Logo DBNL
Uit de donkere kamer. Essays over en interpretaties van Hermans' Donkere kamer van Damokles (2002)

Uit de donkere kamer. Essays over en interpretaties van Hermans' Donkere kamer van Damokles

(2002)–Arthur Kooyman–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

René Marres

Het misverstand, een centraal idee van de donkere kamer van Damokles1

Het verschijnen van De donkere kamer van Damokles van Willem Frederik Hermans heeft indertijd veel discussie losgemaakt. De roman leek een mysterie te bevatten dat om oplossing riep. Hoofdfiguur is, zoals men weet, een sigarenwinkelier, Henri Osewoudt, die in de tweede wereldoorlog in het verzet gaat, daartoe gebracht door iemand, Dorbeck, die uiterlijk zo sterk op hem lijkt, afgezien van haar en stem, dat hij welhaast zijn dubbelganger is. Osewoudt, wiens verschijning vrouwelijke trekken vertoont, bewondert Dorbeck omdat die hem een echte man lijkt, wat hij zelf door zijn daden ook wil worden. Hij voert Dorbecks opdrachten blindelings uit. In bevrijd gebied gekomen wordt hij later echter gearresteerd als verrader. Hij beroept zich op zijn opdrachtgever, maar deze is niet te vinden. Zijn beschuldigers twijfelen aan Dorbecks bestaan: misschien is hij een verzinsel van Osewoudt. Maar ook als hij bestond wordt de vraag wie deze Dorbeck precies was. Sommige lezers, bijvoorbeeld Oversteegen, wisten niet meer wat zij van het bestaan van Dorbeck moesten denken, na over het na-oorlogse vruchteloze onderzoek daarnaar gelezen te hebben (168-169).

Na een tijd ontstond er toch een zekere consensus over dat de onoplosbaarheid van dit probleem juist de kern van de roman uitmaakte. De historische werkelijkheid is niet kenbaar. Deze visie wordt verdedigd in de monografie van Frans A. Janssen over deze roman in de Synthese-reeks, die laat zien dat vorige interpretaties vastlopen. Hij betoogt dat een antwoord op de vraag ‘bestaat Dorbeck, de dubbelganger van de protagonist Osewoudt, nu wel of niet?’ niet te geven is (1983, 31-32).2

Hier ben ik het slechts half mee eens. In een bepaalde betekenis van ‘Dorbeck bestaat’ is het juist, in een andere betekenis van dit schijnbaar simpele zinnetje niet. Ook zal ik betogen dat, juist omdat dit zo is, de roman kan illustreren dat de werkelijkheid niet kenbaar is.

Overigens is het beter het zo uit te drukken dat de werkelijkheid niet te doorgronden is. ‘Niet kenbaar’ lijkt namelijk te impliceren dat men in het geheel niets zou kunnen kennen, ook niet door waarneming. Dat is niet het idee van de roman: hij houdt in dat het waargenomene vaak niet te doorgronden is.

De twee betekenissen van ‘Dorbeck bestaat (niet)’

Voordat ik mijn visie over het misverstand als centraal idee van de roman ontwikkel, moet ik eerst door analyse van de uitspraak ‘Dorbeck bestaat (niet)’ het punt van Dorbecks al of niet bestaan verhelderen, dat ten grondslag ligt aan elke interpretatie van de roman en de beschouwingen erover tot nu toe vertroebeld heeft. Hermans heeft zelf aangegeven wat voor hem het belangrijkste was bij het schrijven van dit werk. Hij meent dat de waarheid van de historicus in vergelijking met die van de natuurkundige ‘niet veel meer is dan een fabel, een mythe of het waansysteem van een paranoialijder’. En zo is het ‘(...) niet uit te maken wie Dorbeck geweest is, of hij bestaan heeft of niet, aan wiens kant hij stond’ (1963, 44-45). Het middelste deel van deze zin - of Dorbeck bestaan heeft - kan op twee - en zelfs meer - manieren opgevat worden, zoals steeds het geval is als een naam meer is geworden dan louter een verwijzing (denotatie) en een zekere betekenis (connotatie) heeft gekregen.3

En doordat deze twee manieren niet onderscheiden worden ontstaat de verwarring in de discussie. De vraag kan betekenen: heeft er in de romanwerkelijkheid iemand bestaan die zich als Dorbeck aan Osewoudt presenteerde, en die bovendien - hier komt er enige betekenis bij - sterk op hem leek en hem opdrachten gaf? Dan is het antwoord ja, zoals ik nog zal toelichten. Maar de vraag kan ook betekenen: heeft er iemand bestaan wiens werkelijke naam Dorbeck was, die steeds verzetsstrijder was, die geheel en al degene is waarvoor Osewoudt hem houdt? Hier wordt de betekenis aanmerkelijk uitgebreid. Dan is het antwoord dat dit onzeker is. Als Hermans zegt dat het niet uit te maken is of Dorbeck bestaan heeft bedoelt hij dit, ook blijkens de context van de hele zin, in de tweede betekenis. Als je je afvraagt wie iemand is en aan welke kant hij stond impliceer je namelijk met je vraag al zijn bestaan.4

Het verwarrende is echter dat de vraag of Dorbeck bestaat of bestaan heeft voor vele beschouwers en trouwens ook voor inspecteur Selderhorst, die het onderzoek naar Osewoudt leidt, in elk geval ook eenvoudigweg betekent: bestaat er een man die zei Dorbeck te heten, die op Osewoudt lijkt en hem opdrachten gegeven heeft? En die vraag is door de lezer bevestigend te beantwoorden. Daarom is het op zijn minst misleidend om te zeggen dat niet uit te maken is of Dorbeck bestaan heeft. En als men bedoelt dat door de lezer niet vast te stellen is of er iemand bestaan heeft die op Osewoudt lijkt en hem opdrachten gaf, is men helemaal op een dwaalspoor.

 

Ik zal nu mijn opvatting dat Dorbeck zonder enige twijfel bestaat toelichten, niet alleen omdat ze ingaat tegen een vrij algemeen ingenomen standpunt, maar ook omdat ik dit nodig zal hebben voor mijn denkbeeld over het misverstand dat ik daarna uiteen zal zetten. Maar merk s.v.p. op, de uitspraak ‘Dorbeck bestaat’ hanteer ik verder, tenzij ik anders aangeef, enkel en alleen in de eerste, beperkte

betekenis van ‘er bestaat iemand die zich Dorbeck noemt, uiterlijk sterk op Osewoudt lijkt en hem opdrachten geeft’!

Het onloochenbare bestaan van Dorbeck

Dorbeck, die als luitenant in het Nederlandse leger geïntroduceerd wordt, loopt tijdens de eerste oorlogsdagen in mei 1940 binnen in Osewoudts sigarenzaak. Daar er dan nog geen reden is voor het opgeven van een valse naam zal hij vermoedelijk wel zo heten, maar zeker is dat niet. Hij geeft Osewoudt een filmrolletje om te ontwikkelen. Bij zijn tweede komst is Nederland al verslagen en vraagt hij een burgerpak aan Osewoudt; hij laat zijn uniform achter omdat hij zich niet wil overgeven. De derde keer komt hij het van Osewoudt geleende kostuum terugbrengen en vraagt hem via een briefje opnieuw om foto's te ontwikkelen en te verzenden. Osewoudt begraaft zijn legeruniform in de tuin. Dit lijken gewone ontmoetingen.

Dan is er één die zou kunnen doen denken aan een hallucinatie, namelijk de vierde, die tijdens een onweer plaats vindt (30).5

Doordat het licht uitvalt krijgt Osewoudt Dorbecks gezicht niet te zien; hij moet op diens stem afgaan. Voor de verandering wil ik eens een mening aanhalen uit een bekend schoolboek, omdat in zo'n boek meestal opvattingen staan die min of meer algemeen zijn geworden. Hierin wordt gezegd dat het erop lijkt dat deze ontmoeting een zinsbegoocheling is (Anbeek-Fontijn 39).

Ze is echter duidelijk reëel om tenminste twee redenen. De volgende ontmoeting, in de wachtkamer van het station van Haarlem, komt tot stand door een afspraak gemaakt tijdens deze vorige en ook heeft Osewoudt toen een pistool gekregen van Dorbeck dat hij in Haarlem zal gebruiken om bij een aanslag in een huis in de Kleine Houtstraat iemand dood te schieten. Wanneer hij er daarna vandoor is gegaan meent een buurman, Evert Turlings, die hem toevallig tegenkomt, dat hij hem zag vechten met iemand in deze straat (36). Dat was Osewoudt niet, maar Dorbeck die dus ook voor anderen erg op hem lijkt. Dat was ook al eerder minachtend door Osewoudts vrouw geconstateerd:

Osewoudt lijkt op Dorbeck als een mislukte pudding op een wel gelukte (22). De conclusie moet tot zover zijn dat Dorbeck bestaat.

