Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans

[p. 2]

[p. 9]

Verantwoording

Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans geeft als primaire bibliografie een overzicht van alle werken van Hermans (1921-1995) die zelfstandig zijn uitgegeven, in al hun uiterlijke verschijningsvormen: eerste drukken en herdrukken, in totaal rond vijfhonderd boeken. De bibliografie biedt een compleet beeld van de productiviteit van Nederlands belangrijkste schrijver uit de tweede helft van de twintigste eeuw; zij laat Hermans zien als schrijver van romans, verhalen, essays en gedichten, maar ook als wetenschapsman, maker van collages en fotograaf. Men zegt wel eens dat de bibliografie de ware biografie van de schrijver is.

De grondslag van dit boek wordt gevormd door de discipline van de analytische bibliografie, een discipline die het gedrukte boek als materieel object bekijkt, als resultaat van het technische proces van zetten, drukken en binden; de analytische bibliografie doet dit met het oog op de tekstuele betrouwbaarheid van elke overgeleverde bron. Aldus wordt van elk van de werken van Hermans de weg gewezen naar het basismateriaal: de verschillende drukken en andere schriftelijke getuigen.

In het bijzonder is deze bibliografie een onmisbaar instrument voor de samenstelling van de Volledige werken van Hermans, die thans worden voorbereid in een wetenschappelijke uitgave naar het voorbeeld van de Franse Pléiade-edities door het Willem Frederik Hermans Instituut (WFHi) in samenwerking met het Huygens Instituut (CHI) van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW). Juist omdat Hermans een auteur was die zich voortdurend met de tekst van zijn werken bezighield door het aanbrengen van correcties, aanvullingen of andere wijzigingen die dan in de volgende druk werden opgenomen, is een overzicht van de tekstuele plaats die elke druk in de rij inneemt, een noodzaak. De Volledige werken zullen dan ook steeds uitgaan van de laatste door de schrijver actief geautoriseerde druk en het is de bibliografie die de keuze van deze bron mogelijk maakt en die tevens alle voorafgaande stadia aanwijst die de tekst in druk heeft gekend. De keuze voor de laatste druk houdt in dat hier niet dezelfde, bijna mythische waarde aan ‘de eerste druk’ toegekend wordt als verzamelaars gewoonlijk doen. Om de tekst van de laatste geautoriseerde druk zo zuiver mogelijk weer te geven, zullen alle voorgaande tekstuele getuigen (ook de eerste drukken) bestudeerd worden.

In 1996 verscheen een bibliografie van Hermans' verspreide publicaties (zijn bijdragen aan dag- en weekbladen, tijdschriften en andere uitgaven): Schrijven is verbluffen. Bibliografie van de verspreide publicaties van Willem Frederik Hermans, samengesteld door Rob Delvigne en Frans A. Janssen. Dit overzicht van niet afzonderlijk verschenen publicaties kan men thans beschouwen als een complement van de huidige bibliografie. Het wordt dan ook - tegelijk met Het bibliografische universum op het Internet beschikbaar gesteld, beide in herziene versies. Tezamen geven beide primaire bibliografieën een beeld van alle gepubliceerde teksten van Hermans: welke er zijn geweest en op welke wijzen ze de lezer bereikt hebben, wat onder meer van belang is voor de

[p. 10]

receptiegeschiedenis van het werk. Tot dat laatste dient ook de nog samen te stellen secundaire bibliografie, die alle teksten beschrijft die óver Hermans en zijn werk verschenen zijn, zowel in boekvorm als in artikelen in kranten en tijdschriften; het WFHi is gestart met het vormen van een samenwerkingsverband met de KNAW en de Koninklijke Bibliotheek om te komen tot een dergelijke secundaire bibliografie.

