Onverwerkt verleden

Collaboratie en repressie in België, 1942-1952

[p. 9]

Woord vooraf

België is ziek van zijn jaren veertig. Het lijdt aan een neurose die door de collaboratie en de bestraffing daarvan is verwekt. De symptomen zijn talrijk: het onvermogen van de politici om tot een sereen debat te komen, verkrampte reacties op een tv-serie over deze episode in het leven van het land, kritiekloze geschriften over de voormannen van de collaboratie. Sommigen verwachten de genezing door middel van een actieve interventie in het geheugen van de Belgische gemeenschap. Hun voorschrift is amnestie: vergeven én vergeten. Zij hebben ongelijk. Frankrijk en Nederland tonen waarom zij zich vergissen. In beide buurlanden is al in het begin van de jaren vijftig amnestie verleend. Maar de Fransen en de Nederlanders hebben evenmin als de Belgen de collaborateurs en hun berechting verteerd. Geregeld laait de koorts weer op. Soms is de schuldige een film, zoals Mon ami le trâitre van J. Giovanni (1988) of Uranus van C. Berri (1990) in Frankrijk. Soms is het een boek, zoals Schrijvers, uitgevers en hun collaboratie van A. Venema (1988-1990) in Nederland. Amnestie is in deze landen niet veel meer geweest dan wat een Frans historicus, Henri Rousso, een ‘oubli juridique’ noemt, een juridische ingreep die geen verankering vond in de geesten.

Verwonderlijk is dat niet: aan een oorlog en zijn nasleep komt nooit echt een einde. Elke oorlog is altijd in een of andere zin onvoltooid verleden, ook al omdat hij in talloze bladzijden roman, gedicht, pamflet en wetenschap in leven wordt gehouden. Ook de collaboratie en de repressie zijn geen dode materie. De pijnlijke confrontatie - voor en na de bevrijding - met de binnenlandse vrienden van de bezetter heeft zeer velen aan het schrijven gezet. Dikwijls is elk papieren spoor daarvan zo goed als verdwenen. Dat is bijvoorbeeld het geval voor de verweerschriften waarmee duizenden zich na de

[p. 10]

oorlog tegen verdachtmakingen hebben verdedigd. Anderen zijn met hun relaas wél op het publieke forum verschenen. Beklaagden, veroordeelden, advocaten, rechters, journalisten en politici hebben in dagboeken, proces-verslagen, pamfletten en pleidooien hun visie op het gebeuren uiteengezet. Meestal zijn deze geschriften erg subjectief van inslag. Onze studie behoort tot een andere groep van publikaties. Zij is sociaal-wetenschappelijk van aard. Politieke passie is haar vreemd. Veeleer is zij de vrucht van nieuwsgierigheid: wat is er in de collaboratie en haar bestraffing verantwoordelijk voor de onrust die zij nu al een halve eeuw veroorzaken? Dat is de kernvraag. Het onderzoek is ook opgezet als een speurtocht naar de lotgevallen van het Belgisch gerecht. Hoe heeft de magistratuur gereageerd op een voor haar ongewone opdracht: de berechting, onder het argwanend oog van pers en publiek, van enkele honderdduizenden gezagsontrouwe burgers? Is zij er in geslaagd fundamentele beginselen, zoals bijvoorbeeld het recht op verdediging, ongeschonden te bewaren? Of heeft het werken onder extreme druk tot ontsporingen geleid? Een andere drijfveer was nieuwsgierigheid naar de rol die de repressie heeft gespeeld in de politieke en economische wederopbouw van het land. Zijn de industriëlen die met de Duitsers hebben samengewerkt gespaard gebleven omdat men ze na de oorlog nodig had? Was de berechting van de collaborateurs gericht op de definitieve uitschakeling van het Vlaams-nationalisme? Uit deze en nog vele andere vragen is dit boek geboren.

