Multatuli Encyclopedie

Wijsbegeerte,

De openingszin van Idee 452 luidt:

‘Geen mening is zo ongerymd, dat ze niet haar aanhangers heeft, en geen dwaling is zo zot, dat zy niet nu en dan door zogenaamde wysgeren in bescherming genomen is, vooral door hen die de wysbegeerte - een roeping van alle mensen - tot een beroep van enkelen hebben gemaakt.’ (vw iv, p. 313)

Over wijsgeren en wijsbegeerte schrijft m. ook in de Ideeën 773-779 (vw iv, p. 495-501). In Idee 776 noemt hij *Kant, *Fichte en *Hegel, wanneer hij uitweidt over zijn eigen opvattingen over de leer van de filosofie:

‘Myn aandringen op juistheid van uitdrukking en goed verstaan zal - wat wysgerig belang aangaat - in de ogen van velen achterstaan by een Kantiaans vertoog over Kritik der reinen Vernunft of iets dergelyks.’ (vw iv, p. 498)

m. betoogt dat niet het streven naar waarheid eenvoudig is, maar dat de methode volgens welke naar waarheid gestreefd moet worden, eenvoudig moet zijn.

[p. 523]

‘En daartoe zyn juistheid van bepaling en duidelykheid van uitdrukking aan den enen kant, inspanning om goed te verstaan aan den andere zyde, hoofdvereisten.’ (vw iv, p. 498-499).

Over het (trancendentaal-) idealisme, de filosofische opvatting dat we de wereld om ons heen slechts kennen in de vorm van onze voorstelling ervan (m.a.w. onze waarneming betreft alleen ideeën van objecten), schrijft hij in Idee 774:

‘en vooral de Duitse school heeft 'n onoverwinlyken afkeer van al wat is. In stede van voorlichting, leverde deze aan het waarheid-behoevende Volk byna immer een verward, kwasi-diepzinnig weefsel van frasen, welker inkleding alleen van lust tot onderzoek afschrikt. (...) Het was hiermee alweer als gewoonlyk: Publiek wilde bedrogen zyn, en kauwde gretig op de distelen die Kant, Fichte, Hegel en dezulken hem voorzetten.’ (vw iv, p. 497)

Een gunstige uitzondering maakt hij voor *Locke. De Franse philosophes verloren zich al snel in ‘uitgebreide oppervlakkigheid’ (Idee 777, vw iv, p. 499). In Idee 788 herhaalt m. als motto zijn uitspraak uit Idee 542: ‘Wysbegeerte een roeping van allen’ (vw iv, p. 508), en hij opent Idee 791 met de stelling:

‘Wysbegeerte, zucht om te weten, te begrypen, is de roeping van allen. Dit moet erkend worden door ieder die 't woord etymologisch juist opvat.’ (vw iv, p. 511). *stelsels

In 1910 publiceerde B. Damme zijn Multatuli als wijsgeer, met een voorwoord van Domela Nieuwenhuis. m. spoort ons aan, aldus Damme, onze hoogste gave, het denken, te ontwikkelen. Voor alles: denk, handel zelf. Gebruik uw gezond verstand, raadpleeg de rede. Damme noemt m. de wijsgeer van het gezonde verstand. Hij acht onze hoogste roeping mens te zijn: waarnemen, nadenken, toepassen, willen, werken, streven naar ontwikkeling. In ‘Multatuli als filosoof’ (Over Multatuli, 1993, nr. 31, p. 15-23) toont Wim van Dooren aan de hand van vele citaten uit de Ideeën het filosofische belang van m. overtuigend aan. *Kappelman