Multatuli Encyclopedie

Teleologie,

leer dat de schepping op een doel gericht is, doelmatigheidsleer, leer van de immanente finaliteit.

De ‘bekende “wysheid van den Schepper”’ schampert m. in een noot bij Idee 917 (vw iv, p. 715). In Idee 575 noemt hij de studie van de natuur als hulpmiddel tot ‘vrye studie’: ‘er is geen: opdat, alles is: omdat!’ (vw iv, p. 332). De *Natuur levert ‘slechts resultanten’, stelt hij in Idee 839 (vw iv, p. 568). In Idee 345 wordt

[p. 457]

de voorzienigheid bespot, die op tijd wormpjes voor de jonge vogels levert. De vogels zingen daarop ‘een loflied ter ere van den Schepper die Deszelfs schepselen overlaadt met weldaden’, aldus een vader. De zoon die hierop gewezen wordt, vraagt slechts: ‘-Zingen die wurmen mee, papa?’ (vw ii, p. 319). In Idee 1175 betoogt m.:

‘(...) men ziet uit dit alles, dat de dogmatiek der doeleinden, de beoefening van de betekenisleer der opdatten, 'n allermoeilykst vak is. Wanneer de rivieren niet werden warm gehouden door 'n dekkleed van ys, zegt zeker “Natuurkundig Schoolboek” zouden ze... bevriezen. Ziedaar, voorzienigheids-prekers, in weinig woorden de karakteristiek der teleologie!’ (vw vii, p. 226)

*Van der Burg