Onverwerkt verleden

Collaboratie en repressie in België, 1942-1952

[p. 291]

Lexicon¹

algemene ss-vlaanderen Politieke organisatie van Vlaamse nationaal-socialisten, in september 1940 onder impuls van de bezetter door R. Lagrou opgericht en een jaar later opgenomen in de Duitse All-gemeine ss (de politieke vleugel van de ss*). Wie lid wou worden, moest beantwoorden aan ideologische en rascriteria en legde de eed van trouw aan Hitler af. Himmler wilde van de Algemene ss-Vlaanderen een wapen maken tegen het volgens hem te klerikale en te weinig nationaal-socialistische vnv*. Hoewel de Algemene ss-Vlaanderen numeriek niet echt een succes werd, speelde de beweging een grote rol in de politieke en paramilitaire collaboratie.

agra amis du grand reich allemand Waalse nationaal-socialistische vereniging, in maart 1941 opgericht met de steun van de Auslandorganisation van de nsdap* (waarin de Duitse nationaal-socialisten in het buitenland gegroepeerd waren). De agra bestond uit een aantal afvallige rexisten en had als doel Wallonië ‘raszuiver’ te maken. Hiervoor moesten de Duitsers en hun Waalse sympathisanten tot nauwere samenwerking komen. De agra, waarvan de aanhang hoofdzakelijk in de provincie Luik te vinden was, wierf leden voor de nskk*, de Waffen-ss* en de Organisation Todt*.

amnestie ‘Amnestie is een beslissing van de wetgevende macht waarbij, om redenen van openbaar belang en in de mate door de amnestiewet bepaald, voor de toekomst en het verleden de strafwaardigheid wordt opgeheven van bepaalde strafbare feiten. (...) De veroordeling wordt geacht nooit te zijn uitgesproken en wordt retroactief opgeheven, samen met zijn strafrechtelijke gevolgen.’ (L. Dupont, R. Verstraeten, 1990, pp. 797-801). Omdat het strafbaar feit a posteriori geacht wordt onbestaande te zijn, wist amnestie schuld én boete uit.

auditoraat-generaal Vervulde de rol van krijgsauditoraat* ter hoogte van het krijgshof*. Had daarnaast een leidende en coördinerende functie ten overstaan van het geheel van de militaire parketten. Organiseerde de opbouw van de krijgsauditoraten, interpreteerde wettelijke bepalingen, gaf instructies van algemene aard en kan bijgevolg als de draaischijf van de overheidsrepressie beschouwd worden.

besluitwet Wet door de regering (en niet door het parlement) uitgevaardigd in het kader van aan haar toegekende bijzondere machten. Vele juridische bepalingen in verband met de overheidsrepressie zijn als besluitwet ontstaan.

1 Met dank aan W.C.M. Meyers voor het advies.

[p. 292]

bormscommissie Door de Duitsers in 1940 opgerichte herstelcommissie met als doel de schade, die de Duitsgezinde activisten tijdens de repressie van na de eerste wereldoorlog hadden opgelopen, te vergoeden. Voorzitter van de commissie was August Borms.

centrale dienst voor documentatie Door het auditoraat-generaal* in 1944 opgerichte dienst om informatie in te winnen over de collaboratie. De dienst verzamelde allerlei gegevens over individuele verdachten, stelde een aantal bundels samen over meer algemene aspecten van de collaboratie en gaf een lijst uit met duizenden namen van gezochte collaborateurs. Bedoeling was de parketten te helpen bij hun onderzoek.

commissie voor de studie van de naoorlogse problemen Commissie, door de Belgische regering te Londen opgericht, ter bestudering van de naoorlogse problemen waar België mee zou moeten afrekenen. Secretaris-generaal van de commissie was Jef Rens*. De commissie is beter bekend onder de Franse afkorting cepag.

commission du maintien de l'ordre Door de naoorlogse regering-Pierlot* op 25 oktober 1944 opgericht. Deze commissie die onder het voorzitterschap van W. Ganshof van der Meersch* stond, vergaderde meerdere keren per week om problemen van openbare orde (o.a. de bewaking van de interneringskampen) te bespreken.

comite galopin Comité, in 1940 op vraag van de regering-Pierlot* door gouverneur Galopin* van de Generale Maatschappij opgericht. Zijn taak was het uitstippelen van de industriële en financiële politiek in België tijdens de bezetting. In het comité zetelden de topfiguren uit de financiële en economische wereld. Over het feit of de politiek van economische accommodatie die het comité voerde, de blijvende steun van de regering in Londen genoot, bestaat enige onduidelijkheid.