Daarna verlopen er een paar jaar en het verhaal begint weer in juni 1944.

Osewoudt krijgt een verzoek van Dorbeck, dat geheel met de machine geschreven is, om de foto's van het eerder afgegeven filmrolletje op te sturen. De volgende opdracht, om Dorbeck op te bellen, staat op de achterkant van een van die foto's. Dan krijgt hij telefonisch een verzetsopdracht van Dorbeck. Daarbij moet hij louter op de stem afgaan. Maar waarom zou hij die niet herkennen? En verder is het waarschijnlijk dat het inderdaad Dorbeck is omdat deze begint met hem met zijn naam aan te spreken wanneer Osewoudt, zoals gevraagd, om precies vijf uur belt (110). Als gevolg van deze opdracht ontmoet Osewoudt een illegale die zich ‘Hé jij’ laat noemen en als leidster van de Natio-

nale Jeugdstorm vermomd is; zij heeft een foto bij zich om te laten blijken dat ze inderdaad de door Dorbeck bedoelde illegale is, maar Osewoudt vraagt niet om die te mogen zien. Hij voert haar opdracht uit en schiet een NSB-er, Lagendaal, dood en doodt ook diens vrouw en een echte jeugdstormleidster. Daarna wordt hij gearresteerd en komt in een ziekenhuis terecht, waar hij schijnbaar door illegalen uit bevrijd wordt. Tenslotte ontmoet hij Dorbeck weer in levenden lijve en langdurig. Dorbeck spoort hem aan om de Duitse luitenant Ebernuss te vergiftigen omdat deze Duitser te veel zou weten. Osewoudt doet dit met tegenzin. Ebernuss heeft zijn zaak onderzocht en hem gewaarschuwd dat hij Ebernuss na de oorlog even hard nodig zal hebben als hijzelf Osewoudt. Ook maakt Osewoudt een foto van Dorbeck en zichzelf in de spiegel, die later de climax van zijn geschiedenis zal bepalen.

Ook Ebernuss heeft het bestaan van dubbelganger Dorbeck ontdekt, maar de lezer heeft dit niet per se nodig om te weten dat deze bestaat. Hij heeft in beginsel genoeg aan Osewoudts belevingen. Toch is het wel een bevestiging van Dorbecks bestaan. Dorbeck geeft Osewoudt een verpleegstersuniform om zich te vermommen - opnieuw iets tastbaars, als het pistool eerder - en naar bevrijd gebied te ontsnappen. Zo drukt hij, toppunt van dramatische ironie, Osewoudt onverbiddelijk terug in de vrouwelijke status waaraan deze steeds via diezelfde Dorbeck heeft proberen te ontkomen.

Dorbecks bestaan onafhankelijk van Jagtman

Ook Bersma heeft verdedigd dat Dorbeck bestaat, maar baseert zijn standpunt grotendeels op de vereenzelviging van Dorbeck met E. Jagtman, degene naar wie Osewoudt Dorbecks foto's moet opsturen. Van zo'n identificatie hangt het bestaan van Dorbeck echter niet af. Dorbeck bestaat, onafhankelijk van de vraag wie hij precies is. Dit is in het algemeen zo: wanneer iemand waargenomen wordt bestaat hij, ook al wil of kan hij niets over zichzelf vertellen of al zou hij allemaal leugens over zichzelf opdissen.

Bersma's visie is bekritiseerd door Janssen (1983, 43-44) omdat Bersma voor genoemde vereenzelviging zijn toevlucht moet nemen tot vergaande veronderstellingen over het steeds opnieuw op het juiste moment aan de Duitsers ontsnappen van Jagtman of tot fouten in de Duitse documentatie. Dit maakt het onwaarschijnlijk dat ze dezelfde zijn, maar sluit het niet geheel uit. De relatie van Dorbeck tot Jagtman blijft zodoende een raadsel.

Bersma heeft echter volkomen gelijk dat het tientallen nieuwe, niet meer te beantwoorden vragen oproept als men ontkent dat Dorbeck bestaat (of bestaan heeft), zoals: Hoe komt Osewoudt aan het uniform? Wie geeft Osewoudt opdracht naar de wachtkamer van het station in Haarlem te gaan? Wie commandeert Osewoudt nummer 38776 te bellen? Etcetera (23-24). Zonder Dorbeck valt de eerste helft van de roman in duigen.

Verhaalgebeuren gewaarborgd door de verteller

Dorbeck, dat wil zeggen iemand die zich als Dorbeck presenteert aan Osewoudt, bestaat als we op Osewoudt afgaan. Maar mogen we dat wel?

Eenmaal heeft hij iets dat sommige lezers als een hallucinatie beschouwen. Hij ziet een hem onbekende visverkoopster even voor zijn gevangen zittende moeder aan op een moment dat hij sterk aan haar denkt (102). Gevolgen voor zijn gedrag heeft dit nauwelijks; hij mompelt alleen iets in zichzelf. Als de vrouw hem aanklampt spreekt hij haar niet aan met ‘moeder’ en behandelt haar als wat ze is, een visverkoopster. Op dat moment is zijn verwarring al weer voorbij. Het is dus een kortdurende, vrij onschuldige zinsbegoocheling of zelfs niet veel meer dan een vergissing, want een hallucinatie in de volle zin van het woord houdt in dat de hallucinant iemand meent te zien terwijl er niemand is, en dat doet Osewoudt niet: hij houdt een onbekende voor een ander, iets dat nogal wat mensen wel eens overkomt. (Dat getuigen die als geestelijk gezond worden beschouwd nogal eens een onbekende met iemand die ze waargenomen hebben verwisselen - hetgeen tot gerechtelijke dwalingen kan leiden - mag als algemeen bekend worden verondersteld, en dat doen ze dan niet gedurende een moment, zoals Osewoudt, maar soms halsstarrig.) Als men echter, tegen de redelijkheid in, wil volhouden dat het een echte hallucinatie is, kan men zich vervolgens afvragen of sommige andere - of misschien alle - scènes dat ook niet zijn. Dit moet echter ten stelligste ontkend worden. De ontmoetingen worden alle realistisch beschreven, er is geen suggestie van zinsbegoocheling. Er wordt beschreven vanuit Osewoudts gezichtspunt maar op een manier waardoor ook de verteller geïmpliceerd wordt. Hiermee bedoel ik dat als er bijvoorbeeld staat ‘Dorbeck () ging de winkel binnen’ (23), omdat Osewoudt dit ziet, de verteller dit gezegd heeft en het dus zo is tenzij deze verteller later aanwijzingen geeft dat het toch anders is. Weisgerber heeft dit al op de volgende manier uitgedrukt: ‘() wij hebben geen reden om te twijfelen aan de waarachtigheid van het relaas wanneer Hermans zelf als verteller zegt dat Dorbeck verschijnt (...). De vraag naar Dorbecks bestaan is voor de lezer die immers buiten de roman-werkelijkheid staat een schijnprobleem; voor de mensen die aan de handeling deelnemen, is die daarentegen van vitaal belang. De taal die in het dagelijks leven slechts meningen over de werkelijkheid kan uitdrukken, wordt voor de lezer van het hij-verhaal een volstrekte waarborg voor de authenticiteit van de fictie’ (78-79).

Hier heb ik slechts één voorbehoud bij: voor vele interpreten is het bestaan van Dorbeck toch een echt probleem gebleken.

Het is overigens niet zo dat we het perspectief van Osewoudt zonder meer mogen vertrouwen, maar we kunnen niet anders dan afgaan op de verteller en daarom de door hem meegedeelde waarnemingen van Osewoudt vertrouwen. Wel is er de ene keer dat een ontmoeting met Dorbeck zich op zichzelf wel voor een duiding als hallucinatie leent, maar dan is deze scène, als gezegd, onverbre-

kelijk verbonden met andere, realistische scènes. Als je iets voor een hallucinatie houdt moet je dus alles tegelijk daarvoor houden, maar zo wordt het absoluut niet gepresenteerd.

