Oeuvres complètes. Tome XXI. Cosmologie

[p. 649]

Appendice II
À la descriptio automati planetarii¹⁾

De summa vero operis ut quod sentio dicam, vix quemquam fore arbitror eorum qui ad hanc Automati nostri Planetarij Expositionem legendam accessuri sunt ad quem non fama pervenerit Archimedeae sphaerae de qua tam multa memoriae prodita reperiuntur. Atque utinam superesset vel ipsius artificis commentarius ille quo machinae hujus fabricam exposuisse creditur, vel aliunde de ea extaret fida satis narratio. Nunc vero ejusmodi sunt quae de illa feruntur ut ad eam intelligendam nihil prorsus nos adjuvent - suspicionem vero moveant praeter veritatem aliquam ficta esse - sed potius aliena quaedam a veritate hominum mentibus offerant, cujusmodi illud de vitrea sphaerae materia et incluso spiritu mundum suum movente²⁾, quasi non mechanicae artis sed chymicorum arcano aliquo fretus (autre leçon: fisus) Archimedes opus illud inchoasset, quod est longe absurdissimum (autre leçon: quo nihil absurdius dici possit). Equidem magnopere semper Archimedis ingenium suspexi, cujus tot egregia habemus monumenta, sed in hoc de quo nuncagitur invento eam praecipuam ejus laudem existimo quod primus rem mirabilem nec adhuc tentatam aggredi ausus sit, multisque postea ad simile quid conandum (autre leçon: audendum) viam praeiverit. Concedam etiam id eum praestitisse quo nihil aptius aut ingeniosius illo aevo effici potuerit.

En marge: Equidem nihil dubito quin dentatarum rotularum circuitionibus³⁾ omnia constiterint, de summa operis vero quam exactum absolutumve fuerit si conjicere licet, si quod sentio dicendum est, non maxima de eo apud me opinio est.

Sed plurima scimus cum in Astronomia tum in rebus mechanicis ab eo tempore esse reperta, quae prisca illa aetas ignorabat. Et in coelestium quidem doctrina ultimis hisce centum annis plus profectum asseverare ausim quam omni reliquo tempore, quo studium hoc excoli coeptum sit⁴⁾. Neque enim ante Copernicum ordo certus aut proportio orbium in quibus Planetae moventur innotuerant. Nam licet Philolai systema⁵⁾ et Aristarchi jam tempore Archimedis extaret atque ejus ipse alicubi meminerit⁶⁾, in quo Terra circa solem immobilem veheretur et in sese converteretur, nihil tamen de

1) Chartae astronomicae, f. 189. Projet antérieur non daté du début de la ‘Descriptio’.

2) Voyez l'épigramme de Claudianus cité à la p. 173 qui précède.

3) Compatez la note 27 de la p. 78 qui précède.

4) Attendu que l'ouvrage de Copernic a vu le jour en 1543, Huygens aurait pu écrire 150 ans au lieu de 100 ans.

5) Voyez sur Philolaus les p. 554 et 567 qui précèdent.

6) Savoir dans le Ψαμμίτης (ou Arenarius). Il n'y est question que d'Aristarque.

[p. 650]

reliquorum orbium ad nostrum hunc ratione nec de totius systematis complexu definitum fuerat. Ut proinde non satis pro merito Copernicus ab ijs laudatur qui Pythagoreorum hypothesin renovasse eum ac revocasse dicunt, cum ille vix teneribus initijs coeptam ingenij sui perspicacia (autre leçon: felicitate) quasi de integro totam eruerit ac perfecerit. Jam quis nescit quanta praeterea accessio facta sit astronomiae ex quo commentitios illos Epicyclos Keplerus coelo relegavit (autre leçon: amovit) simplicesque Planetarum vias esse docuit. Quam denique haec omnia Telescopij observationibus confirmata fuerint et ipsorum denique planetarum numerus alijs planetis auctus? Itaque si quis cogitet quantarum hic rerum cognitione veteres astronomi caruerint, ut nec partes Systematis singulas nec formam totius habuerint perspectam, facile quoque intelliget fieri non potuisse ut instar ejus aut imaginem quae quidem similitudinem aliquam haberet arte effingerent. Ad haec mechanicae pars illa quae ad horologiorum automata pertinet non pauca habet ad hujusmodi sphaeras mobiles instruendas necessaria, qualis est lamina illa è chalibe quae in spiris adstricta motui omni principium dat, et multo quidem aptius quam plumbi gravitas; quale et libramentum⁷⁾ quo rotarum extremarum cursus sufflaminatur (autre leçon: celeritas cohibetur). quae nec Archimedis aetate nec multis post seculis cognita fuere. Si enim reperta fuissent, non potuissent, cum tantam ultilitatem haberent, postea negligi aut exolescere.