comite gilles Clandestien comité dat de Belgische regering in ballingschap vanuit bezet België moest informeren over allerhande aangelegenheden (o.m. de collaboratie) en dat de naoorlogse hervatting van het openbaar leven moest voorbereiden. Het comité stond onder leiding van de jurist Charles de Visscher* en auditeur-generaal Walter Ganshof van der Meersch*.

consultatieve raad der gevangenissen In 1944 opgerichte raad waarin vertegenwoordigers van oudstrijders, politieke gevangenen en weerstanders zetelden. Tot 1948 leidde de raad een schimmig bestaan. Vanaf dan ging de raad advies uitbrengen over verzoeken om genade en voorwaardelijke invrijheidstelling van collaborateurs. Een poging om dit advies voor de minister van Justitie bindend te maken, mislukte.

devlag De Deutsch-Vlaamsche Arbeidsgemeenschap werd in 1936 door Vlaamse en Duitse academici en studenten opgericht om tot culturele toenadering tussen Vlaanderen en Duitsland te komen. In 1941 kwam zij in het vaarwater van de Allgemeine ss* terecht. De

[p. 293]

stoottroep van de DeVlag, het Veiligheidskorps, speelde een grote rol bij gewelddadige vergeldingsacties tegen echte en vermeende verzetslui.

deutsche sprachverein In 1941 in de streek van Aarlen opgericht. De vereniging streefde naar het herstel van het gebruik van het Duits als voertaal en wilde de Duitssprekenden in de streek meer rechten geven. Algauw werd de vereniging een instrument in de Duitse propaganda- en annexatiemachine.

dienst voor wederopvoeding, reclassering en voogdij In 1948 opgerichte dienst die de programma's voor wederopvoeding en reclassering van de incivieken moest coördineren. De afdeling Wederopvoeding organiseerde het ontspannings- en onderwijsleven in gevangenissen en interneringskampen. De minder succesvolle afdeling Voogdij moest de incivieken bijstaan bij hun terugkeer in de maatschappij.

dm-zb dietsche militie-zwarte brigade Paramilitaire formatie, in 1941 ontstaan door fusie van de Dietsche Militantenorde (de militie van het Verdinaso) en de Zwarte Brigade (de opvolger van de Grijze Brigade, het in 1933 opgerichte propagandakorps van het vnv*). dm-zb had als opdracht de orde te handhaven bij vnv-manifestaties en vormde een belangrijke werfreserve voor het Vlaams Legioen*. Bovendien leverde de formatie de kaders voor de Fabriekswacht* en het nskk*.

drk duitse rode kruis Duitse afdeling van het Internationale Rode Kruis. Rekruteerde ook verplegers en verpleegsters in de bezette gebieden.

eerherstel ‘Het herstel in eer en rechten is een rechterlijke beslissing waardoor ten voordele van een bepaalde persoon voor de toekomst een einde wordt gemaakt aan de gevolgen van een veroordeling tot een criminele, een correctionele of een politiestraf.’ (L. Dupont, R. Verstraeten, 1990, p. 808). Het is de veroordeelde zelf die de (vrij ingewikkelde) procedure in gang moet zetten. Eerherstel heeft geen retroactieve gevolgen.

eerherstel van rechtswege Zie Uitwissing van veroordelingen.

fabriekswacht In 1941 opgericht om vliegvelden en andere voor de Luftwaffe belangrijke installaties te bewaken. Vanaf 1943 ging de formatie onder de naam Vlaamse Wachtbrigade formeel deel uitmaken van de Luftwaffe. In 1944 werd de Wachtbrigade omgebouwd tot Flak-brigade, een luchtdoel-artillerie-eenheid. In september 1944 week de brigade uit naar Duitsland, maar weigerde op te gaan in de Vlaamse ss-Divisie Langemarck (Waffen-ss*). In maart 1945 was de formatie nog betrokken bij de verdediging van de Rijn.

feldgendarmerie Duitse militaire politie die behalve met het regelen van het militaire verkeer en het politie-

[p. 294]

toezicht op Duitse militairen in België ook belast was met het bestrijden van de handel op de zwarte markt, het opsporen van werkweigeraars en het bewaken en overbrengen van aangehoudenen. Zo'n 1300 Belgische medewerkers van de Feldgendarmerie zijn na de oorlog veroordeeld.