Over de repressie is ook hier het laatste woord niet gezegd. Hoe zou het kunnen? Slechts een fractie van wat er is gebeurd, ligt voor observatie ter beschikking. Veel is voor altijd verloren gegaan, vaak omdat men dat zo gewild heeft. Talrijke getuigen, collaborateurs én hun rechters, zijn gestorven. Zij hebben voor de onderzoeker zelden bruikbare sporen achtergelaten. Op de gerechtelijke dossiers rust een quasi-onwrikbaar embargo. Daarom zal elke studie van de repressie jarenlang nog van beperkte aard en betekenis zijn.

Wie in deze omstandigheden de berechting van de collaborateurs wil onderzoeken is verplicht een selectie te maken. In het verleden is de aandacht vaak gegaan naar de meer spectaculaire elementen in collaboratie en repressie: de secretarissen-generaal, de topfiguren van de Nieuwe-Ordebewegingen, de Duitsgezinde journalisten, de Oostfrontstrijders, de doodseskaders van Rex, vnv en DeVlag. Met die aanpak valt het echter niet op wat de quintessens van de repressie is geweest: de bestraffing van tienduizenden doodgewone Belgen. Wij hebben een andere keuze gemaakt. Met een computer-analyse van zowat vijfduizend uittreksels van vonnissen en arresten - een toevalssteekproef - is het voetvolk in beeld gebracht. In tweede orde zijn gegevens verzameld over de tegenspelers van de collaborateurs: de politici in het algemeen en de ministers van Justitie in het bijzonder, de krijgsauditeurs en hun substituten, de vonnissen-

[p. 11]

de rechters, de mensen van het gevangeniswezen.

Een probleem apart was de afbakening van de periode waarover het boek zou gaan. Want waar zijn voor de repressie de grenzen in de tijd gelegen? De historische wortels reiken tot ver in het verleden. Belangrijke wetten over misdrijven tegen de uitwendige veiligheid van de staat dateren van voor de eerste wereldoorlog. Ook de ervaring met de collaborateurs van 1914-1918 is een factor van belang. In de jaren dertig was dan weer de visie op landverraad gepreciseerd. De geschiedenis van de repressie is vandaag bovendien zeker nog niet ten einde gelopen. Sommigen boeten nog steeds voor de fouten die hun na de oorlog zijn aangerekend. En er is de actualiteit van het amnestiedossier. De keuze voor december 1942 als beginpunt en voor december 1952 als eindpunt van het verhaal is daarom enigszins arbitrair. Toch zijn deze grenzen in de tijd niet lukraak gekozen: op 17 december 1942 heeft de Belgische regering in ballingschap een cruciale stap gezet in de opbouw van de repressiewetgeving, in de herfst van 1952 is de berechting van de collaborateurs een laatste maal de aanleiding geweest voor het aftreden van een minister van Justitie. Tussen beide data in heeft zich de kern van het drama afgespeeld.

Schrijven over collaboratie en repressie roept tal van terminologische problemen op. Er zijn juridische termen waarvan het gebruik in een sociaalwetenschappelijke context nogal wat moeilijkheden oplevert. Niet iedereen die op grond van art. 113 (dat wapendracht tegen België strafbaar stelt) werd veroordeeld is in werkelijkheid een militaire collaborateur geweest. Op sommige landgenoten is art. 113 van het strafwetboek toegepast, hoewel zij nooit wapens of een uniform hebben gedragen. Dat is bijvoorbeeld zo voor de Belgische koks of poetsvrouwen in de kazernes van de bezetter of voor de Vlaamse verpleegsters in het Duitse Rode Kruis. Zo'n probleem rijst ook bij het bekijken van wie voor politieke collaboratie (art. 118bis swb) is gestraft. Was het gedrag dat werd berecht gedragen door enig politiek motief? Was het lidmaatschap van een Duitsgezinde beweging wel altijd een politieke beslissing? Gemakshalve worden in dit boek de juridische kwalificaties overgenomen, ook al is er twijfel over hun maatschappelijke relevantie. In dezelfde lijn ligt het besluit om volop gebruik te maken van de politieke terminologie uit de onmiddellijke naoorlog. Er was toen sprake van ‘incivisme’, ‘incivieken’ en ‘onvaderlands gedrag’, ‘onwaardige burgers’. Die roepnamen hebben een wat verouderde klank en, vooral, een emotionele geladenheid. Toch werd er voor gekozen om ze als volwaardige synoniemen voor ‘collaborateurs’ en ‘collaboratie’ over te nemen, maar ze wel zo veel als mogelijk van hun subjectieve lading te ontdoen. We hebben ook lang getwijfeld wat we met de citaten uit de politieke publikaties zouden doen. Uiteindelijk is de beslissing genomen om alle citaten in hun oorspronkelijke vorm weer te geven. Op die manier komt de sfeer van die tijd beter tot zijn recht.

