|
| |
[Liszt, Franz]
Liszt, Franz (22 Oct. 1811 - 31 Juli 1886). Zijn vader was rentmeester van vorst Esterhazy, al behoorde hij tot een oud Hongaarsch adellijk geslacht; hij was een liefhebber van muziek en ging vriendschappelijk om met Haydn. De muzikaliteit van den jongen Liszt bleek al op zijn zesde jaar. Als jongen van negen gaf hij een concert, dat enkele Hongaarsche magnaten ertoe bracht, hem voor zes jaar een stipendium te verleenen. Liszt's vader zei zijn betrekking op en trok naar Weenen voor de opvoeding van den jongen, die les kreeg van Czerny en Salieri (1821); twee jaar later ging de familie naar Parijs. Cherubini, die een hekel had aan wonderkinderen, weigerde den jongen Liszt als leerling van het conservatorium, omdat deze een buitenlander was. De vader besloot nu, dat zijn zoon zelfstandig verder piano moest studeeren; wel kreeg de jongen les in compositie van Ferdinand Paër. De introducties van de Hongaarsche magnaten waren oorzaak, dat ‘le petit Litz’ spoedig
| |
| |
de verwende lieveling was in de salons van de hoogste Parijsche kringen. Toen in 1827 de vader stierf, kon Liszt zijn moeder reeds onderhouden met wat hij door zijn concerten en lessen verdiende. Paganini's optreden te Parijs (1831) was voor hem een aansporing, de pianotechniek uit te breiden; de uitvoering van Berlioz' ‘Fantastique’ won hem voor de nieuwe richting van de programma-muziek. In 1834 leerde hij de gravin d'Agoult kennen; deze verliet terwille van hem haar man en haar kinderen en ging met hem een vrij huwelijk aan. Van hun drie kinderen moet Cosima genoemd worden, die eerst met Hans von Bülow, later met Richard Wagner* trouwde. Na enkele jaren bleek een samenleven niet meer mogelijk door ‘ce dissentiment radical de nos deux natures’, zooals Liszt het noemde. De liefde sloeg om in haat: de gravin kocht de Parijsche recensenten om, slecht over Liszt te schrijven en publiceerde den roman ‘Nelida’, waarin zij haar gewezen minnaar zwart maakte.
In 1842 werd Liszt ‘buitengewoon’ hofkapelmeester te Weimar, waar hij zich zes jaar later vestigde. Hier werd hij als dirigent de pionier van de ‘moderne’ muziek (Berlioz*, Wagner) en schreef hij zijn ‘Poèmes symphoniques’. Op een Russische concertreis (1847) leerde hij vorstin Carolyne Sayn-Wittgenstein kennen; Liszt waardeerde haar dadelijk als ‘een buitengewoon en compleet prachtexemplaar van ziel, geest en verstand.’ De vorstin volgde Liszt naar Weimar, waar zij bescherming vond bij de Groothertogin (1848). Zeventien jaar lang heeft Liszt op haar scheiding gewacht, die volgens het kerkelijk recht mogelijk was, daar zij als minderjarige en tegen
| |
| |
haar eigen wil trouwde. Toen in 1865 de verbreking van het huwelijk definitief voor onmogelijk werd verklaard, nam Liszt de lagere wijdingen aan. De invloed van de vorstin was daaraan niet vreemd: ‘Van alle weldaden, die ik aan U dank, is zeker de grootste, dat gij mij geheel het geloof van mijn jeugd terug hebt gegeven’ schreef Liszt haar in 1851. Op haar aandringen staakte Liszt zijn concertreizen als pianist en wijdde hij zich meer aan zijn composities (1848). In dit jaar maakte Liszt te Dresden kennis met Wagner. Zij sloten dadelijk vriendschap; wat deze voor Liszt beteekend heeft blijkt uit een brief van jaren later: ‘In deze kamer, waar wij elkander voor het eerst ontmoetten en waar je genius mij geopenbaard werd.’ Wagner dankt o.a. aan hem, dat in 1850 te Weimar ‘Lohengrin’ voor het eerst werd opgevoerd. In 1858 lieten Liszt's intrigeerende tegenstanders alleen om hem te treffen de première van Cornelius' opera ‘Der Barbier von Bagdad’ fiasco lijden, waarop hij ontslag nam als dirigent. In 1861 vestigde hij zich te Rome; wat vier jaar later gebeurde is reeds vermeld. Sedert dien wijdde hij zich vooral aan de R.K. kerkmuziek. Vanaf 1875 verbleef hij elk jaar beurtelings te Budapest, waar hij president van de Landelijke Muziek-Academie was geworden, te Weimar en te Rome. Hoewel hij in den zomer van 1886 reeds ernstig ziek was, ging hij in Juli toch naar Bayreuth op verzoek van zijn dochter Cosima, daar het Festspielhars door den dood van Wagner* een crisis doormaakte. Wagner's prophetie ‘Je vader zal nog uit louter ridderlijkheid te gronde gaan’ werd hier vervuld: Liszt gaf zijn laatste krachten aan de kunst van zijn schoonzoon. Zijn sterfwoord
| |
| |
was: ‘Tristan’. Door toedoen van zijn dochter, die Protestant was geworden, werden hem de laatste troostmiddelen van zijn Kerk onthouden. Klavierwerken. Zij vormen een kleine bibliotheek, doch het meeste ervan is nu reeds hopeloos verbleekt. Het populairst zijn natuurlijk de ‘Rapsodies Hongroises’ of liever enkele daarvan. Bij een bezoek aan zijn vaderland (1840), dat hij zoo jong had verlaten, hoorde hij Hongaarsche Zigeuner-melodieën, die hij tot bravour-stukken verwerkt heeft. Een vorige generatie beschouwde de Rhapsodieën van Liszt als een folkloristische documentaire; wie echter thans door de gramofoon vertrouwd is met de echte Czardas*, moet van de virtuoze emballage, waarin Liszt de muziek der zigeuners verpakte, niet veel meer hebben. Ongeschonden is echter nog de schoonheid van de sonate in b (1853). De Liszt-kenner James Huneker maakte een grapje over haar ‘helsche lengte’, variant op de ‘hemelsche lengte’ van Schubert's symphonie in C, maar dit is de goedmoedige spot van een bewonderaar. Want een werkelijk groot herschepper kan dit werk, met een speelduur van twintig minuten, toch doorloopend laten boeien, ondanks het rhapsodische van den vorm en het in elkaar overgaan van de verschillende deelen. Schematisch genomen bestaat het stuk uit: Lento assai, Allegro energico - Recitativo, Andante sostenuto, Quasi Adagio - Allegro energico, stretta, Lento assai, Het eerste Allegro energico bevat de drie hoofdgedachten, die de geheele sonate beheerschen. Vooraan staat het infernale, leidende thema, met zijn opstandige octavensprongen, drievoudige unisoni en de venijnige marcato-noten, voorafgegaan door een wrevelige triool. Eenige bladzij- | |
| |
den verder het Grandioso,
dat sommigen als koraal hooren, waarvoor het eigenlijk te pompeus en te pathetisch is, en kort daarna Cantando espressivo de derde gedachte, die aan het werk een menschelijk aspect geeft. Deze drie thema's beheerschen ook het langzame deel en de finale. Het Lento assai van het begin wordt aan het eind herhaald en krijgt daar een verheerlijkend slot. Hunekerheeft een aanvaardbaar motto voor de sonate gegeven: ‘Ga achter mij, Satanas’ (H.M.V. DB 1307/9).
Van de drie ‘Liebesträume’ (1850) bekoort vooral nog de derde, door de meesleepende melodie, naar het gedicht van Freiligrath: ‘O lieb, so lang du lieben kannst, O lieb so lang du lieben magst. Die Stunde kommt, wo du an Gräbern stehst und klagst.’ Met de ‘Deux Légendes’ zijn dan de blijvende stukken voor piano solo genoemd. De eerste ervan, ‘St. Frangois d'Assise: La prédication aux oiseaux’, met het getjilp van de vogels, is minder dichterlijk, meer zuiver virtuoos, dan de tweede, ‘St. François de Paule marchant sur les flots’, een drastische schildering van de legende, dat de heilige over de Straat van Messina schreed, om te gaan preeken, toen de schippers uit angst voor den storm weigerden hem over te zetten.