feldpolizei De Geheime Feldpolizei (gfp) was in feite de opsporingsdienst van de Feldgendarmerie*. Deze Duitse militaire politie opereerde niet in uniform en was belast met het onderzoek naar alle daden die de Duitse belangen konden schaden (o.a. opsporen van achtergebleven geallieerde militairen, gevluchte gevangenen, neergehaalde piloten, werkweigeraars, verzetslieden, clandestiene pers...). Daarnaast verrichtte de gfp ook politieke aanhoudingen en vervulde contra-spionage opdrachten. De Belgische afdeling telde enkele honderden agenten.

formations de combat De vooroorlogse ordedienst van Rex* heette aanvankelijk: Gardes de Combat. In 1941 werd deze dienst omgevormd tot de Formations de Combat die algauw de verzamelnaam werd voor de paramilitaire formaties van Rex.

garde d'usine Waalse versie van de Fabriekswacht*.

garde wallonne Zie Vlaamse Wacht.

genade Artikel 73 van de grondwet geeft aan de koning (in feite aan de minister van Justitie) ‘het recht om de straffen, door de rechters uitgesproken, kwijt te schelden of te verminderen’. Genade laat de strafrechtelijke veroordeling zelf onaangetast, waardoor zij op het strafregister vermeld blijft.

germaanse ss Naar analogie van wat in Nederland en Denemarken gebeurde, werd de Algemene ss-Vlaanderen* vanaf oktober 1942 ook Germaanse ss genoemd.

hoog commissariaat voor 's rijks veiligheid Door de regering-Pierlot* op 29 juli 1943 opgerichte instantie die werd belast met de voorbereiding van de ordehandhaving bij de bevrijding van het land. De leiding ervan werd toevertrouwd aan auditeur-generaal Walter Ganshof van der Meersch*.

herstel in eer en rechten Zie Eerherstel.

krijgsauditoraat Bij elke krijgsraad* was een auditoraat of militair parket werkzaam. Dit verrichtte alle opsporingen, onderzoeken en vervolgingen en kon in die hoedanigheid ook aangiften ontvangen, inlichtingen verzamelen, getuigen en verdachten verhoren, een zaak seponeren of naar de krijgsraad verwijzen, straf vorderen. De leiding berustte bij één of meer krijgsauditeurs, bijgestaan door eerste-substituten en substituten.

[p. 295]

krijgshof Militair tribunaal, belast met de berechting in beroep van misdrijven tegen de uitwendige veiligheid van de staat (w 19 juli 1934). Was ingedeeld in verschillende kamers die in Brussel, Gent, Antwerpen en Luik recht spraken. Elke kamer bestond uit drie militaire en twee burgerlijke leden (b.w. 26 mei 1944). De voorzitter was een burgerlijke magistraat, namelijk een raadsheer uit het hof van beroep.

krijgsraad Militair tribunaal, belast met de berechting in eerste aanleg van misdrijven tegen de uitwendige veiligheid van de staat (w 19 juli 1934). Was ingedeeld in verschillende kamers waarin telkens drie militairen en twee burgerlijke rechters zetelden (b.w. 26 mei 1944). Het voorzitterschap werd uitgeoefend door een burgerlijk rechter. De burgerlijke leden (meestal beroepsmagistraten) werden door de koning benoemd, in beginsel voor de duur van de toepassing van de besluitwet. De militaire leden werden bij loting aangeduid voor een periode van drie maanden.

legion wallonie Opgericht op initiatief van Rex* werd het Légion Wallonie een afdeling van de Wehrmacht, die als vrijwilligerseenheid aan het Oostfront werd ingezet in de strijd tegen het bolsjevisme. Nadat Degrelle de Walen tot ‘volbloed Germanen’ had uitgeroepen, werd het Légion in 1943 overgeheveld naar de Waffen-ss* waar het onder de naam ‘ss-Freiwillige Sturmbrigade Wallonien’ verder streed. De voertaal bleef evenwel Frans.

nsdap nationalsozialistische deutsche arbeiterpartei Politieke partij waarmee Adolf Hitler in 1933 aan de macht kwam.

nskk nationalsozialistisches kraftfahrerkorps Oorspronkelijk de vervoerseenheid van de nsdap*. Tijdens de oorlog werd de organisatie omgebouwd tot een transporteenheid voor de Luftwaffe die ook op andere operatie-terreinen kon ingeschakeld worden. Het nskk rekruteerde in België vooral via vnv*, Rex*, DeVlag* en agra*.