Bovendien, als je alles of een groot deel voor een hallucinatie van Osewoudt houdt, verdwijnt de primaire betekenis die de meeste lezers - en de schrijver - aan het boek toekennen: de onmogelijkheid achter de historische werkelijkheid te komen. Als het gebeuren een hallucinatie van Osewoudt is kun je namelijk alleen maar zeggen: het spreekt vanzelf dat je niet achter de waarheid kunt komen als een schrijver een verhaal presenteert vanuit het perspectief van een hallucinant en daarbuitenom verder geen informatie geeft. Het idee dat de werkelijkheid niet te doorgronden is, is alleen te illustreren aan gegeven stukken van die zelfde werkelijkheid. Als zulke stukken niet gegeven zijn, niet gekend worden, is er niets om aan te laten zien dat de werkelijkheid niet te doorgronden is. Alleen doordat Dorbeck bestaat, in de aangegeven beperkte betekenis van het woord, kan er onzekerheid over hem blijven bestaan. Als het gebeuren tijdens de oorlog de inhoud van een hallucinatie of droom was, zou er geen materiaal meer zijn om het idee te demonstreren. De roman zou dan op dit punt volledig triviaal worden.

 

Tenslotte, wat ik tot het laatst heb bewaard omdat ik het wel van belang maar niet doorslaggevend acht: blijkens vele uitlatingen heeft Hermans het zo bedoeld. Als hij bijvoorbeeld zegt in een vraaggesprek met Jessurun d'Oliveira: ‘Dus een Engelse officier, die misschien de man was die geweten had waar Dorbeck was, die wil dat ambtshalve niet vertellen’ (16), dan blijkt duidelijk dat hij bedoelt dat Dorbeck bestaat in de beperkte, eerste betekenis van de uitspraak.

Later kan Osewoudt niet bewijzen wat hij weet, en wat de lezers kunnen weten, dat hij geen verrader was. Dorbeck zou het moeten getuigen, maar die komt niet meer opdagen. Alleen het uniform van Dorbeck dat Osewoudt in de tuin begraven had wordt teruggevonden. De vraag rijst of Dorbeck misschien dezelfde als de eerder genoemde Jagtman was. Er zijn aanwijzingen in die richting, zoals dat beiden Duitse soldaten zouden hebben laten fusilleren en dat ze op elkaar lijken, maar het is moeilijk in overeenstemming te brengen met een aantal gegevens uit de roman. Het is niet uit te maken (zie Janssen 1983, hs. 5). Als Dorbeck niet bestaan zou hebben verdwijnt het grondidee van het boek dat de waarheid niet te vinden is uit het zicht. Want als hij niet bestaan heeft kan de vraag wie hij precies was, die niet beantwoord kan worden en waarvoor men dus maar een antwoord in elkaar knutselt, zich niet eens voordoen.

Smulders over desoriëntatie

Na Janssens monografie verscheen nog een studie die de discussie naar een ander plan wilde tillen, De literaire misleiding in De donkere kamer van Damokles (LM) van W. Smulders.

Een voorafgaand probleem bij een bespreking van zijn opvatting is dat Smulders het voortdurend heeft over ‘de lezer’ die dit of dat zal denken, zich zus of zo laat misleiden. In veel gevallen reageer ik anders op deze roman. Wat hij bedoelt met ‘de lezer’ is onduidelijk. De gemiddelde lezer? Daar kan hij niet genoeg vanaf weten. Bovendien reageerden de lezers die van zich hebben laten horen door boek of artikel vaak anders dan hij. Er zal iets bedoeld zijn als de ideale lezer, de lezer die reageert zoals het boek verlangt. Dit wordt ook wel de impliciete lezer genoemd, de lezer die geïmpliceerd wordt door de roman, zoals de door Smulders overigens niet genoemde Iser de term hanteert in Der implizite Leser, waarbij ‘de lezer’ niet op een typologie van mogelijke lezers doelt maar op ‘den im Text vorgezeichneten Aktcharakter des Lesens’ (9). Maar Smulders geeft alleen maar zijn eigen subjectieve idee van de manier waarop volgens hem deze lezer moet of zal reageren. Nu kan een beschouwer, indien hij geen empirisch onderzoek verricht, ook niet anders dan zijn eigen idee geven van ‘de lezer’, maar hoe beter hij is, des te minder subjectief zal zijn idee hiervan zijn. Mijn leesreactie is op Smulders' centrale punt - de status van het onderzoek van inspecteur Selderhorst - tegengesteld aan wat hij zijn imaginaire lezer in de schoenen schuift. Dit behandelend zal ik tegelijk mijn eigen visie uitwerken over het misverstand als een grondidee van de roman, dat er niet in zou kunnen voorkomen als hij gelijk had.

Hij zoekt naar de oplossing van wat zijns inziens de fundamenteelste vraag over de roman is: waarom dient zich tijdens de lectuur het probleem aan of Dorbeck al of niet bestaat en waarom is dit probleem onoplosbaar (LM 10-11)? Hij poogt dit te beantwoorden in zijn hoofdstukken over oriëntatie van de lezer en desoriëntatie. Met wat hij zegt over oriëntatie kan ik globaal wel meegaan. Hij stelt onder andere dat de lezer waarheidsvoorwaarden construeert, dat wil zeggen voorwaarden onder welke hij kan blijven aannemen dat het vertelde gebeurd kan zijn. Een simpel voorbeeld van mezelf ter illustratie. Als personage A iets tegen B gezegd heeft en B ontkent het later, kan een lezer aannemen dat B het vergeten is of liegt, al wordt dit niet vermeld.

Smulders' beweringen over desoriëntatie lijken mij echter geheel onjuist, en dit is precies waar zijn betoog om draait, want hierop berust zijns inziens de misleiding die zijn hoofdthema is.6

Volgens hem wordt de lezer in het bijzonder misleid door inspecteur Selderhorst, die in Nederland de zaak onderzoekt van Osewoudt, die van collaboratie met de Duitse bezetters verdacht wordt. Na het begin van het eerste verhoor zou de suggestie van kracht zijn dat Selderhorst ‘op bijzondere wijze is toegerust voor zijn taak, omdat hij in de naoorlogse situatie over alle bronnen vrij de beschik-

king heeft, omdat alle verbindingen weer hersteld zijn (). Het heeft er de schijn van dat Selderhorst dankzij deze omstandigheden in staat is alle tot dan toe verborgen facetten van vele gebeurtenissen uit de oorlog aan het licht te brengen.’ Smulders meent dat als Selderhorst iets zegt dat in strijd is met het idee van de lezer over Osewoudt, de lezer zijn idee moet aanpassen want: ‘Gezien de onwrikbaarheid van de “dossiers”, staat () vast dat de beweringen van Selderhorst onweerlegbaar zijn’ (LM 182,216). Door de veronderstelling van Selderhorst dat Osewoudt de illegale ‘Hé jij’, die zich als jeugdstormleidster vermomd heeft, een foto heeft gegeven, terwijl de lezer denkt dat ze die van Dorbeck moet hebben, zou het ‘lezersmodel’, dat wil zeggen lezersidee, over Osewoudt ineenstorten. De lezer heeft volgens Smulders ‘geen schijn van verweer tegen beweringen als die van Selderhorst (op p. 269 [332] ()’. Het enige alternatief voor de lezer zou zijn dat hij uit het verhaal stapt en het boek dicht slaat. De lezer zou gaan geloven dat zijn idee van Osewoudt ‘een futiele waarde vertegenwoordigt in het immense tegenmodel van Selderhorst’. De auteur zou ‘de suggestie van de geldigheid van het tegenmodel voldoende gevestigd’ hebben (LM 222, 224, 233).

Bij monde van Selderhorst heeft de auteur volgens Smulders ‘de verzetsdaden van o [Osewoudt] stelselmatig geïdentificeerd met alle gegevens uit de “dossiers”, dat wil zeggen met gegevens over daden die o [Osewoudt] “driemaal de doodstraf” zullen opleveren. Tegen het einde van de roman heeft de lezer deze identificatie vrijwel volledig gesanctioneerd. Hierdoor heeft hij o [Osewoudt] dus in feite beladen met de schuld aan een hoeveelheid daden die hetgeen hij in opdracht van Dorbeck verricht heeft, verre overtreffen. Dit houdt in dat het eventuele bewijs dat Dorbeck bestaat of bestaan heeft o [Osewoudt] in het geheel niet zou kunnen helpen uit de problemen waarvoor de lezer hem (op instigatie van de auteur) inmiddels geplaatst heeft’ (LM 236).

