De geest van tegenspraak

[p. 183]

Een klooster van nomaden

In zijn dagboek verhaalt Alfred de Vigny, hoe zijn vader, wie oorlogswonden jarenlang verhinderd hadden rechtop te lopen, tijdens zijn doodsstrijd plotseling zijn volle lengte herkreeg. Vigny was toen twintig jaar. Zijn jeugd had geheel onder invloed van de oude man gestaan, die de avonden op het vrij afgelegen kasteel placht te slijten met het ophalen van herinneringen en verhalen over zijn vroegere doorluchtige vijand, de door hem bewonderde Frederik ii van Pruisen. Oorlogsverhalen waren het vooral geweest, en zij vielen in een tijd waarin de dingen rondom van oorlog spraken: Napoleon, het Eerste Keizerrijk, Austerlitz, Jena, Wagram. De oorlog was alomtegenwoordig, en op het gymnasium, waar de trommelslag de leraren overstemde, onderbraken de jongens op de banken hun lectuur van Tacitus en Plato om ‘Vive l'Empereur’ te roepen. Ook de kleine Vigny, lid van een koningsgetrouwe familie, stemde hiermee in. Maar toen hij in 1814 dienst nam, was het aan de zijde van de legitimisten en het liep uit op een ontnuchtering. In 1827 vroeg en kreeg hij ontslag: een dertigjarige gepensioneerde. De rest van zijn leven heeft hij met schrijven doorgebracht.

De gebogen vader staat tevens aan het begin van het boek dat Vigny aan de oorlog heeft gewijd, Servitude et Grandeur militaires. Het eerste van de drie novellen waaruit het bestaat, wordt ingeleid door een paar hoofdstukken waarin de auteur verklaart hoe hij ertoe gekomen is, zijn keuze op een dergelijk onderwerp te bepalen. Van meet af aan kenmerkt zijn toon zich door een innerlijke tegenspraak. De afstammeling van een geslacht van houwdegens is vervuld van bewondering voor de grootheid en de deugden van het soldatenleven, maar anderzijds voelt hij zich afgestoten door de harde, nietsontziende noodzaak die aan de ‘great man-slaying profession’ ten grondslag ligt. Voelt is hier overigens niet het juiste woord, want de inzichten van Vigny berusten op een onbedrieglijke en kristalheldere intelligentie - een luciditeit die zich dan ook in zijn stijl weerspiegelt. Hij maakt zich geen

[p. 184]

illusies over zijn mislukking als soldaat: een door en door beschouwelijke natuur deugt niet voor een bij uitstek actieve levenswijze. De aanvankelijke geestdrift werd dus teruggewezen, maar dat betekende niet, dat zij definitief verdween. Zij leeft voort in de hartstocht van de ogenschijnlijk koele, nauwkeurige, bedwongen-klassieke zinnen, in de onovertroffen beschrijvingen van soms verschrikkelijke details. Een naturalist als Van Deyssel zou niet exacter hebben kunnen weergeven hoe een afgeschoten voet er uit ziet. Een scène als de ontploffing te Vincennes herinnert in haar aanschouwelijke beknoptheid aan Hemingway.

Jonge mensen weten niet wat oorlog is, zo luidt de teneur van het boek: de schrijver neemt zich voor het hun te vertellen. De ijzeren noodzaak maakt indruk op hun ziel, het gevaar daagt hun roemzucht uit, hun verbeelding bekleedt het wapenbedrijf met een ridderlijke grandezza. Maar wat weten zij van de verveling die bij het soldatenleven hoort, van de smerigheid van sommige onvermijdelijke daden, van de vaak hartverscheurende eisen der discipline, van de angst? De oude soldaten weten het, maar zij houden liever hun mond. En wanneer zij de stilte verbreken, is het om een vraag te stellen als deze: ‘Uit hoeveel moorden bestaat een grote veldslag?’ Of een verzuchting te slaken: ‘Ik ben de oorlog moe.’ Wanneer kapitein Renaud, uit de laatste novelle, ‘Canne de Jonc,’ dit gezegd heeft, hoort hij naast zich een bekende stem, die adhesie betuigt: de Keizer. Renaud, die in zijn jeugd zijn afgod heeft aanbeden, laat nu de routinevraag: ‘Ik heb je toch aleens meer gezien, oude vechtjas?’ over zich heen gaan. Hij antwoordt: ‘Ik heb u overal gezien, zonder gezien te worden.’