of onafhankelijkheidsfront Onder communistische impuls werd vanaf 1941 gepoogd een breed verzetsfront op te richten. Bedoeling was hierin alle democratische strekkingen aan bod te laten komen en zo het politiek verzet op gang te brengen. Hieruit groeide het Onafhankelijkheidsfront. De oorspronkelijke bedoeling slaagde niet helemaal, maar toch werd het Front een van de best georganiseerde en meest actieve verzetsbewegingen.

ot organisation todt Gemilitariseerd arbeidsleger dat o.a. de Atlantikwall aanlegde en zorg droeg voor de door bombardementen beschadigde verbindingen. De Organisation Todt bestond uit een Schutzkommando dat bewakingsopdrachten uitvoerde en een Arbeitskommando dat arbeiders aantrok. De organisatie werd genoemd naar Frits Todt (1891-1942), een Duits ingenieur en vertrouweling van Hitler die in 1940 minister van bewapening en munitie werd.

[p. 296]

regentsbesluit ‘Koninklijk’ besluit dat tijdens het regentschap van prins Karel is uitgevaardigd.

rex Politieke beweging van katholieke signatuur, door Léon Degrelle opgericht in verzet tegen de katholieke partij. In 1936 boekte Rex een opmerkelijk verkiezingssucces en veroverde 21 parlementszetels. Door het te uitgesproken extreem-rechts en autoritair karakter van de beweging bleven er bij de verkiezingen van 1939 slechts 4 over. Tijdens de oorlog kwam Rex in het vaarwater van de ss* terecht en de beweging collaboreerde op bijna alle vlakken met de bezetter.

rijksarbeidsambt Organisme voor arbeidsbemiddeling dat zich via een systeem van gewestelijke bureaus (de latere arbeidsambten) bezighield met hulp aan werkzoekenden. Bij haar ontstaan (1935) kreeg het overkoepelend orgaan de naam ‘Nationale Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Werkloosheid’. Na de Duitse invasie stopte de dienst zijn werkzaamheden, maar de economische toestand verplichtte hem om in juni 1940 opnieuw actief te worden, maar dan als ‘Nationale Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Toezicht’. Aanvankelijk ressorteerde de dienst onder het ministerie van Arbeid en Sociale Voorzorg, maar onder Duitse druk ging hij een meer onafhankelijke koers varen. De lokale bureaus werden een propaganda-instrument bij het werven van arbeiders voor het Derde Rijk. In april 1941 werd de dienst door de Duitsers omgedoopt tot Rijksarbeidsambt. De invoering van de verplichte tewerkstelling, einde 1942, bezorgde de dienst een slechte reputatie.

sequester Preventieve maatregel die de uitvoering van vermogensstraffen (boetes, schadevergoedingen) moest verzekeren. Onttrok de goederen van verdachte of veroordeelde personen aan de beschikkingsmacht van de eigenaars tot zij zich van alle verplichtingen jegens de staat hadden gekweten.

shaef supreme headquarters allied expeditionary forces Hoofdkwartier van de geallieerde troepen op het continent. Het opperbevel was in handen van generaal Eisenhower. De Belgische afdeling werd geleid door generaal Erskine*, die voor zijn oversten diverse rapporten schreef over de toestand in bevrijd België.

sicherheitspolizei Door Himmler opgerichte politiedienst. De sipo telde twee afdelingen: de gestapo (geheime staatspolitie) en de kripo (gerechtelijke politie). In 1939 werd de sipo versmolten met de Sicherheitsdienst (sd), de inlichtingsdienst van de nsdap*. In juli 1940 werd ook te Brussel een sipo-afdeling geïnstalleerd.

ss De oorspronkelijk als lijfwacht van Hitler bedoelde ‘Schutzstaffeln’ groeiden onder leiding van Himmler uit tot een machtig politiek, politioneel en militair wapen. De ss bestond uit vier afdelingen: de Allgemeine ss* (de politieke vleugel), de Sicherheitsdienst (de inlichtingendienst), de ss-Totenkopfverbände (belast met de bewaking van concentratiekampen) en de Waffen-ss* (de militaire vleugel die het traditionele leger terzijde wou schuiven).