Smulders meent verder dat de befaamde vraag of Dorbeck bestaat zowel met ja als met nee beantwoord kan worden. De ambiguïteit van de roman zou er fundamenteel op berusten dat op de vraag ‘heeft de hele romanwerkelijkheid bestaan, die de lezer heeft geschapen als de betekenis van het deel vóór Osewoudts arrestatie door de Nederlanders (41-247)?’ zowel een ontkennend als bevestigend antwoord mogelijk is (LM 235).

Gaat het bovenstaande op voor de lezer? Mijn eerste, voorlopige reactie is dat als Selderhorst voor de lezer zo overtuigend was als Smulders het voorstelt, de lezer alleen maar zou kunnen concluderen dat een groot deel van de romanwerkelijkheid vóór Osewoudts arrestatie, Dorbeck incluis, niet bestaat en dat Osewoudt een verrader is. De ambiguïteit die Smulders aan de roman toeschrijft zou verdwijnen.

Naar een nieuwe interpretatie

Osewoudts verzetsverleden onaantastbaar

Ik weet niet of ‘de lezer’ waar Smulders het steeds over heeft zo denkt als hij beweert, en net zoveel waarde toekent aan de onderzoekingen van inspecteur Selderhorst, maar zo ja, dan denkt deze lezer door een merkwaardig slecht geheugen helemaal verkeerd. Een goede lezer zal niet zo reageren als Smulders stelt. Immers, een paar pagina's voordat Selderhorst het heft in handen krijgt heeft de Engelse kolonel Smears te kennen gegeven dat, als hij Osewoudts verhaal goed begrijpt - en dat doet hij -, Dorbeck waarschijnlijk in een van zijn diensten werkte en dat diens chef dan op grond van de Official Secrets Act aan niemand inlichtingen hoeft te geven over zijn ondergeschikte (259). En even later blijkt dat Osewoudts vriendin Marianne nog leeft, maar in Palestina in een kibboets zit, waar ze volgens Selderhorst niet uit te halen is (274). De onderzoekingen van deze inspecteur zijn dus aan onoverkomelijke beperkingen onderhevig. Door wat de Engelse kolonel zegt is er al meteen twijfel mogelijk of Dorbeck nog boven water zal komen. De verteller heeft zich zo een alibi verschaft om net zoveel over hem in het duister te laten als hij wil.

Het is een onhoudbare opvatting dat een goede lezer - niet een speciaal goede, maar een gemiddeld goede - de dossiers van Selderhorst voor onwrikbaar zou houden.7

 

Deze inspecteur verliest al kort na het begin van het eerste verhoor van Osewoudt het vertrouwen van de aandachtige lezer dat hij goed op de hoogte is door zijn veronderstelling dat Osewoudt een foto zou hebben gegeven aan ‘Hé jij’, de illegale die als Jeugdstormleidster vermomd is, opdat de Duitsers later zouden weten wie ze voor zich hadden. De inspecteur komt hierop omdat bij de Duitse inval in Osewoudts huis waarschijnlijk de negatieven in beslag zijn genomen van de foto's die hij eerder aan Dorbeck gestuurd heeft, die ze gebruikt voor Osewoudt. De Duitsers zijn ze echter gaan aanwenden om in illegale organisaties binnen te dringen (267-269).

Wij lezers kunnen echter weten dat Osewoudt naliet de illegale de foto te vragen die zij bij zich had voor hem om aan te tonen dat zij de door Dorbeck gestuurde persoon is (120) en desgewenst kunnen we het naslaan. Later herinnert Osewoudt zich met een schok dat hij niet om de foto gevraagd heeft en dat zij die nog bij zich moest hebben op het moment van haar arrestatie (142, cursief gedrukt). Maar ook een lezer die slecht van geheugen is en niet geïnteresseerd genoeg om dit belangrijke en door de schrijver beklemtoonde detail te controleren, zal, als hij even het idee had dat Selderhorst maatgevend is, dit nu laten varen, want ook hij/zij weet - aangenomen dat hij het minimale geheugen heeft dat nodig is ook voor het lezen van de simpelste roman - dat de veronder-

stelling van de inspecteur dat Osewoudt de illegale verraden heeft helemaal ernaast is. Er is dus een gemakkelijk alternatief voor uit het verhaal stappen, namelijk het vertrouwen in Selderhorst grotendeels opzeggen of tenminste opschorten.

De inspecteur tast echter niet steeds mis. Hij beschikt weliswaar lang niet over alle, maar toch over meer bronnen dan Osewoudt. Het blijkt nu dat de bevrijding van Osewoudt uit het ziekenhuis door illegalen schijn was en door de Duitsers in scène gezet. Zo konden ze door hem heimelijk te volgen zijn onderduikadres bij verzetsman Labare oprollen. De getuigenis van de Duitse typist Malknecht over dit punt kan als beslissend beschouwd worden. Dat de ‘bevrijding’ niet echt was kon je al vermoeden; mensen op het onderduikadres vonden dat er een luchtje aan zat (168-169) en even later vallen de Duitsers binnen, waarna de opgepakte verzetsman Suyling Osewoudt voor de verrader houdt (189), maar nu wordt het pas zeker. Tegelijk werpt de Duitser ook de verdenking op Osewoudt dat deze meegewerkt zou hebben aan het spelletje. Het is begrijpelijk dat Malknecht zo denkt; later heeft Osewoudt immers toegelaten dat Malknechts homoseksuele superieur Ebernuss probeert aansluiting bij hem te vinden, maar niettemin - kan de lezer weten - is het onjuist. Zo kan hij begrijpen waarom Osewoudt door Selderhorst verdacht wordt en waarom anderen denken dat hij met de Duitsers heeft geheuld, al weten wij, goede lezers, dat hij te goeder trouw was. We zien nu waarom hij in grote problemen verkeert. Iets soortgelijks had zich al afgespeeld bij de eerdere ondervraging door de Engelse kolonel. De goede lezer weet dat Osewoudt de uit Engeland gekomen agente Elly Berkelbach Sprenkel niet verraden heeft. Maar hij begrijpt dat de kolonel dit denkt door zijn verhaal, hem naar alle waarschijnlijkheid door spoorwegingenieur De Vos Clootwijk opgedist (257). Volgens dit verhaal heeft de ingenieur haar aangegeven, maar hij zou hiertoe door Osewoudt gedwongen zijn. In werkelijkheid heeft Osewoudt de man echter pas bezocht nadat hij van Dorbeck gehoord heeft dat de ingenieur haar verraden heeft, om hem de mantel uit te vegen. Bij die gelegenheid gaf de ingenieur zelf al toe haar via zijn chef aangegeven te hebben (111, 113-115). Later heeft hij dus het onpraktische bezoek van Osewoudt aangewend om de schuld op hem te schuiven. Deze drie gevallen - een leugen en de twee eerder besproken valse vermoedens - verklaren gezamenlijk de verdenking dat Osewoudt velen verraden heeft.

Het is echter helemaal niet zo dat het oorspronkelijke lezersidee over Osewoudt nog slechts een futiele waarde heeft. Dat Osewoudts versie futiel is gaat alleen binnen de roman voor Selderhorst op. Voor hem is het idee van Osewoudt over zijn verzetsverleden, dat in hoofdlijn ook dat van de goede lezer is, slechts een hoogst twijfelachtig gegeven in zijn eigen model, maar voor de (normaal goede) lezer blijft zijn eerder opgedaan idee van Osewoudt overeind staan. Een goede lezer zal de identificatie van wat Osewoudt deed met gegevens uit de dossiers van de inspecteur helemaal niet sanctioneren. Voor hem/haar blijven de woorden van Selderhorst geruchten en interpretaties waarvan sommige kennelijk

onwaar zijn en andere een grein van waarheid kunnen inhouden, maar die de waarheid van Osewoudts visie op de gebeurtenissen, zoals in de romanwerkelijkheid gepresenteerd tot zijn arrestatie door de Nederlanders, niet kunnen ondergraven. Dit is zo omdat de waarneming van Osewoudt is gepresenteerd als in overeenstemming met de werkelijkheid, op het ene moment van de zinsbegoocheling over zijn moeder na.