Simpele woorden van een soldaat. Maar heel het specifieke van zijn toestand, de ondraaglijke regel die hem regeert, de glansloze en armoedige anonimiteit, het onpersoonlijk en welhaast automatisch aanwezigzijn op de plaatsen waar doden vallen, de beklagenswaardigheid van collectieve roemdrager, de broederlijkheid van gladiator, de door doodsverachting geïnspireerde gelijkmoedigheid - dit alles ligt hierin opgesloten. Wat moet je tegen de man zeggen, in wiens naam

[p. 185]

je hebt gedood, tienmaal, honderdmaal, zonder bedenken, zonder op- of omzien, in een gehoorzaamheid die tienmaal groter is dan die van de onderworpenste vrouw, blindelings toeslaand als het noodlot van de antieken, tegelijk kinderlijk en verschrikkelijk, offer en beul ineen? Bij een andere, vroegere gelegenheid is daar weer de Keizer die zegt: ‘Ik houd niet van gevangenen, je laat je liever afmaken.’ Maar Renaud, die zelf genoeg vijanden heeft afgemaakt en de veertienjarige Rus die hieronder was, maar niet kan vergeten - hij heeft ook de stok uit de handen van de dode genomen en draagt die, sinds het ridderzwaard hem als een slavensabel aandoet, voortaan bij zich - Renaud accepteert op zijn beurt de dood uit de handen van een kind. Volkomen verzoend met de loop der dingen, richt hij zich op het laatst uit zijn nederig bestaan op en bereikt een sublieme hoogte. Wonderlijke poëzie die wil, dat al het jonge en argeloze sterft en al het wetende en nobele zich gedoemd ziet. ‘Niet wij, de oorlog heeft ongelijk.’

De literatuur telt weinig boeken die Servitude et Grandeur militaires in voornaamheid evenaren. Het laat ons zien, dat de mens houdt van de gehoorzaamheid die hem van zichzelf ontheft. Uiterste roekeloosheid vraagt ook een uiterste aan onzelfzuchtigheid, maar ook al erkent Vigny, dat zelfdestructie een doel is, waarnaar juist de besten streven, dan toch kan hij niet nalaten te constateren, dat zij de beste soldaten zijn, die met zichzelf overhoop liggen: zij voelen zich door die ‘magnifique inquiétude,’ zoals hij de oorlog noemt, opgenomen, zij worden door de collectieve zelfverloochening (regimenten zijn ‘kloosters van nomaden’) geschraagd. De moderne oorlogvoering heeft maar weinig bewaard van het mechaniek dat honderdvijftig jaar geleden werkte, maar het idee, dat oorlog een machinerie is, dat hij, anders dan elke vorm van geweld, in zoverre onmenselijk is, dat de soldaat zich aan een macht zonder gezicht, de ‘Ongerechte Noodzaak,’ moet onderwerpen, dit idee is nog even actueel als toen Vigny haar voor het eerst ontdekte. ‘Old soldiers never die, they just fade away,’ luidt een liedje dat bekendheid gekregen heeft. Ook het gezicht dat ons aanziet uit het

[p. 186]

boek van Vigny, is vervaagd. Het is door zóveel kruitdamp gegaan, heeft zoveel gezien en trachten te vergeten, dat het door zwijgen overmand is. Slechts één trek is gebleven: treurigheid.