[p. 297]

ss-wallonie Andere benaming voor het Légion Wallonie*, na de opname in 1943 in de Waffen-ss*. Een organisatie zoals de Algemene ss-Vlaanderen* heeft in Wallonië nooit bestaan.

totenkopfdivision Gevechtsdivisie die rekruteerde uit de Totenkopfverbände van de ss*. Aan het front werd de Totenkopfdivision ingezet als gevechtseenheid van de Waffen-ss*.

uhga unie van hand en geestesarbeiders Eenheidssyndicaat dat in 1940 door Hendrik de Man werd opgericht en alle bestaande politieke vakbonden verving. In 1942 werd op initiatief van de bezetter het voorzitterschap toevertrouwd aan E. Delvo, aanhanger van het vnv*. Vanaf dan werd de organisatie openlijk pro-Duits, pro-nationaal-socialistisch en stelde zich volledig ten dienste van de politieke collaboratie. Gezaghebbende leiders zoals H. de Man trokken zich uit de uhga terug. De Unie slaagde er evenwel niet in om een machtige (zowel numeriek als wat invloed betreft) organisatie te worden.

uitwissing van veroordelingen ‘De uitwissing van veroordelingen is een wettelijk voorgeschreven maatregel (art. 619-620 Sv.) waarbij veroordelingen tot politiestraffen en alle daaraan verbonden juridische gevolgen voor de toekomst worden tenietgedaan door het louter verstrijken van een door de wet bepaalde tijdsduur van 5 jaar.’ (L. Dupont, R. Verstraeten, 1990, p. 805). Uitwissing is geen recht of gunst, gebeurt automatisch en er is geen rechterlijke beslissing vereist. Zij kan zelfs postuum plaatsvinden. In de epiloog van Onverwerkt verleden is het voorstel opgenomen om als uitzonderlijke maatregel uitwissing toe te staan aan alle voor collaboratie veroordeelden. Het is het parlement dat deze maatregel moet nemen.

vavv vrijwillige arbeidsdienst voor vlaanderen Door het Commissariaat-Generaal voor 's Lands Wederopbouw in het najaar van 1940 opgerichte organisatie om werken van algemeen nut te laten uitvoeren door de jeugd. Hiervoor werden overal te lande werkkampen ingericht. Wegens interne tegenstellingen werd de organisatie in 1944 ontbonden en hervormd tot een vzw, aanleunend bij de Reichsarbeitsdienst.

vlaams legioen Na de aanval op de Sovjetunie besliste Duitsland om voor zijn strijd tegen het communisme een beroep te doen op legioenen van buitenlandse vrijwilligers. Het Vlaams Legioen werd opgericht onder impuls van het vnv* en werd ingedeeld bij de Waffen-ss*. In 1943 werd het Legioen omgedoopt tot de ss-Stormbrigade ‘Langemarck’.

vlaamse wacht Vlaamse militaire formatie, in 1941 op Duits initiatief opgericht en bestaande uit Vlaamse officieren, ex-officieren van het Belgisch leger en Vlaamse oudstrijders. De opzet was een soort Vlaamse rijkswacht te vormen. De Wachters vervulden ook bewakingsopdrachten voor de Duitse Wehrmacht. Aan Waalse zijde werd de Garde Wallonne opgericht.

[p. 298]

vlaamse wachtbrigade Zie Fabriekswacht.

vnv vlaams nationaal verbond Politieke partij, in 1933 door Staf de Clercq opgericht met als doel alle Vlaams-nationale organisaties in één beweging te verenigen. Het vooroorlogse vnv groeide algauw uit tot de politieke exponent van het Vlaams-nationalisme en sprak met zijn ideeën een belangrijk deel van het Vlaamse kiezerskorps aan. Tijdens de tweede wereldoorlog ging het vnv nauw samenwerken met de bezetter om zo zijn politiek programma te realiseren en meer macht te verwerven. In 1940 bekende de vnv-leiding zich openlijk tot het nationaal-socialisme. Tevens werd het vnv gereorganiseerd waarbij de paramilitaire afdelingen een belangrijker plaats gingen innemen en als werfreserve voor het Vlaams Legioen dienden.

waffen-ss Militaire sub-organisatie van de ss*. Om de getalsterkte van het korps uit te breiden ging de Waffen-ss vanaf september 1940 rekruteren onder de Volksduitsers (vrijwilligers van Duitse afkomst die buiten Duitsland leefden) en nog later in de door Duitsland bezette gebieden. Hiervoor werden overal wervingsbureaus opgericht.

werbestellen Plaatselijke wervingsbureaus die arbeider rekruteerden om vrijwillig in Duitsland te gaan werken. De kandidaten werden er ook onderzocht op hun vakkundige en fysieke geschiktheid. Na de invoering van de verplichte tewerkstelling verzamelden de Werbestellen allerlei gegevens over personen die voor opvordering in aanmerking kwamen. Het steekkaartensysteem van de Werbestellen werd meer dan eens door verzetslui gestolen of vernietigd.