Wel is het gedeeltelijk waar dat, zoals Smulders zegt, het opdagen van Dorbeck Osewoudt in de ogen van zijn aanklagers niet zou kunnen vrijpleiten, maar dit komt niet omdat de aandachtige lezer door Selderhorst overtuigd wordt. Dorbeck zou voor Osewoudt kunnen pleiten in het geval van de verraden Engelse agente Elly, maar voor deze zaak heeft de Nederlandse politie niet veel belangstelling. Overigens zou Dorbeck Osewoudt op dit punt toch weinig kunnen helpen. Dorbeck weet dat De Vos Elly verraden heeft. Deze geeft dit al toe, maar beweert dat Osewoudt hem ertoe gedwongen heeft. Hier zou Dorbeck weinig over te berde kunnen brengen. Wel zou hij kunnen verklaren dat de illegale ‘Hé jij’ de foto van hem had gekregen, maar dan blijft nog bestaan dat de Duitsers Osewoudts foto's ook gebruiken. Verder zou Dorbeck Osewoudt echter niet kunnen vrijpleiten omdat hij, zoals hij ook verklaart (220), niets met de schijnontsnapping uit het ziekenhuis te maken heeft gehad, en deze gebeurtenis is juist bij uitstek belastend voor Osewoudt. Het is zelfs zo dat hij nooit zou kunnen aantonen dat hij deze ontsnapping niet met Ebernuss onder vier ogen heeft afgesproken, want hiervoor zou hij deze Duitser nodig hebben, die nota bene op aandringen van Dorbeck door hem gedood is.

Overigens, als Ebernuss nog leefde zou hij om Osewoudt te kunnen ontlasten de waarheid moeten spreken. En Selderhorst zou, als hij daar geen zin in had, verklaringen van deze Duitser niet hoeven te geloven. Toch is het voornamelijk de dode Ebernuss die ten gunste van Osewoudt zou hebben kunnen getuigen.8 Osewoudt beseft dit niet, hetgeen begrijpelijk is. Dit besef zou hem immers al meteen elke hoop ontnemen. En hij verwacht alles van Dorbeck omdat hij diens verlengstuk was.

De aandachtige lezer heeft echter geen pleidooien van Dorbeck of Ebernuss nodig. Die weet dat Osewoudt oprecht meende door illegalen bevrijd te worden uit het ziekenhuis en kan er al van uitgaan dat hij aan de goede kant stond. En, zoals hij zegt, hij kon het niet helpen dat de Duitsers zijn fotonegatieven hebben bemachtigd. De inspecteur brengt hier niets tegenin (268).

Bevooroordeeldheid van inspecteur Selderhorst

Dat Selderhorst het vertrouwen van de goede lezer in Osewoudt niet kan aantasten komt ook voort uit de zwakke indruk die hij maakt. Hij schermt met de honderden documenten die hij over Osewoudt zou hebben, maar een lezer met enig inzicht kan na een tijdje alleen maar denken dat dit opsnijerij en intimi-

datie is en dat ze, voorzover bestaande, voornamelijk met geruchten gevuld zullen zijn. Tekenend is dat Selderhorst dit zelf beseft. Hij zegt namelijk midden in het onderzoek, terwijl hij eerder al de meest vergaande beschuldigingen tegen Osewoudt heeft gelanceerd, op een moment van bezinning waarin hij echt geïnteresseerd lijkt, tegen Osewoudts oom Bart: ‘er is nog niets bewezen tegen uw neef’ (288, cursivering van mij). Waarom gaat hij dan in een volgend verhoor tegen Osewoudt tekeer? Wel, dan houdt hij weer vast aan de bestaande verdenkingen. Er is wel niets tegen Osewoudt bewezen, maar deze kan evenmin zijn onschuld bewijzen. Dus als de inspecteur er van uitgaat dat de bewijslast op Osewoudt rust, heeft hij zijn zaak al zo goed als rond. Dit is wel fout, maar het is voor hem het gemakkelijkst om de kant van de beschuldigers te kiezen.

Waarom accepteert Osewoudt zonder meer dat Selderhorst van hem eist dat hij zijn onschuld aantoont? Dit punt wordt in de roman niet aangeroerd, maar het is heel begrijpelijk vanuit de situatie. Ten eerste, hij moet wel; hij is in de macht van de inspecteur. Ten tweede, even belangrijk, Osewoudt wil zelf ook al weten hoe het met Dorbeck gesteld is, ook als die niet nodig was om zijn onschuld te bewijzen.

Ik zei dat Selderhorst een zwakke indruk maakt. Andere punten waaruit dit blijkt zijn al kort door Janssen (1983, 36-37) aangeduid, maar het is door Smulders' op dit punt diametraal tegenovergestelde opvatting nodig geworden om ze te onderstrepen.

De inspecteur ontkent in het tweede verhoor niet dat de NSB-er Lagendaal gedood is, maar als Osewoudt er zich op beroept dat gedaan te hebben werpt hij tegen dat de gegevens hierover uit Duitse bron stammen en daarom ongeloofwaardig zijn (299), hoewel hij nota bene eerder wel geloof hechtte aan de Duitser Malknecht toen die een vernietigend vermoeden tegen Osewoudt inbracht over samenwerking met Ebernuss.

Verder werpt Selderhorst zijn verdachte eerst voor de voeten dat hij in de Kleine Houtstraat juist diegene van de drie daar aanwezigen dood geschoten heeft die niet fout was, maar als hij dan toch overtuigd raakt dat Osewoudt een fout persoon heeft geliquideerd zegt hij onverschillig ‘Wat dan nog?’ (302). Hij heeft kennelijk alleen belangstelling voor wat tegen Osewoudt pleit.

Het toppunt van vooringenomenheid is dat Selderhorst iemand vraagt een spiegel te brengen zodat Osewoudt er zichzelf van kan overtuigen dat iemand met zo'n miserabel uiterlijk nooit de NSB-er Lagendaal had durven liquideren (299, 303). En dat hoewel hij erkent dat Osewoudt mee heeft gedaan aan een andere liquidatie, die in de Kleine Houtstraat! Dit is volkomen ongerijmd.

De vraag is of Selderhorst een incompetente inspecteur is of dat hij Osewoudt te pakken wil nemen omdat die nu eenmaal in brede kring al als verrader te boek staat. Door zijn twee uitlatingen dat de zaak een warboel is (266) en dat er niets bewezen is lijkt het sterk op het laatste. De inspecteur doet trouwens aanvankelijk ook wel zijn best, maar geen succes hebbend met zijn onderzoekin-

gen vervalt hij in boven geïllustreerde vergaande bevooroordeeldheid. Wat eerst een hypothese voor hem was - dat Osewoudt de foto aan ‘Hé jij’ gegeven heeft - presenteert hij later, naar het lijkt, zonder nieuw bewijsmateriaal tegen Osewoudt gevonden te hebben, als zekerheid (269, 299).

Ondertussen is dus bevestigd dat de twee door Osewoudt in opdracht van Dorbeck gepleegde aanslagen tot het verzetswerk te rekenen zijn. Dorbeck was dus ook bij het verzet betrokken. De desoriëntatie van de lezer door Selderhorst is veel geringer dan Smulders het voorstelt. Wel blijft het de vraag of Dorbeck nooit van partij gewisseld is. Dat hij Osewoudt opdraagt Ebernuss te vermoorden kan misschien verdenking wekken, maar ook weer niet zo'n erge, want Ebernuss is tenslotte een Duitser die tot voor kort op illegalen joeg. We weten ook vrij goed waarom Osewoudt door Selderhorst en anderen verdacht wordt. In het bijzonder is dat de door Ebernuss in scène gezette ontsnapping uit het ziekenhuis. In het algemeen iets dat Osewoudt zelf al constateerde toen hij met verzetswerk bezig was: ieder die met hem in contact komt vliegt erin (156). Zo komt het dat later in een beschuldigend dagbladartikel ‘Held of verrader?’ staat dat dit ‘scherpe waarnemers’ niet ontgaan was (307).

Zeer veel verzetslieden zijn omgekomen, hetgeen vaak te wijten is aan hun amateurisme, Osewoudt niet. Men wil een schuldige hebben, een verrader, een zondebok, en dat wordt Osewoudt.