Quod autem vitream sphaeram Archimedis fuisse aliqui voluerint, non video quid aliud vitro hic fieri potuerit quam ut machinam totam includeret, fragili sane custodia. Si vero sphaera fuerit e metallo, oportet ut vel in ejus superficie motus planetarum apparuerit quales videre memini quae cursum solis exhiberent (sed hoc in tanta motuum apparentium diversitate, nunc prorsum nunc retro incedentibus sideribus non videtur mihi praestari posse), vel tale genus sphaerae fuerit, si tamen ea sphaera dicenda est, quae ex pluribus circulis armillisve componitur alijs alios includentibus, quorum quisque suum planetam circumferat. Hic vero similitudo veri systematis crebris illis deferentibus circulis non parum obscuratur qui in coelo nusquam existunt. Fortasse autem hujuscemodi sphaeram armillarem vitrea inclusit Archimedes, nisi totum illud de vitro figmentum est, quod mihi potius videtur⁸⁾. Cicero quidem qui Posidonij sphaeram Archimedeae aemulam laudat⁹⁾ vitri non meminit sed varios planetarum motus in sphaeram utrumque attigisse confirmat. Sed neque Posidonij tempore vera systematis natura (autres leçons: facies, species) comperta erat, nisi quod Veneris et Mercurij stellas solem am-

7) Comparez le § 21 de la p. 160 qui précède.

8) Nous rappelons qu'Ovide qui a dû connaître le planétaire d'Archimède de visu dit que le ‘globus’ se trouvait ‘in aere clauso’ (vers cités à la p. 174 qui précède).

9) Nous avons cité Cicéron dans la note 10 de la p. 172 précède.

[p. 651]

bire inque cursus sui centro habere ex AEgyptiorum doctrina jam percrebruerit¹⁰⁾. qua una re aliquid amplius quam Archimedes efficere potuit. Sed hoc rursus AEgyptiorum inventum a Ptolomaeo rejectum est quem omnes deinde usque ad Copernicum secuti sunt.

Itaque qui ante hujus tempora talia automata architectati sunt frustra, ut mihi videtur, ingenia sua torserunt, inter quos fuisse narratur qui mille quingentis rotulis opus suum oneraverat¹¹⁾. Postquam vero a Copernico reformata ac in melius mutata est astronomia, quae deinde Tychonis Brahei observationibus et Kepleri industria perfectionem fere summam est adepta, sicut facilius tentari res eadem potuit ita a pluribus quoque (autre leçon: plurium quoque aemulatione) suscepta fuit (autre leçon: ita plures quoque in hoc incubuerunt) quorum et machinationes quasdam vidimus vario artificio elaboratas. Nostra autem quam hic exponere aggredimur diversa quantum scio ab omnibus ratione constructa est ac simplici quidem forma adeo ut non paucioribus rem confici posse existimem. Similitudinem vero veri systematis omnium orbium positu ac dimensione, tum medijs aeque et anomalis planetarum motibus exacte exprimit ac praeter spectaculi elegantiam hunc praebet usum, ut loca planetarum in coelo apparentia tam in futurum ac praeteritum quam in praesens tempus cum conjunctionibus atque oppositionibus omnibus velut ephemeride quadam perpetua, nullo negotio inde addiscere ac praevidere liceat.

Ut itaque ab exteriori constructione exordiar, Octogonum est etc.

10) Dans le § 10 du ‘Somnium Scipionis’ Cicéron écrit: ‘[Solem] ut comites consequuntur, alter Veneris, alter Mercurii cursus’. En commentant ce passage Macrobe (‘In Somnium Scipionis’ Lib. I, cap. XIX) nous apprend que ‘Plato Aegyptios, omnium philosophiae disciplinarum parentes secutus est qui ita Solem inter Lunam & Mercurium locatum volunt, ut ratione tamen deprehenderint & edixerint cur à nonnullis Sol suprà Mercurium supráque Venerem esse credatur ... Horum verò trium proximorum, Veneris, Mercurij & Solis ordinem vicinia confudit. Sed apud alios. Nam Aegyptiorum solertiam ratio non fugit, quae talis est: Circulus per quem Sol discurrit, à Mercurij circulo, ut inferior, ambitur. Illum quoque superior circulus Veneris includit. Atque ita fit ut hae duae stellae, cùm per superiores circulorum suorum vertices currunt, intelligantur supra solem locatae: cùm verò per inferiora commeant circulorum, sol eis superior existimetur’. Le passage de Platon auquel Macrobe fait allusion est l'endroit suivant du Timée (§ 38): [ο ϑεὸς ἔϑηϰεν] ἑωσφόρον ϰαὶ τὸν ἱερὸν Ἑρμοῦ λεγόμενον εἰς τὸν τάχει ἰσόδρομον ϰύϰλον ἰόντας. Il n'est pas démontré que Macrobe attribue à bon droit aux Égyptiens la connaissance du mouvement héliocentrique de Vénus et de Mercure (attribuée ailleurs à Herakleides Pontikos, disciple de Platon).

11) Il s'agit de Torriani, voyez la p. 172 qui précède.