Ten slotte geeft de onderhavige bibliografie een doorsnede van de wijze waarop in Nederland in de tweede helft van de twintigste eeuw boeken werden geproduceerd; zij toont de handelwijzen van uitgevers en drukkers en werpt licht op de diversiteit van verschijningsvormen van de drukken: gebonden boek of eenvoudige pocket, in kleine oplage in eigen beheer uitgegeven of als bestseller in een oplage van tienduizenden exemplaren. Wie de chronologie van de drukken bekijkt, heeft een overzicht in handen van de opeenvolgende uitgevers die het werk van Hermans in de boekwinkel hebben gebracht. Hermans' eerste zelfstandige publicatie was de dichtbundel Kussen door een rag van woorden, die in 1944 weliswaar in eigen beheer verscheen maar die door uitgeverij Meulenhoff was geproduceerd. Vlak voor het door Meulenhoff uitgegeven literair tijdschrift Criterium in 1942 door toedoen van de Duitsers ophield te bestaan, had de redactie enkele verhalen van Hermans geaccepteerd. Het lag daarom voor de hand dat deze Amsterdamse uitgeverij na de oorlog Hermans' eerste literaire uitgever werd (onder meer van de bundel Moedwil en misverstand, waarin de aan Criterium aangeboden verhalen werden opgenomen). John Meulenhoff weigerde echter de toen controversieel geachte roman De tranen der acacia's in zijn fonds op te nemen; Geert van Oorschot durfde wel en gaf tot 1961 een aantal belangrijke werken van Hermans uit, waaronder het eerste grote succes, de roman De donkere kamer van Damokles. Een conflict over herdrukken en enkele andere zaken maakte een einde aan deze relatie tussen auteur en uitgever: voor zo goed als alle nieuwe werken werd tot Hermans' dood in 1995 De Bezige Bij de uitgever, terwijl de herdrukken van de oudere werken bij Van Oorschot bleven. Voor bijzonder werk, zoals polemieken, wendde de auteur zich tot kleinere uitgevers als Thomas Rap en De Harmonie.

In de bibliografie zijn achtereenvolgens beschreven: oorspronkelijk literair werk, overig literair werk (interviewbundels, eigen druksels, geschenkdrukken), wetenschappelijke publicaties, vertalingen en uitgaven van andermans werk.

In deze bibliografie worden boeken, brochures en soms zelfs drukwerk van een of enkele bladzijden zonder onderscheid beschreven. Het enige criterium voor opname was dat er tenminste vijf exemplaren geproduceerd zijn. De beschrijvingen zijn gebaseerd op autopsie; elk nummer in de bibliografie is beschreven met een exemplaar van de betreffende druk in de hand. Wij zijn uitgegaan van de collectie van Frans Janssen, aangevuld met enkele in deze collectie ontbrekende boeken. Alleen als een beschreven druk zich niet in deze collectie bevindt, is in de annotatie de Bewaarplaats vermeld. Hiertoe werden particuliere collecties en de collectie van de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag geraadpleegd. De beschrijvingen hebben allereerst tot doel de ene druk te onderscheiden van de andere,

[p. 11]

maar in enkele gevallen bleek dat niet mogelijk. Wanneer een herdruk zich in niets onderscheidt van een vorige druk en het bestaan ervan alleen op grond van externe gegevens aangetoond kan worden, is deze wel als nummer opgenomen - hij is er immers geweest al kan hij niet meer als herdruk herkend worden -, maar de beschrijving wordt dan voorafgegaan door een asterisk en voorzien van de annotatie ‘verborgen herdruk’ (bijvoorbeeld JS 157-165: de twaalfde tot en met de twintigste druk van De donkere kamer van Damokles).

Wij hebben alle drukken die vóór 1 januari 2005 zijn verschenen opgenomen, zowel van het literaire als van het overige werk. Eigen druksels van Hermans zijn in een aparte rubriek ondergebracht, evenals drukjes van zijn werk die hem als geschenk zijn aangeboden. Dat roofdrukken, die geen tekstuele waarde hebben, in een verkorte beschrijving in een bijlage zijn opgenomen, behoeft verklaring. De producten van deze verwerpelijke en overigens ook strafbare handelwijze, die intellectueel eigendom zonder toestemming van de maker verspreidt (soms met een corrupte tekst), zouden genegeerd kunnen worden, ware het niet dat deze drukjes als zodanig moeten worden gebrandmerkt opdat er geen misverstand over hun status kan ontstaan. Daarnaast maken zij deel uit van de receptie van het werk.

De drukken zijn beschreven in chronologische volgorde en gerangschikt naar de eerste druk; alle drukken van één titel volgen direct op elkaar. Bundelingen van verhalen en romans worden als een nieuw afzonderlijk verschenen werk beschouwd. Ook schooledities, grote-letteredities en Zuid-Afrikaanse edities zijn in deze lijst van oorspronkelijk literair werk opgenomen. Vertalingen van Hermans' werk zijn vermeld onder de titel van het vertaalde werk, achter de laatste - Nederlandstalige - druk. Vertalingen van delen van afzonderlijk verschenen werken (bijvoorbeeld verhalen uit een verhalenbundel) zijn vermeld in de annotatie bij de eerste druk van de bundel waaruit het vertaalde verhaal afkomstig is.