Ongevonden straat en lege foto

Laten we eens twee gebeurtenissen onder de loep nemen die uit de ondervragingen van Selderhorst voortvloeien en kijken in hoeverre ze voor of tegen Osewoudt en het bestaan van Dorbeck pleiten. Osewoudt blijkt de straat niet meer te kunnen vinden waar hij, op de vlucht voor de Duitsers, zijn toevlucht in een huis heeft gezocht, waarvan de bewoners hem echter niet wilden verbergen. Naar mijn idee is dit niet zo bijzonder. Het was in het duister, hij werd door de Duitsers beschoten en hij stak onder andere een singel over, waarbij hij zijn hoofd zo dicht mogelijk bij het water hield en het hem leek of hij onder water liep (183). Hij kon zijn omgeving nauwelijks opnemen. Ook kende hij de buurt niet; hij heeft alleen een globale indruk van de straat, die krom zou zijn, en het huis, dat een portiek zou hebben, maar niet van de ligging ervan (275).

Dupuis, die betoogt dat het realisme van de roman schijn is, ziet dit heel anders. Hij vindt het opmerkelijkste voorbeeld van deze schijn dat die straat zonder meer in het niets verdwenen [blijkt] (1989, 149).9

 

De straat verdwijnt echter niet, ze is op dat moment niet terug te vinden door Osewoudt en daaruit volgt helemaal niet dat ze niet meer bestaat. Is het misschien de kromme straat die ze vinden, de Plaatsteeg, die voor het grootste deel uit een houten schutting bestaat, waarachter zich afgebroken of weggebombardeerde huizen kunnen bevinden? (281). Dat die nogal ver weg ligt is

geen argument ertegen want Osewoudt had tijdens zijn vlucht geen idee hoe snel hij opschoot, maar het is niet uit te maken. Osewoudt zegt wel dat de straten waar hij eens gelopen heeft niet meer bestaan, maar dit is omdat hij niet begrijpt waarom hij ze niet meer kan vinden. Het is of hij in een andere wereld leeft (280). Zijn hyperbolische uitdrukking is niet letterlijk te nemen, evenmin als wanneer iemand in het dagelijks leven uitroept, zonder het te geloven, dat een voorwerp dat hij niet kan terugvinden in de lucht is opgelost. Als Osewoudt het wel letterlijk zou menen, zou hij een curieus bijgeloof aanhangen, maar daar blijkt niets van.

Of je het al dan niet als bijzonder beschouwt dat hij er niet in slaagt de straat terug te vinden zal enigszins van je eigen overzicht van ruimtelijke verhoudingen en je idee over dat van anderen afhangen. Als je zelf in een vreemde stad altijd de weg terug kunt vinden ook zonder op je omgeving te letten zul je er misschien wel vreemd tegenaan kijken. Maar ook in dat geval kun je weten dat er mensen zijn die zo'n ruimtelijk inzicht missen. Wie zo'n punt als onrealistisch beschouwt heeft geen benul van de onnauwkeurigheid van het menselijke waarnemingsvermogen, dat er in het donker en onder een kogelregen niet beter op wordt. Bovendien krijgt Osewoudt slechts één keer de kans te zoeken, maar omdat hij zelf de illusie heeft - iets wat ook vaker voorkomt - wel de straat terug te moeten kunnen vinden spreekt het in de roman in de ogen van zijn aanklagers natuurlijk wel degelijk tegen hem, hoewel het weinig zegt.

 

Wanneer hij de straat niet kan traceren zegt hij wanhopig: ‘Alles wat ik gedaan heb, glipt door mijn vingers! (...) Het is of ik in een andere wereld leef, waar niemand mij geloven kan’ (280). Smulders stelt dat de naam ‘ik’ in dit fragment niet langer de persoon Osewoudt denoteert die de lezer kent uit het deel dat tot zijn arrestatie loopt en ook niet de waarde die Osewoudt in die pagina's vertegenwoordigt. ‘Ik’ zou nu de schijnwaarde activeren die hij heeft in het tegenmodel dat voornamelijk door Selderhorst van hem ontworpen is (LM 242). Als dat zo was zou de roman niets tragisch hebben. Alleen doordat ‘ik’ ook naar de oude Osewoudt verwijst, die ons voor ogen staat, is het de tragedie van de ten onrechte verdachte die zijn onschuld aan verraad niet kan bewijzen.

Op grond van Osewoudts uitroep dat het is alsof hij in een andere wereld leeft, waar niemand hem geloven kan, zegt Juffer dat Osewoudt niet meer weet of alles werkelijk gebeurd is of door hem gedroomd (23-24).

Dat is echter niet uit deze uitroep op te maken; er staat immers daarvóór: ‘alles wat ik gedaan heb, glipt door mijn vingers!’ (cursivering van mij); en ook in het vervolg blijkt het nergens. Hij houdt taai vast aan wat hij heeft meegemaakt, zij het met geringe vertekeningen door geheugenfouten. Hij weigert de reddingsboei van zich ontoerekeningsvatbaar te laten verklaren.

En dan de befaamde climax, de foto die hij van Dorbeck en hemzelf in de spiegel genomen heeft, die teruggevonden wordt, maar waar niets op staat. De gemiddelde lezer zal dit wel mysterieus vinden, al was het fiasco in de roman al voorbereid. Dorbeck waarschuwde hem dat het veel te donker is (219) en even eerder vroeg Osewoudt zich af of zijn camera door de steekvlam van het bundeltje lucifers, waarmee de vorige opname werd gemaakt, niet verpest was (216). Een van beide factoren kan verklaren dat de foto leeg is. Hermans heeft in een vraaggesprek (Jessurun d'Oliveira 20) nog toegevoegd dat het spoeltje losgeraakt kan zijn.

De lezer weet echter wanneer Osewoudt de foto neemt nog niet hoe doorslaggevend deze later geacht zal worden, zodat er een behoorlijke kans is dat hij wat toen slechts details voor hem waren vergeten is. Niettemin heeft hij geen reden om aan Dorbecks bestaan (in de beperkte betekenis) te twijfelen. Hij zal het mysterieus vinden juist omdat hij niet twijfelt. En hij is er geleidelijk aan toch al van overtuigd geraakt dat Osewoudt niets zal kunnen bewijzen. Dat is ook gezegd. En tenslotte, maar niet minder belangrijk, als het raadsel hem genoeg intrigeert kan hij de scène waarin de foto genomen wordt naslaan, en vindt dan mogelijke verklaringen.

Geen misleiding maar de roman vraagt om begrip

Smulders ziet de desoriëntatie die door Selderhorst plaats vindt verkeerd. Ze is niet totaal maar beperkt. Smulders zegt terecht dat ‘compleetheid’ in de zin van controle over alle tekstgegevens door de schrijver is weggecomponeerd (1989b, 101); dat is overduidelijk, maar het is niet juist dat de lezer, zoals hij beweert, blind zou eindigen. Deze lezer, die door hem van alles in de schoenen wordt geschoven, is een dommerik zonder enig geheugen, die niet eens de eenvoudigste detective zou kunnen lezen. Een goede lezer zal veel zien van wat relevant is voor de kernvragen of Osewoudt een verzetsman of verrader is en waarom men hem ten onrechte voor een verrader houdt. Smulders meent dat de lezer geen verweer heeft tegen beweringen van Selderhorst, die loos zijn (LM 224).10 Hij stelt het zo voor dat de visie van Osewoudt overspoeld wordt en verzwolgen door die van Selderhorst. Dat is niet zo. Ze blijft overeind staan behalve in het geval van de ‘bevrijding’ uit het ziekenhuis, maar ook daar was Osewoudt te goeder trouw. Selderhorst wordt, zoals ik liet zien, in het tweede verhoor neergezet als een bluffende praatjesmaker, die zich op zijn betere momenten hiervan bewust is.11

De vragen waarom zich het probleem aandient of Dorbeck al of niet bestaat en waarom dit probleem onoplosbaar is, zijn niet moeilijk te beantwoorden. Het probleem dient zich aan omdat Osewoudt zich op Dorbeck beroept en het is voor de onderzoekers na de oorlog onoplosbaar - alleen voor hen - omdat zij heel weinig kunnen vinden. Waaraan dat ligt wordt in de roman op diverse manieren die ik heb uiteengezet verantwoord. De goede lezer weet echter dat

Dorbeck bestaat (of bestaan heeft). Wel wordt het voor hem de vraag wie Dorbeck precies is door onvoldoende gegevens of gegevens die naar uiteenlopende richtingen wijzen, waarbij het bovendien nog onzeker is of (sommige van) deze gegevens werkelijk mogen worden aangenomen.