[p. 12]

Dat houdt in dat voor de Nederlandstalige teksten de oude spelling is behouden. Dat betekent ook dat voor in het Frans gestelde citaten geen vertaling is gebracht. De politieke discussies over collaboratie en repressie zijn immers hoofdzakelijk in het Frans gevoerd, ook door Vlaamse politici.

De opbouw van het boek nu. De proloog is bedoeld als een entree in de materie. Er wordt een rondgang gemaakt in de literatuur en ook de gangbare opvattingen over de berechting van de collaborateurs komen ter sprake. In deel 1 is een korte beschrijving opgenomen van de verschillende gedaantes waarin de repressie zich heeft gemanifesteerd. Over de kern van de zaak - de rechtspraak in de militaire tribunalen en de burgerlijke epuratie - is deel 1 eerder zwijgzaam. Dat komt omdat beide verschijnselen in de rest van het boek de volle aandacht zullen krijgen. De delen 2 en 3 vormen de hoofdbrok. Deel 2 is een reconstructie van de politieke, de ambtelijke en de gerechtelijke besluitvorming in verband met de repressie. Het beschrijft het voorspel te Londen waar Belgische ministers kreupele wetten maakten, de zwarte septembermaand van 1944, de interneringskampen, de wedloop van de krijgsraden met de tijd, de geleidelijke terugkeer van het respect voor een behoorlijke rechtspraak, het zoeken naar een correctie - langs de weg van genademaatregelen en vervroegde vrijlating - van de begane fouten. Deel 3 bevat de resultaten van onze kwantitatieve studie. Via een analyse van duizenden uittreksels van rechterlijke beslissingen wordt een beeld opgehangen van de straftoemeting, haar evolutie en de grote regionale verschillen die zij vertoont. Deel 4 behandelt de plaats van de repressie in de heropbouw van de Belgische politiek. In een epiloog worden via een bespreking van het amnestiedossier verleden en heden met elkaar verbonden.

Onverwerkt verleden heeft als wetenschappelijke onderneming een lange voorgeschiedenis. Delen van het materiaal zijn al op het einde van de jaren zeventig bijeengebracht. Een krediet van het Fonds voor Kollektief Fundamenteel Onderzoek liet ons vanaf 1987 toe de inzet van mensen en middelen aanzienlijk te verhogen. Ook de Onderzoeksraad van de ku Leuven en Vlaamse Leergangen hebben het project financieel ondersteund. Wij zijn hen allen daarvoor dankbaar.

Dit boek is geen eenmanswerk. Het is het produkt van een equipe. Steven Dhondt was verantwoordelijk voor de analyse van de ruim vijfduizend uittreksels van vonnissen en arresten. Hij zorgde ook voor de continuïteit in het onderzoek. Paul Depuydt zette ons met zijn eindverhandeling op het spoor van deze uittreksels en loodste ons door het mijnenveld dat de repressie in haar juridische dimensie ongetwijfeld is. Hij is tevens de auteur van de tekst over de economische collaboratie en haar berechting. Ingrid Vanhoren en Kris Hoflack hebben bijstand verleend toen het onderzoek in de fase van rapportering was gekomen. De tekst van het boek is van de hand van Luc Huyse, bij wie ook de leiding van het project berustte.