X-Y-Z der muziek

[p. 281]

[Dukas, Paul]

Dukas, Paul (1 Oct. 1865-18 Mei 1936). Deze vriend van Debussy heeft weinig geschreven; hij werd wereldberoemd door zijn Scherzo voor orkest ‘L'Apprenti Sorcier’ (1897). In 1907 ging de première van ‘Ariane et Barbe-Bleue’, conte musical en 3 actes, naar het stuk van Maurice Maeterlinck, een te verwaarloosd meesterwerk, dat even bekend verdiende te zijn als Debussy's Pelléas. Te zelden hoort men ook zijn pianosonate in es klein.

L'Apprenti Sorcier. Dit symphonisch Scherzo geeft een muzikaal visioen van Goethe's ballade ‘Der Zauberlehrling’. De oude heksenmeester heeft zijn leerling in de tooverkunst alleen thuis gelaten en nu is het hek van den dam. De jonge magiër wil een bad nemen en is te lui, dat zelf te vullen. Nu komt de zwarte kunst goed te pas: hij kent een bezweringsformule, waardoor de bezem zijn levend knechtje kan worden. Nauwelijks zijn de tooverwoorden gesproken of de veger begint emmers water aan te dragen. Als het bad vol is, bemerkt de toovenaar in den dop, dat hij van zijn meester nog niet hoorde, hoe hij de opgeroepen geesten weer naar hun rijk kan bannen. De betooverde bezem draagt onophoudelijk nieuw water aan, zoodatereen overstrooming van je welste ontstaat. In zijn angst en woede slaat de onmachtige magiër den bezem met een bijl doormidden en nu beijveren zich de beide helften als onvermoeide waterdragers. Juist bijtijds komt de oude heksenmeester terug; met een korte formule verjaagt hij de geesten. Dukas heeft Goethe's ballade geestig door muziek geïllustreerd, zonder den diepen inhoud ervan - het gevaar machten op te roepen, die men niet voldoende beheerscht - weer te kunnen geven, wat ook niet binnen

[p. 282]

het vermogen van de kunst der klanken is. Een langzame inleiding schept de geheimzinnige sfeer van de ongeziene geesten, die ons omringen; de klarinetten pijpen een aarzelend motief, dat achtereenvolgens door de verschillende houtblazers overgenomen wordt. Plotseling een snel Scherzo, waarbij de piccolo eerst de leiding heeft, die hij afstaat aan de trompet con sordino en even onverwacht is weer de geheimzinnigheid van het begin, nu met het aarzelend motief in fluiten, daarna in hoorns. Nogmaals neemt het Scherzo een aanloop en ook dezen keer blijft het steken. Doch de geesten zijn opgeroepen en materialiseeren zich; met steeds korter tusschenpoozen verdichten zich de klanken, tot de fagotten het hoofdthema inzetten (ontwikkeld uit het raadselachtig motief van de langzame inleiding): de muziek begint te stroomen, als het water in Goethe's ballade. Van hier af gaat Dukas langen tijd zuiver muzikaal te werk; hij weet een climax te bereiken, waardoor men den invloed van het Scherzo uit Goethe's negende gaarne accepteert. Tijdens het eerste hoogtepunt nemen bitse fanfaren van het koper de machtelooze woede van den tooverleerling voor hun rekening. Enkele korte en hevige accoorden van het volle orkest en ongeduldige tertsen van de trompetten geven aan, dat de bezem gehalveerd wordt. Even stilte; dan beginnen contrafagot en basklarinet in de laagte een hap uit het thema te kreunen: de beide bezemhelften herstellen zich en dra knorren de fagotten onverstoord de hoofdgedachte. Weer een climax, waarbij een canon opvalt, die het achter elkaar sukkelen van de betooverde vegerdeelen voorstelt. Als de zaak hopeloos lijkt,

[p. 283]

blaast het volledige koper de driedeelige tooverformule van den heksenmeester; de fagot stribbelt nog een keer tegen, de klarinet herinnert met spijt en bedeesd aan de pret en de rust lijkt weer gekeerd. Twee snelle maten van het volle orkest zetten een streep onder het geestig geval (H.M.V. D 1689).

La Peri (1911). Dit ballet verbeeldt een voorval uit het leven van Alexander den Groote, de Grieksche held die Perzië overwon en er een schier legendarische figuur werd, Iskender genaamd. Een oud Perzisch handschrift verhaalt het aldus. ‘Het geschiedde aan het einde van de dagen zijner jeugd, dat Iskender geheel Iran doortrok, zoekende naar de Bloem der Onsterfelijkheid, daar de wichelaars waarnamen, dat zijn ster verbleekte. De zon verbleef drie malen in haar twaalf woningen, doch hij vond haar niet, totdat hij kwam aan de uiteinden der aarde, waar zij vervloeit in zee en wolken. Aldaar, op de treden die voeren naar het verblijf van Ormuzd, sluimerde in haar gewaad van edelsteenen een Peri [een wonderlijk schoone fee, dienares van Ormuzd, godheid van het goede]. Een ster glinsterde boven haar gelaat, een luit leunde tegen haar borst, een bloem lichtte in haar hand. Het was een lotos van smaragd, schitterend als de zee onder de morgenzon. Iskender boog zich zonder gerucht over de Slaapster, hij ontnam haar de Bloem en zij ontwaakte niet. In zijn vingeren werd de Bloem eensklaps gelijk de middaghemel boven de wouden van Ghilan. Doch de Peri hief de oogleden, sloeg de palmen van haar handen tegen elkander en gaf een luide kreet. Want nu vermocht zij niet als voorheen op te stijgen tot het licht van Ormuzd. Iskender echter bewonderde

[p. 284]

haar gelaat, dat kostelijker was dan de schoonheid van Gurdaferrid. En in zijn hart begeerde hij haar. Zoo, dat de Peri de gedachte kende van den vorst. Want in Iskender's hand werd de lotos purper, gelijk het aanschijn der Begeerte. Aldus wist de dienaresse der Reinen, dat deze Levensbloem niet voor hem was bestemd. De Onoverwinnelijke Heer hief de Bloem hoog, weifelend over zijn dorst naar onsterfelijkheid en de geneugten van zijn oogen. Toen danste de Peri den dans der Peri's. Zij naderde Iskender meer en meer, tot haar gelaat raakte het gelaat van den vorst. En ten leste gaf hij haar zonder spijtigheid de Bloem. Toen was de lotos weer als van sneeuw en goud, gelijk een bergtop in de avondzon. Dan scheen de gedaante van de Peri zich op te lossen in het licht, dat de kelk uitstraalde; weldra was alleen zichtbaar haar hand, de vurige Bloem omvattend, die zich verloor in hooge regionen. Iskender zag haar heen gaan. En beseffend, dat hem zijn naderend einde was aangezegd, voelde hij de duisternis rondom zich toenemen.’