De elementen van de bibliografische beschrijvingen zijn zoveel mogelijk direct uit de boeken betrokken, waarbij geen onderscheid is gemaakt tussen de verschillende plaatsen in het boek waaruit de gegevens afkomstig zijn: informatie van titelpagina, Franse titel, achterzijde van het omslag en dergelijke is gelijkwaardig behandeld. Wanneer de informatie afkomstig is uit andere bronnen of wanneer wij de gegevens uit het boek hebben gecorrigeerd, dan is deze tussen [ ] geplaatst. Dit wordt steeds in de Annotatie verantwoord. De volgende bronnen zijn geraadpleegd: het archief van Willem Frederik Hermans; de collectie en het dossier van Frans Janssen; Willem Frederik Hermans. Overzicht der afzonderlijk verschenen werken, door Documentatiedienst Nederlands Letterkundig Museum; het archief van het Letterkundig Museum; de collectie van antiquariaat Schuhmacher in Amsterdam; de archieven van de uitgeverijen De Bezige Bij, Thomas Rap, De Harmonie en Van Oorschot te Amsterdam, drukkerij Hooiberg in Epe, drukkerij Thieme in Nijmegen; de collecties van Raymond Benders en Freddy de Vree; de collectie en het dossier van Wim van der Beek; catalogi van diverse Nederlandse antiquariaten; Boekblad^*, Brinkman's catalogus en overige secundaire literatuur (voor een volledige opsomming van de secundaire literatuur wordt verwezen naar Bijlage 3: Gebruikte literatuur).

De volgende elementen (velden) maken deel uit van de beschrijving: Auteur,

* De informatie uit Boekblad heeft betrekking op de maand van verschijnen van de afzonderlijke boeken. Boekblad geeft hiervoor niet meer dan een indicatie en in de meeste gevallen niet de exacte verschijningsdatum.

[p. 12]

Titel + Ondertitel, Drukaanduiding, Plaats van verschijnen, Uitgever, Jaar + Maand van verschijnen, Drukvermeldingen, Serie + Nummer, ISBN, Copyrightvermelding, Inhoudsoverzicht, Voorpublicatie(s), Illustraties, Varianten, Omslagontwerper, Typografisch ontwerper, Lettertype, Illustrator, Fotograaf, Zetterij, Drukkerij, Binderij, Collatie, Bindwijze, Zetwijze, Druktechniek, Oplage, Colofon, Literatuurverwijzing, Annotatie, Bewaarplaats, Afbeelding. Bij vertalingen van Hermans' werk zijn de volgende extra gegevens vermeld: Vertaler, Oorspronkelijke titel, Taal waarin of waaruit het werk vertaald is en Naar welke druk het betreffende boek is vertaald. Bij vertalingen van andermans werk door Hermans is de naam van de Oorspronkelijke uitgever gegeven.

Indien een gegeven in de beschreven druk ontbreekt en ook niet elders te achterhalen is, dan wordt het betreffende veld weggelaten.

Auteur, Titel + Ondertitel zijn van de titelpagina overgenomen. De Drukaanduiding is opgenomen zoals deze in het boek staat en erachter tussen [ ] volgt de drukaanduiding zoals wij de drukken in de lijst hebben gerangschikt, hierbij correcties makend en tevens schooluitgaven, grote-letteredities en Zuid-Afrikaanse Nederlandstalige edities opnemend. De Plaats van verschijnen, de Uitgever en het Jaar + Maand van verschijnen is overgenomen uit het boek.

Een volledige lijst met Drukvermeldingen is alleen dan opgenomen wanneer een nieuwe lijst in het boek is afgedrukt, een fout in de lijst staat of wanneer de uitgever een fout in een voorgaande lijst verbeterd heeft.

Wanneer het boek in een Serie is verschenen (bijvoorbeeld de Literaire Pocket-serie), dan is de naam van de serie en het nummer gegeven. Het ISBN en de Copyrightvermelding zijn opgenomen zoals ze in het boek aangetroffen zijn. Voor het ISBN kan dat betekenen dat er in het nummer de ene keer wel spaties of streepjes zijn gebruikt, de andere keer niet; voor de Copyrightvermelding heeft dit tot gevolg dat soms wel, soms niet het ©-teken is opgenomen. Deze gegevens zijn niet geüniformeerd, omdat ze editie-onderscheidend kunnen werken.