Er vindt in de roman wel een zekere desoriëntatie plaats, maar geen misleiding in de zin van Smulders. Wel wordt van de lezer veel begrip gevraagd. De verteller legt een heleboel niet uit van wat hij toont. Hij zegt niet dat Selderhorst bluft. Hij legt niet uit dat deze van Osewoudt eist dat die zijn onschuld bewijzen moet. Hij laat zien hoe het tussen Osewoudt en anderen tijdens de oorlog toegaat en welke verdenkingen erna tegen Osewoudt bestaan, maar legt niet het verband daartussen. Zo is het met veel dingen, waarop ik al ben ingegaan. Als men weinig idee heeft van de manier waarop geruchten tot stand komen zal men dit in de roman niet gauw herkennen.12

 

Wordt de lezer misschien op een andere manier misleid? Er zijn bijvoorbeeld beschouwers geweest die Dorbeck met Jagtman vereenzelvigd hebben. Dergelijke pogingen om uit te maken wie Dorbeck precies was leiden Smulders ertoe om met nadruk te verklaren dat de misleiding ten volle geslaagd is (LM 225). De gelijkstelling kampt echter met grote moeilijkheden. In de roman wordt de vraag of Dorbeck Jagtman zou kunnen zijn al aan de orde gesteld en ontkennend beantwoord (304-305). Het is niet zo dat de roman suggereert dat dit wel eens zo zou kunnen zijn, waarna enkel na nauwkeurig onderzoek kan blijken dat het toch moeilijk vol te houden is. Uit genoemde pogingen tot reconstructie van een achterliggende werkelijkheid blijkt misschien wel dat lezers die aan het waanidee vasthouden dat altijd over alles de waarheid achterhaald moet kunnen worden - een idee waartegen deze roman juist gericht is! - zich misleid voelen. Vermoedelijk behoort ook Smulders tot hen, want anders zou hij niet schrijven (1989, 8) dat ook de realistische versie van het verhaal door het uitblijven van een oplossing per slot van rekening een irreële indruk achterlaat. Dat is verwonderlijk naïef gedacht. Het uitblijven van een antwoord in een dergelijke zaak, die zich in de chaos van een oorlogstijd afspeelt, is juist werkelijkheidsgetrouw. Ook de zaak van de spion C. Lindemans, waarover Hermans het documentaire toneelstuk King Kong schreef, werd volgens hem niet opgelost. De tweede helft van de roman waarin men Osewoudts zaak onderzoekt wekt sterk de indruk dat de reconstructie van de Dorbeck-affaire een doolhof is waar niet uit te komen is. Ten overvloede wordt zoiets ook nog een paar keer gezegd. Er wordt al in het begin door Selderhorst gesproken over een ‘verschrikkelijke warwinkel’ (266) en door een ander over drijfzand waarin het onderzoek naar Dorbeck wegzakt (292). De verteller geeft ook aan hoe de verwarring tot stand komt. Men heeft te weinig en deels valse gegevens en gaat dan interpreteren en speculeren en die speculaties soms ook nog voor de waarheid uitgeven. Ieder springt met de zogenaamde gegevens om zoals het hem het beste uitkomt.

Het alomtegenwoordige misverstand

Hermans zelf heeft in een interview met Jessurun d'Oliveira gesteld dat praktisch alle mensen die met Osewoudt te maken hebben slechts met één lens kunnen kijken. ‘Het centrale idee in het boek is dat van het misverstand’, verklaarde hij (13-14). Dit is de keerzijde van het idee dat de werkelijkheid niet te doorgronden is. Zo'n idee is door een schrijver alleen goed te illustreren door de lezer op zijn minst iets te laten weten van wat er wèl gebeurd is.

Want stel dat een lezer van niets weet en met vele, haaks op elkaar staande meningen geconfronteerd wordt. Dan kan hij concluderen dat veel van deze meningen fout moeten zijn, maar hij zal blijven denken, zoals hij gewoon is, dat er wel een de juiste zal zijn, al kan hij niet uitmaken welke. Zo had Hermans niet kunnen illustreren dat de historische werkelijkheid door latere onderzoekers niet te achterhalen is, tenzij hij al deze meningen als stom had voorgesteld. Dan zou hij echter niet overtuigd hebben, want in feite zijn lang niet alle meningen van historici, rechercheurs, psychiaters en journalisten stom. Hermans moest vakmensen op beroepsmatige wijze naar de waarheid laten zoeken en dan laten zien dat ze er niet achter kunnen komen. Dat zegt iets en dat heeft hij gedaan. Daarvoor was nodig dat hij aan de lezer de historische werkelijkheid, die van Osewoudt, kenbaar maakte, zodat de lezer kan concluderen dat alle meningen daarover misverstanden zijn.

Daardoor kan de geïnteresseerde lezer - een groot bijkomend voordeel - inzien waaruit het misverstand van de meningen bestaat en kan hij dus begrijpen hoe het tot stand komt. Pas doordat hij iets weet van wat er gebeurd is kan hij door vergelijking hiermee zien waarop de diverse misverstanden berusten. Hermans heeft ervoor gezorgd dat zijn lezer ruim de gelegenheid hiervoor krijgt. Dat liet ik al zien aan de hand van de beschuldigingen van Selderhorst, maar er zijn nog meer misverstanden.

Journalist en psychiater

Het dagbladartikel ‘Held of verrader?’ is een persiflage genoemd (Janssen 1983, 38), maar het is dat niet méér dan de weergave van de opvattingen van de anderen. Met z'n mengsel van feiten en voor waar gehouden speculaties is het een gecompliceerd voorbeeld van een misverstand. De schrijver ervan meent dat Dorbeck wèl bestaan heeft, maar dat hij door Osewoudt verraden is (309). De lezer kan weten dat dit laatste onwaar is en daardoor op zijn hoede zijn voor wat er verder nog in het stuk staat.

De reden voor deze onjuiste verdenking is echter zonder grote moeite te reconstrueren. Wij lezers kunnen weten dat Ebernuss, die aan het eind van de oorlog wou deserteren, om Osewoudt voor zich te winnen uit eigen beweging diens Joodse vriendin Marianne goed behandeld heeft. Vervolgens heeft de Duitser om te kunnen onderduiken Osewoudt het adres geleverd van het huis waar zich

Dorbeck en anderen, zoals de student Moorlag, bevonden, en is er met hem naar toe gegaan. (In mijn boek over de roman behandel ik hoe dit zich precies toedroeg. Het is erg gecompliceerd en dubbelzinnig.) Moorlag is later ergens dood aangetroffen en Dorbeck is onvindbaar.

De journalist gaat er nu van uit dat Dorbeck ook dood is en dat Osewoudt Ebernuss naar het huis gebracht heeft - wat slechts half klopt omdat Ebernuss het adres wist - en zo Dorbeck en Moorlag verraden heeft. Waarom? Om te verkrijgen dat de Duitsers zijn vriendin zouden sparen. Dit is ook weer een voor de hand liggende omkering van wat zich afgespeeld heeft. Ebernuss heeft uit zichzelf Marianne goed behandeld om Osewoudt later te kunnen gebruiken. Deze verdenking, die als onbetwijfelbaar naar voren wordt gebracht, komt overeen met wat Osewoudt zonder het te beseffen eerder gedaan heeft, namelijk de Duitsers, die hem na zijn ziekenhuisverblijf ongemerkt volgden, ongewild op het onderduikadres van verzetsman Labare attenderen. De buitenwereld neemt ten onrechte aan dat dit verraad was, maar gegeven dat men dit gelooft, zou het heel goed kunnen dat hij zich een tweede keer aan zoiets schuldig heeft gemaakt. De beschuldiging is logisch genoeg en toch onjuist.

 

De psychiater Lichtenau is een ander treffend voorbeeld van het misverstand (316-321). Deze man meent dat Dorbeck een personificatie van bepaalde strevingen van Osewoudts eigen ziel is. Dit is zo, maar hij meent ook dat Dorbeck ‘niets anders’ geweest is dan dat (318, cursivering van mij) en dus een product van Osewoudts fantasie. Dat diens moeder geestesziek was versterkt voor hem deze veronderstelling. Bovendien kan Lichtenau zo Osewoudt redden door hem ontoerekeningsvatbaar te verklaren.

De psychiater ziet over het hoofd dat het kan voorkomen dat iemand een werkelijk persoon ontmoet die een personificatie is van zijn eigen strevingen. Smulders zegt dat de lezer, wanneer de auteur de psychiater laat verklaren dat Osewoudt ontoerekeningsvatbaar is, volslagen onmachtig is om over deze uitspraak een definitief oordeel te vellen (LM 114).

