Oeuvres complètes. Tome IX. Correspondance 1685-1690

[p. 339]

N^o 2547.
B. de Volder aux Directeurs de la Compagnie des Indes.
Appendice au No. 2546.
22 juillet 1689.

La lettre se trouve à Leiden, coll. Huygens.

Wel Edele Heeren

Ick hebbe uw Wel Edts. missive van de 14^e mey als oock de bijlage bestaende in een brief en caertie door de Hr. Huijgens aen uw Wel. Ed. gesonden¹⁾ op den 16^e der selver maant wel ontfangen gelijck oock weijnigh daagen daer nae de Hr. Huijgens mij behandight heeft sijn tractaatje van de oorsaeck van de swaarte als het welcke tot het examen van de tafel in sijne missive ter nedergestelt nootsaeckelijck was.

Ick hebbe tot nu toe getardeert om uw Wel Edt. mijn antwoort op dit alles te laten toekomen ten deelen omdat de saeck selfs wel wat tijts en overleghs van noden hadt, en ten deelen, omdat door de absentie van de Hr. Huijgens de saack geen haest scheen te vereijschen. Maer vernemende, dat de tijt van de wederomkomste van dien Hr. uijt Engelant nogh vrij onseecker is, soo heb ick van mijn plight geoordeelt bij desen mijn gedaghten omtrent het voorsz. sonder langer uijtselt²⁾ uwel Ed. toe te senden. Nae dat ick dan alles sorghvuldigh hadde geexamineert, heb ick bevonden dat dit ondersoek ten principalen aenquam op dese twee hooftpointen.

Voor eerst of de tafel van de Hr. Huijgens tot verbeteringh van sijn Horologien gecalculeert op goede fundamenten steunde, en wel gecalculeert was.

En ten tweeden of door de Horologien soodanigh als de tafel vereijscht gecorrigeert in dese reijs van de Caep tot texel de waare lenghte van de Cours van het schip Alckmaer gevonden is.

Wat het eersten aengaet, soo dient in 't generaal aengemerckt dat alle raisonnementen, die tot haer fundament hebben eenige natuijrlijcke oorsaacken hoe seecker sij oock uijt deselfde getrocken moghten sijn nootsaackelijck onderworpen sijn die selfde onseeckerheijt die die oorsaeken hebben, en diensvolgens van noden hebben, dat mense door de Ervarentheijt beproeve omde selfde, nadatse met die of wel of qualijk komen te accorderen of aen te nemen of te verwerpen.

De Hr. Huijgens onderstelt dat de oorsaeck van de swaarte der lichamen bestaet in een seer subtile materie van een en selfde natuyr met alle andere lichamen,

1) La pièce N^o. 2519.

2) Lisez: uijtstel.

[p. 340]

dewelcke rondom het centrum van de aarde naer alle kanten seer snel bewogen wort.

Uijt welcke beweginge (die mijns oordeels, in 't geen het essentieelste tot dese saeck is, seer veel waerschijnelijckheijts heeft) nootsaeckelijck komt te vloeyen dat die materie getermineert is, om van het Centrum van de aerde af te gaen en daardoor alle andere lichamen, die die beweginge of niet hebben, of langhsamer hebben, nae het selfde centrum toe te perssen, gelijk ook uijt die selfde Hypothesis bij dien Hr. wel worden gededuceert de voornaemste eygenschappen, die de ervarentheijt ons leert, dat omtrent het vallen van swaare lichamen plaats hebben.

Uijt hetselfde volght oock, onderstelt sijnde, dat de aarde in 24 uuren om sijn as draayt (gelyck dit het gevoelen is van 't meestendeel van de Astronomi, en 't geen oock met veel redenen soude kunnen bekraghtight werden) niet alleen dat de Horologien, hoe nader aen de linie hoe langsamer sullen loopen, maer oock die dagelijcxse vertraegingh, die de Hr. Huygens in de tafel stelt. Waer van ick uw Wel Edelht. kan verseeckeren waer te sijn, tgeen de Hr. Huijgens seyt 3.7 van sijn missive³⁾, dat hij nogh in sijn stellinge, nogh in de reeck [eningh] iets in 't minsten toegegeven heeft, om dese gevonden lenghtens goet te maken, sijnde seecker dat de selfde Tafel uijt de bovensz. fundamenten vloeyt, en volgens deselfde oock gereeckent is.

Omtrent het tweede point valt te considereren het verschil tgeen er gevonden wort, tusschen de cours van het schip Alckmaer genomen naer de gissingen der stuijrluijden en tusschen de selfde cours genomen naer de gecorrigeerde Horologien, gelijck oock of de horologien naer dese tafel gecorrigeert, gegeven hebben daer of daeromtrent soodaenigh verschil der lenghte tusschen de Caep en Texel als er inderdaet tusschen dese twee plaetsen ten minsten naer de beste kennisse, die wij als nogh daer van hebben, gevonden wert.

Tot het eersten, aengesien de horologien niet geven als de lenghte van de cours van 't schip Alckmaer bewesten de Caap en dat de stuijrlieden haer gegiste lenghtens hebben opgestelt naer de meridiaan van Teneriffa, is nootsaeckelijck te weten, op hoeueel graden lenghte sij de Caep gestelt hebben, om daer uijt dan te vinden, hoeveel haer aengeteeckende lenghte bewesten de Caep is: Waertoe den Hr. Huijgens, buijten twijffel bij defect van die caarten die de stuijrluijden gebruyckt hebben, considereert haer aenteeckeningen van den 21 & 22^ste April, uyt dewelcke dien Hr. concludeert, dat sij op den 22 April westelijcker als de Caep sijn geweest 81 a 82 minuten, welcke lenghte alsoo sij stellen op 36 graden, 42 minuten, soo hebben sij de Caep gereeckent op 38 graden lenghte, 3 a 4 minuten onbegrepen.

Uyt welcke lenghte van de Caep volght dat sij naer haer gissinghen sooveel bewesten de Caep sijn geweest, als de IV^de Colom uytwijst.

3) Voir la dernière ligne de la page 266.

[p. 341]

Tot het tweede, is nootsaaekelijck dat men weete het waare verschil der lenghte tusschen de Caap en texel, waertoe seer wel te pas komt, dat door de observatien van de Eclipsen der omloopers van jupiter gevonden is het verschil der lenghte tusschen de Caep en Parijs van 18 graden soodat maer rest te weten het verschil tusschen Parijs en Texel. Uijt de Eclipsen van de maan, die Riccioli op de plaets bij den Hr. Huijgens geciteert, aenhaelt vint men omtrent het verschil tusschen Parijs en Amsterdam van 3 gr. 52 minuten, en dien volgens het verschil tussen de Caep en Amsterdam, 14 graden 8 min. waerbij soo men nu doet 17 min. die texel na sommige caarten omtrent westelijcker leyt als Amsterdam, sal men het onderscheyt tusschen Texel en de Caep vinden op 14 gr. 25 minuten gelijck het de Hr. Huijgens stelt. T'welck evenwel mijns aghtens soo seecker niet gaet of soude wel eenige minuten en mischien wel meerder konnen verschillen soo ten respecten dat alle de observateurs niet een ende selfde precies heijt hebben gebruijckt om de nette tijt van de Eclipsis van de maan vast te stellen als ten respecten van het onderscheyt der lenghte, tgeen men uyt diverse observatien der Eclipsen bevint. Riccioli stelt het onderscheijt tussen Parijs en Amsterdam op 4 gr. andere als de la Hire, op 2 gr. en 32 a 33 min. soo dat het om seecker te gaen wel te wenschen was, dat men dit onderscheyt van lenghte door de observatien van de omlopers van jupiter nauwkeurigh geobserveert hadt.

De manier, die de Hr. Huijgens gebruijckt om de getallen van de VII^de Colom te vinden, is seeckerlijck goet als men negligeert dat kleen onderscheyt, tgeen de verscheijde lenghtens van 't pendulum soude konnen bijbrengen; twelck men met reght doen magh, alsoo dat verschil het pendulum genomen sijnde omtrent op 36 duijm 8½ linie op de aldergrootste differentie, die in dese reys voorgevallen is geen 2 secunden of geen ½ minuut in lenghte kan bijbrengen.

In de getallen van dese VII^de colom is een abuys begaen omtrent de 8^ste Juny de welcke sigh nootsaekelijck heeft uijtgespreijt op alle de volgende⁴⁾, sullen dit abuijs gecorrigeert sijnde de getallen van de VII, VIII, IX, X^de colom sijn, als hier nevens

4) Voir la note marginale de la page 280.

[p. 342]

		IV.		V.			VII.		VIII.			IX.		X.
		gr.	min.	ur.	m.	sec.	min.	sec.	ur.	m.	sec.	gr.	min.	gr.	min.
Jun.	8	51	38	2	44	40	28	11	3	12	55	48	14	3	24
	10	52	47	2	58	52	29	17	3	28	8	52	2	-	45
	16	54	28	3	3	22	31	43	3	35	5	53	46	-	42
	18	55	16	3	6	8	32	14	3	38	22	54	35	-	41
	22	54	56	3	2	28	32	32	3	35	-	53	45	1	11
	27	53	53	2	57	5	31	40	3	28	45	52	11	1	42
Jul.	3	49	14	2	44	20	29	26	3	13	46	48	26	-	48
	6	44	13	2	20	20	27	42	2	48	2	42	-	2	13
	8	41	26	2	8	1	26	19	2	34	20	38	35	2	51
	24	22	42	1	20	14	10	21	1	30	35	22	39	-	3
	29	20	17	1	15	22	5	3	1	20	25	20	6	-	11
Aug.	1	20	20	1	12	16	1	54	1	14	10	18	32	1	48
							Subtr
	5	21	20	1	14	30	2	17	1	12	13	18	3	3	17
	8	20	25	1	17	25	5	20	1	12	5	18	1	2	24
	9	20	8	1	17	58	6	19	1	11	39	17	55	2	13
	15	15	30	1	8	8	11	34	-	56	35	14	8	1	22

Uijt welcke Tafel en particulier wel uijt de 10^e Colom desselfs blijckt, dat de lenghtens door de Horologien op dese wijse gevonden doorgaens seer weijnigh verscheelen van de gegiste cours der stuijrluijden, en dat derhalven al 't geen op dese reijs gebeurt is, het gebruijck der Horologien tot het vinden der lenghtens meer voor als tegenspreeckt. Want hoewel dese eene toght nogh geeft, nogh geven kan volkomen seeckerheijdt dat de lenghtens bij de horologien gevonden altijt de waare lenghtens sijn geweest, en dat dienvolgende al 't verschil bij foute van de gissingen der stuijrluijden toegekomen is, soo ist aen de andere kant eghter waer dat het verschil soo kleen is, dat het heel wel daerbij kan gekomen sijn, gelijck oock dat de presumtie grootelijcx voor de Horologien is, dewijl buijten alle dispuijt de gissingh der stuijrluijden wel grooter fouten, als dit verschil medebrenght, onderworpen sijn, waer van dese toght mede een exempel geeft, daer ter contrarie de Horologien op een seecker en vast fundament steunen; sijnde notoir dat indien de selfde ons konnen geven de ure van de plaets daer men van afgeseylt is, sij oock het verschil der Lenghte tussen die plaets en die geen daer men is seeckerlijck moeten geven.

[p. 343]

Waer bij komt dat de horologien soodanigh verschil van lenghte tussen de Caep en Texel geven, tgeen genoeghsaem overeenkomt met het geen omtrent het verschil deser twee plaetsen uijt de Eclipsen gestelt is, sijnde dit verschil volgens de Horologien, niet 14 gr. 1 minuut, als de Hr. Huijgens seyt, tgeen uijt het voorseijde abuijs in 't adderen komt te spruijten maer 14 gr. 8 m. en verschillende derhalven van 14 gr. 25 m.., maer 17 m. welcken op de hooghte van Texel maar omtrent maeken 2½ mijlen.

Twelck alles, hoewel seer goede hoop geeft van succes om door middel van Horologien soodanigh gecorrigeert de waere lenghtens te bekomen; soo soude ick evenwel twijffelen of men uijt het succes van dese eenige reijs soude mogen absolut concluderen, dat er geen andere oorsaeken in de natuur gevonden worden, die het effect van 't drayen der aarde in de swaarte der lichamen op welck dese correctie der Horologies steunt soude konnen of beletten of veranderen, als oock of niet het langhsamer gaen onder de linie, als onder noorderlijcker of zuijderlijcker plaetsen van eenige andere oorsaecken soude mogen dependeren, en of misschien onder andere hier toe niet wel iets soude konnen contribueren de veranderingh der hitte door dewelcke veele oock harde lichamen uijt geset, en langer gemaeckt worden. Twelk omtrent het pendulum onder de linie gebeurende door de hitte aldaer nootsaekelijck een langsamer dogh irregulier langsamer gangh der Horologien soude maeken. Maer wat van dese ofte andere oorsaeken ons misschien nu nogh onbekent soude konnen sijn, en of die eenige ingressie in dese saek soude konnen hebben is niet als door de ervarentheijt te determineren, sullende een tweede proef, die uwelEd. met de scheepen die tegen September naer jndia staen te gaen van meeningh sijn te nemen, hier van meerder elucidatie en seeckerheyt konnen geven.

Waer mede meenende, soo veel in mij is, voldaen te hebben het principaelste ooghmerck van uw. WelEd. missive, sal ick eijndigen met uwelEdl. te betuijgen, dat ick waerlijck ben (onderstont) WelEd. Heeren uw. WelEd. ootmoedigen dienaer, was geteeckent B. de Volder in margine, Leyden den 22 July 1689 de superscriptie aen de WelEd. Heeren. Mijn Heeren Salomon van de Blocquerij en Hendrik decker Bewinthebberen der Oostjnd. Comp. tot Amst.