Bij het Inhoudsoverzicht zijn de onderdelen van de boeken opgenomen; als het boek een inhoudsopgave bevat, dan is deze overgenomen. De tussenkopjes in de inhoudsopgave (bijvoorbeeld bij JS 397-398: Door gevaarlijke gekken omringd) of hoofdstuktitels (bijvoorbeeld bij JS 199-210: Mandarijnen op zwavelzuur) die essays groeperen, zijn hierbij genegeerd. Bevat het boek geen inhoudsopgave maar zijn er toch duidelijk verschillende onderdelen in te onderscheiden (bijvoorbeeld bij JS 431: Slechte kritieken gaan nooit verloren, goede ook niet, sinds kort), dan zijn de titels van die onderdelen overgenomen zoals ze in het boek boven de afzonderlijke delen staan. Het Inhoudsoverzicht is alleen bij de eerste druk van een werk opgenomen; bij de overige drukken wordt hiernaar verwezen. Worden onderdelen toegevoegd aan of weggelaten uit een bundel of verandert de volgorde van de verhalen of essays, dan is bij de veranderde druk opnieuw een volledig Inhoudsoverzicht opgenomen. Teksten door derden (bijvoorbeeld voor- en nawoorden, een interview met de auteur dat als inleiding bij een schooluitgave dient, grammatica-uitleg bij een Zuid-Afrikaanse editie) zijn genegeerd. Tevens is vermeld dat (een deel van) het werk eerder of later is opgenomen in een ander afzonderlijk verschenen werk van Hermans: in het Inhoudsoverzicht is dan met een JS-nummer verwezen naar de eerste druk van het betreffende afzonderlijk verschenen werk, correspon-

[p. 13]

derend met het nummer uit Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans. Is een (deel van een) werk voorgepubliceerd in een dag- of weekblad, of een tijdschrift, dan is met een DJ-nummer verwezen naar de Voorpublicatie, corresponderend met het nummer uit Delvigne-Janssen, Schrijven is verbluffen. Bibliografie van de verspreide publicaties. Naar herdrukken van teksten van Hermans in bloemlezingen is niet verwezen. Wanneer Illustraties in het boek zijn opgenomen is dit vermeld, soms met aanduiding van de gebruikte techniek. Wanneer wij op basis van archiefmateriaal weten dat een druk Varianten bevat ten opzichte van de druk die er direct aan voorafgaat, is dat aangegeven. Hiervoor is door ons geen gericht variantenonderzoek verricht. We hebben dan ook niet nagestreefd een opsomming van de Varianten te geven, maar alleen vermeld of en zo ja, waar de bron van dit gegeven te vinden is.

De Collatie bestaat uit drie onderdelen: de katernopbouw, de paginering en de afmeting. Voor de katernopbouw is het aantal bladen per katern geteld; bij garenloos gebrocheerde en garenloos gebonden boeken was dit uiteraard niet mogelijk. De ongenummerde pagina's vóór- en achterin het boek staan tussen [ ], ongenummerde pagina's middenin het boek (bij bijvoorbeeld nieuwe hoofdstukken) zijn gewoon meegeteld. Voor de afmetingen van het boek (hoogte x breedte) is uitgegaan van de buitenmaat van de band van het boek; er is naar boven afgerond op halve centimeters. Bij de Bindwijze is vermeld of de boeken al dan niet genaaid en al dan niet gebonden zijn. Vier mogelijkheden doen zich voor: garenloos gebrocheerd (een ongenaaide paperback), genaaid gebrocheerd (een in katernen genaaide paperback), garenloos gebonden (een ongenaaid gebonden boek) en ten slotte genaaid gebonden (een in katernen genaaid en gebonden boek). Tevens is aangegeven als een boek is verschenen met een stofomslag, buikband en een enkele keer ook een leeslint. Wij beschrijven edities: bijzondere banden om individuele exemplaren zijn niet beschreven, daar deze exemplaar-gebonden en niet editie-gebonden zijn. Bij de Zetwijze is gekeken of de tekst opnieuw is gezet of dat hetzelfde zetsel als de vorige druk is gebruikt. Voor Druktechniek hebben we onderscheid gemaakt tussen boekdruk (met een enkele keer de variant rubberstiep) en offset. Wij handhaven de term ‘druk’, ook al heeft die niet meer de betekenis die deze had tot circa 1960, toen er nog van lood gedrukt werd: alle afgedrukte exemplaren van hetzelfde zetsel. Nieuwe zet- en drukmethoden hebben het begrip ‘zetsel’ doen vervagen: bij elektronisch zetten is er geen fysieke vorm van zetsel meer en is het zelfs mogelijk hetzelfde ‘zetsel’ in een ander lettertype en een andere lay-out af te drukken. Wij volgen de gewoonte om telkens als een nieuwe set afdrukken op de markt komt, van een volgende druk te spreken. Alleen wanneer een deel van zo'n set afdrukken in vellen bewaard wordt en op een later tijdstip op de markt verschijnt, gebruiken wij niet de term ‘druk’ maar ‘titeluitgave’: het titelblad wordt dan uitgesneden en vervangen door een nieuw gedrukte pagina; beide delen van de oplage behoren tot dezelfde druk (bijvoorbeeld JS 15: de verhalenbundel Moedwil en misverstand. Novellen, derde druk 1965). De Oplage is ofwel uit het colofon, ofwel uit een andere bron - die in de annotatie is verantwoord - afkomstig.

Het Colofon is in zijn geheel overgenomen.

In de Literatuurverwijzing noemen we alleen specifieke secundaire literatuur

[p. 14]

over de betreffende druk. De Annotatie bevat alle mogelijke overige relevante gegevens over de druk: bronvermeldingen van gegevens die niet direct uit het boek zijn betrokken; toelichtingen op correcties van gegevens uit het boek; het bestaan van manuscripten, typoscripten, drukproeven, al of niet afgekeurde dummies, kopij- en correctie-exemplaren van vorige drukken en exemplaren met handschriftelijke correcties door Hermans (steeds met opgave van de bewaarplaats) en informatie over niet in de handel gekomen drukken. Als Hermans een druk niet heeft geautoriseerd, is dat hier vermeld. Van alle voorzijden van de omslagen is een afbeelding opgenomen. Als omslagen van verschillende drukken identiek zijn, is volstaan met één illustratie. Bij de bibliografische beschrijvingen is verwezen naar de bijbehorende Afbeelding.

De registers betreffen een chronologische lijst van alle verschillende drukken van de afzonderlijk verschenen werken en een index op typografisch ontwerpers, fotografen, uitgevers, drukkers, binders, zetters, vertalers en titels van de afzonderlijk verschenen werken.

Ervaring heeft geleerd dat bibliografieën nooit compleet zijn: altijd kunnen de samenstellers op hun eigen terrein verslagen worden door het opduiken van een titel, een toeschrijving, een variant - dat zal in Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans niet anders zijn.

Vele personen en instellingen bedanken wij voor hun hulp. In het bijzonder danken wij mw. E. Hermans-Meurs en mr. R. Hermans, die het archief van Willem Frederik Hermans voor ons openstelden en toestemming verleenden om uitgeversarchieven en archiefmateriaal bij het Letterkundig Museum te raadplegen. Wij danken het Willem Frederik Hermans Instituut en zijn voorzitter drs. R. Benders voor het initiatief voor deze bibliografie, de Wetenschappelijke Raad van Advies voor haar bijdrage aan het concept, de leden van de redactiecommissie drs. R. Storm en drs. C. de Wolf voor hun ondersteuning en de Koninklijke Bibliotheek voor het huisvesten van de collectie van Frans Janssen (afdeling Bijzondere Collecties), het verlenen van de benodigde faciliteiten en het vervaardigen van alle illustraties (afdeling Conservering en Optische Technieken). Tot slot danken wij de bovengenoemde particuliere verzamelaars en instellingen voor het beschikbaar stellen van hun collecties en archieven.

De herziene en uitgebreide versie is zeer verrijkt door Peter Kegel, die zijn ervaringen in zijn functie als tekstbezorger van de Volledige werken van Willem Frederik Hermans (Huygens Instituut, Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen) ter beschikking stelde. Anne-Marie van der Poel nam de taken over van Sonja van Stek, die wegens langdurig verblijf in het buitenland niet kon meewerken aan de herziene versie. Vele nuttige aanwijzingen gaven de Hermans-verzamelaar Wim van der Beek en de productiechefs van Uitgeverij De Bezige Bij Ernst Nagel en Reindert Vrij.