Nu is ‘ontoerekeningsvatbaar’ een rekbaar begrip, waarvan de toepassing van iemands door de cultuur (mede)bepaalde mensbeschouwing afhangt (dit begrip is pas in de moderne tijd gevormd) en daardoor kan niemand definitief over een ander zeggen dat hij het al of niet is, behalve als het om evident zwak- of krankzinnigen gaat. De lezer kan echter wel heel goed weten dat de psychiater een onjuist idee heeft over Osewoudt, hem op grond daarvan zo beoordeelt en dus ongelijk heeft. De psychiater wordt impliciet ontmaskerd. Hij gaat geheel af op de mening van de inspecteur en neemt Osewoudt niet eens in observatie. Hij velt een oordeel over iets waar hij te weinig vanaf weet vanuit pseudo leunstoel-zekerheden die zijn beroep hem verschaft. Als je zoiets niet onderkent mis je waar het om gaat.

De mythen van oom, inspecteur en anderen

Een belangrijke strekking van het boek is dus dat buitenstaanders - een journalist, een psychiater en als prototype de inspecteur - in Osewoudt zien wat het best in hun kraam te pas komt. Een ander voorbeeld is pater Beer, over wie Hermans het gehad heeft (Jessurun d'Oliveira 14-15) die meent dat Osewoudt beter op de genade Gods kan vertrouwen dan op Dorbeck. Maar Osewoudt wil geen genade, hij wil recht.

Nog een voorbeeld hiervan is de ouderwetse, zogenaamde idealist oom Bart, die er vanuit zijn idee-fixen op los kletst. Hiertoe behoort bijvoorbeeld dat Osewoudt een ‘dégeneré’ is, een nu verlaten begrip uit de psychiatrie van ver vóór 1940. Osewoudts lichamelijke afwijking (geen baardgroei, vrouwenstem) maakt dit etiket enigszins begrijpelijk, maar toch is het een vooroordeel (98-99). Deze oom onderscheidt zich door in het geheel geen acht te slaan op de werkelijkheid om hem heen, terwijl de anderen - even afgezien van de priester - dat wel proberen, maar er niet in slagen er een betrouwbaar beeld van op te bouwen. Wat de priester betreft, die heeft zijn bovenzinnelijke werkelijkheid, waarover niets te verifiëren valt.

Als Dorbeck niet bestaan zou hebben gaat deze strekking dat men ziet wat men wil zien - die verbonden is met het grondidee, dat de historische werkelijkheid niet te doorgronden is - helemaal verloren. Deze verbondenheid tussen strekking en grondidee bestaat hieruit dat men, als de werkelijkheid niet te doorgronden is, slechts twee dingen kan doen: of een verkeerd, mythisch beeld ervan opbouwen of afzien van de pretentie haar te kennen. De personages kiezen het eerste.

Als Selderhorst voor de lezer onweerlegbare dossiers had, zoals Smulders ons probeert wijs te maken, hoewel de inspecteur zelf te kennen geeft dat ze geen bewijskracht hebben, zou het thema van het misverstand eveneens verdwijnen. In feite is deze inspecteur één van de lui - en als onderzoeksleider de belangrijkste - die hun mythe bij gebrek aan beter maar voor de waarheid houden. Het verschil tussen hem en de psychiater enerzijds en oom Bart anderzijds is dat de laatste voornamelijk een komische figuur is en wegens zijn bekrompenheid van ouderwetse snit bij lezers die niet zo ouderwets zijn door de mand valt, terwijl voor het doorzien van de eerste twee - autoriteiten op hun gebied, maar schijnbare - veel meer inzicht is vereist.

Het misverstand van de pychiater dat Dorbeck een geestesinbeelding is, heeft als onmisbaar fundament dat van de inspecteur dat Dorbeck niet bestaat. Als Selderhorsts dossiers onwrikbaar waren zou er als misverstand in de roman alleen overblijven dat volgens de journalist ook Dorbeck door Osewoudt verraden is, maar op het punt waar het om draait - of Osewoudt een verrader is - meent de journalist dus hetzelfde als wat de inspecteur gemakshalve aanneemt en doet er nog een schep bovenop. Het misverstand zou dan geen centraal idee van de roman zijn.

Concluderend, de ondoorgrondbaarheid van de historische werkelijkheid wordt in de roman dus op twee uiteenlopende manieren gedemonstreerd. Ten eerste doordat niemand kan uitmaken wie Dorbeck precies is, ook de lezer niet. Dit is bij Janssen (1983) voldoende uitgekomen.

Ten tweede doordat wie in de roman wil weten of Osewoudt een verzetsman of verrader is hiertoe niet in staat is. In dit laatste geval kan de lezer echter wèl weten hoe het werkelijk is, en dit is ook vereist om te kunnen zien dat de personages aan een misverstand lijden en op welke manier ze daartoe komen.

Realisme of niet

Volgens Smulders appelleert deze roman op een heel directe wijze aan de gewone werkelijkheid, terwijl hij als geheel dat appèl logenstraft. In de roman zouden de wetten van het realisme slechts in schijn gehoorzaamd worden, terwijl ze in feite voortdurend worden overtreden (LM 47, 123). Hij ondersteunt dit voornamelijk door erop te wijzen dat personages soms meer weten dan mogelijk is. Ik zie dat niet in, maar het is te ingewikkeld om het voor details na te gaan. De behandeling van één ervan zou al gauw een hele bladzijde vullen. In het algemeen zou ik hierover willen opmerken dat sommige personages hun kennis nogal eens achter de schennen opdoen, maar dat het niet onmogelijk is dat ze iets te weten kwamen. Eerst beweert Smulders dat het buiten het bereik van Ebernuss ligt om te kunnen zeggen wat de auteur hem laat zeggen, maar wat verder weerlegt hij dit zelf door te stellen, terecht, dat het mogelijk is aan te nemen dat Ebernuss dergelijke dingen van Osewoudts vriendin Marianne, die in zijn macht is, gehoord heeft. Marianne is een van de ‘getuigen’ die het in principe mogelijk maakt dat hij om het even wat kan weten (LM 186, 193). Een dergelijk soort verklaring ligt wel vaker voor de hand.

Alles bij elkaar heeft Smulders, met zijn simpele geloof in de inspecteur, kennelijk een ander idee van de werkelijkheid dan ik en, wat van veel meer belang is, dan Hermans. Ook de gedeeltelijke desoriëntatie die via Selderhorst plaats vindt, maar ook al voordien, is heel realistisch. Dergelijke zaken kwamen in de Tweede Wereldoorlog - en in andere oorlogen - betrekkelijk veel voor. Zoals bekend heeft Hermans zich door enkele van deze zaken laten inspireren. Tientallen jaren heeft men zich afgevraagd hoe het England-spiel zo slecht heeft kunnen aflopen, en nog steeds lees je tegenstrijdige verklaringen hiervoor. Zelfs in situaties in het dagelijkse leven gaat het soms zo toe, al is daar meestal wat meer kans om het een en ander te verifiëren. Maar vaak hebben mensen daar geen zin in omdat het inspanning kost en/of omdat ze geloven in hun eigen verkeerde indrukken en omdat hun projecties en andere bedenksels hun beter bevallen.

Ik ben me er natuurlijk van bewust dat Hermans visies op de werkelijkheid, ook die van hemzelf, tot mythologie bestempelt en terecht meent dat realisme in de zin van een objectieve weergave van de realiteit in literatuur niet mogelijk is (19718, 114 e.v.), maar hij presenteert zijn visie via een - uiteraard geraffineerd geconstrueerde - roman die realistisch aandoet. Een uitzondering hierop is voor mij de helderziende droom van de Duitse luitenant Krügener (235), daar ik niet aan dergelijke dromen geloof.

Deze roman blijft een van de weinige meesterwerken uit onze moderne literatuur. Het is bijzonder knap dat Hermans ons laat meeleven met een personage dat geen enkele moeite heeft met het koelbloedig ombrengen van diverse mensen. Dit zal onder andere komen omdat veel lezers het onrechtvaardig vinden dat iemand ten onrechte voor een verrader wordt gehouden, hoe hij verder ook moge zijn.

 

* Het vervolg op deze analyse kan men lezen in mijn boek Over de interpretatie van De donkere kamer van Damokles van Willem Frederik Hermans.13


Vorige Volgende

Over het gehele werk

titels


auteurs


Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs