer by zijn, ofte oock ten tyden van die landloopers ende bedriegers, die zy Pages, dat is Medecijns noemen, welcke noch een⁺

2) Lery cap. XIX (XVIII).

+ Pages, medecijns ofte Chirurgijns.

[p. 170]

ander bedieninghe is dan der Caraiben, dese segghen oock dat zy die pyne uyttrecken, ende dat leven verlangen; Cortsen, ende andere gemeene siecten is dit volc onderworpen: maer niet so gemeen als by ons. Benevens dese soo regiert onder haer een ongeneselijcke⁺ sieckte, die welcke zy Pians noemen, oorspronck hebbende van luxurie, hoe wel oock kinderkens ghesien worden ten tyden hier met gheplaecht, op de maniere ghelijck kinder pocxkens⁺ by ons. Dese sieckte maeckt pustulen ofte blaren, grooter als leden van duymen, die over 'tgheheele lichaem ende int aengesicht comen. Ende dese sieckte is niet minder schandelick by haer, als by ons die fransoysen ofte groote pocken. Den krancken geven zy gheen spyse (ten zy dat hy die begheerde) al soude hy oock van honger sterven. Ende ofte wel die sieckte periculoos ende ⁺swaer is, laten die ghesonden daeromme niet af van dansen springhen, singhen ende drincken nae haer ghewoonheyt, den krancken met haer remoer verdoovende, daer over die krancke oock niet klaghen sal al krijght hy geen voordeel: Maer indien hy sterft, ende insonderheyt wesende een huijsvader, sal terstont dat ghesanck⁺ veranderen in treuren ende weenen, met sulcken grooten ghebaer, datter die gheheele nacht over gants geen rust voorhanden is; Insonderheyt hoort men die vrouwen boven alle d'andere jammerlijcken karmen ende roepen, geluyt makende niet als die menschen: maer ghelijck Wolven ende Honden, dusdanige klachten met een bevende stemme voortbrenghende: Die stercke man is ghestorven, die ons wel eer soo veel menschen toe ghebracht ⁺heeft om te eeten? daer op die andere: O wat een dapperen ende kloecken jagher, ende wat een kloecken visscher: O wat een ghestrengen dooder zijnder vyanden der Margaiaten ende Portugesen. In somma die vrouwen porren haer selven tot dusdanighe klachten, den anderen met die armen omhelsende, ende niet eer ophoudende van dit gheschrey eer het lichaem uytghedraghen is; segghen ooc dicwils daer toe: Hy is doot, hy is ghepasseert dien wy nu beschreyen, ende die mannen Eheu hy is doot, ende wy sullen hem niet weder sien voor en al eer wy tot hem comen achter die groote berghen met hem te dansen, als ons onse Propheten die Caraiben leeren, ende meer diergelijcke lamenten dryven zy, welcke gedueren tot 6. uren toe: want langer houden zy haer dooden⁺ niet onbegraven, alsdan setten zy dat lichaem in een ronde put ofte graf gelijck een wijn pype, recht over eynde. Ende so die verstorven een huijs vader is, wert hy int midden van 't huijs in

+ [56 a]

+ Alhier is ooc een maniere van pocken, by haer luyden soo schadelijck als by ons die pocken.

+ Gheven den krancken geen eeten al soude hy sterven, ten ware dat hy dat eyste.

+ Zy beschreyen hare dooden, crytende als Wolven, cryten so langhe hy uytghedraghen wort.

+ Hoe zy singen ende hare clachten doen over de verstorvenen.

+ Houden hare dooden niet langher dan 6. uren, maken hare graven als een lange smalle wijnpype overeynde.

[p. 171]

zijn Cottoene beddeken gewijckelt begraven, by hem leggende vederen ende andere diergelijcke dinghen daer in, of hy noch levende vermakelickheyt hadde, op die selfde maniere als die Peruanen hare Coningen begraven met hare schatten, etc. gelijck dat verhaelt sal worden. Die eerste nacht na dat het lijck begraven is, om dat dese arme menschen van sulcken meeningen zijn, dat die Aygnan, dat is de Satan, het lichaem soude uyt der aerden⁺ halen, ten ware dat hy vonde ander spyse om te eeten, so stellen zy sommighe vaten met meel, visch, vleijsch, alles wel bereydet, met Caouin haren dranc ontrent het graf, welcke offerhande zy soo langhe doen, tot dat haer gedunct dat het lichaem ten vollen vergaen is, ende van dese dwalinge zijn zy niet af te brengen al wijst men haer des morghens die spyse noch int geheel staen, gelijck zy des avonts ghestelt was, etc. Dese dwalinge schijnt oorspronc te hebben uyt die valsche glosen somimger Rabbinen, die daer meer af begeert te weten, die lese Lerium¹⁾. Ende om dat die^{+ +}Americanen, ghelijck geseyt is, dickwils hare woonplaetsen veranderen, gheheele dorpen vervoeren, soo bedecken zy int vervaren die verstorvenen hare graven met dat groote kruijt Pindo, waer uyt die reysende luyden erkennen mogen waer jemant begraven is, voorby welcke plaetsen, so zy ten tyden dwalende door die bosschen passeren, soo grooten gheluyt maken, dat het vreeslijck is om aen te hooren. Ende so veel belangende die maniere int generael aller Brasilianen²⁾, comen weder tot vervolgh der Zee custen van Cabo Frio, tot die strate van Magellan.

+ Van sorghe dat den Satan tlichaem soude uythalen uyt tgraf, stellen zy opt graf sekere tijt cost en dranck tot een offerande.

1) Hier geeft Linschoten weer duidelijk aan, dat hij 't een en ander overslaat.

+ Verhuysen wel met hare heele dorpen.

+ [56 b]

2) Hier eindigt het uittreksel uit cap. XIX (XVIII) van Lery, en tevens de beschrijving van Brazilie. Bij Lery volgt nog cap. XX (XIX), de reeds vermelde samenspreking; cap. XXI-XXII (XX-XXI), zijn nog zeer avontuurlijke thuisreis.

1) Lees: Ahouay. Zie hierna blz. 140 Thevetus, Cosmographie Universelle fol. 922 geeft eene uitvoerige beschrijving en afbeelding van den boom en de vruchtensnoeren. Bij Carolus Clusius (Arom. et simplicium hist. 1593 blz. 197-198) afb. van voorwerpen in zijn bezit.

1) Lees: Meleagrides = parelhoenderen.