Les Préludes (1854). Van de twaalf symphonische gedichten, die Liszt componeerde is het derde, ‘Les Préludes’, van het begin af aan het meest geliefd geweest. Vooral door de melodieuze thema's, maar ook door het poëtisch gegeven. Dit werd door Liszt ontleend aan een fragment uit de ‘Méditations poétiques’ van Lamartine; het is deze episode: ‘Wat anders is ons leven als een reeks van praeludiën voor dat onbekende gezang, waarvan de dood de eerste en
| |
| |
plechtige noot laat klinken? De liefde is het betooverende morgenrood van alle bestaan. Doch is er eenig lot, waarvan het eerste geluk niet wordt onderbroken door een storm, wiens doodelijke adem de schoone illusies verjaagt, wiens noodlottige bliksem zijn altaar vernietigt? Welke wreed gewonde ziel wenscht niet, bij het luwen van deze stormen, rust te zoeken in de teedere kalmte van het landleven? Evenwel, de mensch geeft zich zelden lang over aan de weldadige stilte der natuur en wanneer de trompet het alarmsignaal laat hooren, bezet hij haastig zijn gevaarlijke post, welke strijd hem ook moge oproepen, om in de worsteling zich zelf en zijn geheele kracht te hervinden.’ Geïnspireerd door deze beschouwing van Lamartine, stelde Liszt zijn symphonisch gedicht samen uit vijf contrasteerende, in elkander overgaande deelen. I. Voorspel: de mensch als sterfelijk wezen. Reeds de inzet van ‘Les Préludes’ geeft het materiaal van het geheele werk, want de eerste drie noten (c - b - e) vormen het skelet van de voornaamste thema's. De beginmaten hebben een zuiver preludeerend en improviseerend karakter; daaruit ontstaat de imposante, overwinning verkondigende trompet-fanfare. Dit korte deel keert aan het slot van het werk terug en verzinnebeeldt de gedachte, dat geboorte en dood verwante levens-phasen zijn. II. Het geluk van de liefde. Een bewijs van Liszt's groote fantasie geven de twee liefdesmelodieën, die evenals het krijgshaftige thema varianten zijn van het begin; de eerste, liefkozend in celli en violen, de tweede innig en week geblazen door de hoorns, behooren tot de beste melodische ingevingen van Liszt. Op de steeds toenemende
| |
| |
extase volgt een verebbing: de liefdesmelodie verkwijnt in lange zuchten, het minnegeluk wordt plotseling onderbroken door de macht van het noodlot. III. Levensstrijd. Door het noodlot gegrepen wordt de mensch energieker en doet hij zich heldhaftig gelden. IV. Terug naar de natuur. Overwonnen en uitgeput zoekt de mensch de genezende rust van de natuur. Onschuldige en liefelijke melodieën zijn het, waarmee Liszt den vrede van het landleven in deze pastorale episode weergeeft. Daar tusschen door laat het lyrische liefdesthema uit II zich hooren. V. De uiteindelijke overwinning. Bijna onmerkbaar gaat het vierde onderdeel in het vijfde over. Eerst krijgen de pastorale thema's meer en meer een heroïsch karakter; pas wanneer de stemming geheel omgeslagen is, schetteren hoorns en trompetten een nieuwe martiale variant op het begin en een overwinningsmarsch; in de apotheose zijn ook eenige van de vorige thema's aangewend. (H.M.V. D 1616/7).
Faust-symphonie (1857). In dit op Goethe's drama geïnspireerd werk volgde Liszt niet de handeling van het gedicht; de drie deelen schilderen muzikaal de hoofdfiguren: Faust, Gretchen en Mephistopheles. I De langzame inleiding verbeeldt wanhoop en onbevredigdheid van den geleerde; hier is het gebruik van den overmatigen drieklank (g, b, es) een meesterlijke vondst. In het Allegro impetuoso breekt de wrevel los. Een kort Affettuoso poco Andante (part. K) teekent door een innige melodie van klarinet en hoorn het verlangen naar liefde, waarnaast zich de karakteristieke Faustische drang laat gelden van ‘Im Anfang war die Tat’, een grandioos thema in de trompetten (part. O). Deze muzikale symbolen
| |
| |
Instrumenten V
Oude strijkinstrumenten: viola d'amore en gamba.
| |
| |
Instrumenten VI
Tokkelinstrumenten: v.l.n.r.: mandoline, diatonische pedaalharp en gitaar.
| |
| |
voor het karaktervan Faust worden volgens een persoonlijke, sterke architectuur verwerkt. II Het Andante soave roept niet alleen de liefelijke onschuld van Gretchen op, weerspiegeld in een meesterlijk gevonden melodie van de hobo,dochlaattevens Faust haar wegkruisen,waarbij enkele thema's uit het eerste deel optreden, vooral dat van het liefdesverlangen. III Gaf Liszt aan Faust en aan Gretchen eigen, beeldende thema's, Mephistopheles, de ‘Geist der stets verneint’, teekende hij in een Allegro vivace ironico door parodistische varianten van thema's uit het eerste deel; vooral met het liefdesverlangen van Faust en met zijn drang tot daden drijft de duivel bar den spot. Tegenover de onschuld van Gretchen staat hij echter machteloos; het optreden van haar thema vormt den overgang naar het Chorus mysticus: ‘Alles Vergängliche Ist nur ein Gleichnis; Das Unzulängliche Hier wird's Ereignis; Das Unbeschreibliche, Hier ist's getan; Das Ewig-Weibliche Zieht uns hinan.’ Dit slot voor tenor en mannenkoor is dankbaar, vooral waar de solist het thema van Gretchen citeert, maar doet toch als geheel wat goedkoop aan (Col. LX 455/61). |
|
Auteursrecht onbekend