Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt

Derde hooftdeel.
Van de graeden van schaduwen en lichten.

⁺DE kanticheden, die de schaduwen van een eenich licht ontfangen, zijn bequaem tot den aerdigen vont van den schaduwendans. Die men aldus in 't werk stelt. Men spant, achter de gordijnen van het bereyde toneel, een grooten en geheelen voorhang, van wit papier, daer na stelt men achter op 't toneel, een eenige groote waskaers: als 'er dan eenige Personaedjen tusschen het licht en den voorhang ver-

+ 't Spel van den Schaduwendans.

[p. 260]

schijnen, de gordijnen geopent zijnde, zoo vallen de schaduwen op den papieren voorhang: die dichtst by 't licht zijn schijnen zeer groot, daer en tegen, die voor aen 't toneel zijn, minder. Welken dans, door aerdige geesten gespeelt wordende, vermakelijk om te zien is. Ik zal hier een print van een schaduwendans inlassen, en vertellen, hoe geestich ik die heb laeten speelen.

De Gordijnen opgeschoven zijnde, zoo vertoonden zich, voor een menichte toezienders, een dans van gehoornde Faunen en Veltnimsen, of, om beter te zeggen, haere schaduwen op den verlichten voorhang, vrolijk, zoo 't scheen, in't verwelkomen van den jongen Acis, en de koolzwarte Galaté, terwijl Kupido in de locht zwevende veelerley fratsen bedreef tot vermaek van de feest. Daer op volgde den manken Vulkaen danssende in 't midden zijner werkgezellen, vry ruim zoo groot als Reuzen, zich spoedende na Etna, om d'uiterste duisternis voor Pluto te smeeden. Daer op quam Acis en Galaté wederom met een minnedans, de welke geeyndicht zijnde, zoo stelden zy zich in een hoek van 't toneel tot onderlinge

[p. 261]

liefkoozery. En korts daer op sprong Poliphemus aen de stranden hervoor, zich kemmende met een egge, en't scheen ook, dat hy zijn baert met een zeyssen schrapte. Hy speelde op zijn hondert rietige ruispijp, of iemant anders voor hem op grover speeltuig, en scheen behagen te nemen in zijn bruine schoonheit, tot dat hy, Acis gewaer wordende, begon te bulderen. Galaté verzwond, maer haer minnaer wiert door Polipheem met een oor-kussen, ik wil zeggen, met een stuk van een rots verplet. Hier op danste de Reus met zeegesprongen, en de Siklops in Mulcibers smis begosten te smeden. Wijder quam'er een schip met Grieken aen, die al t'samen van Polipheem gevangen, en met zijn schapen in zijn hol gedreven wierden. Maer hy wiert van een der zelve, zoo 't scheen, met een goede kruik wijn beschonken, en die uitgedronken hebbende, zette hy zich neer, en scheen in slaep te vallen. Hier op quamen de gevangene met den staf van de Reus, of den mast van haer schip, rechtende de zelve, en drukten die in het oog van Polipheem: hy daer op ontwakende danste den blinden dans, en zocht te vergeefs nae Ulisses knechten. Eindelijk quamen de Faunen, Nimphen, en de bedroefde Galaté wederom, als ter lijkstasy van Acis. Maer Eskulapius was reets bezich om hem weder op te wekken. Acis rees, en wert hoe langs hoe grooter, verzwond, en verscheen wederom, nu als een mensch, dan als een reus; dezen trant wiert van al zijn gestoet gevolgt, dan scheenen 't Siklops, dan gestaerte Faunen, dan zachmen haer, dan niet, tot datze ⁺eindelijk al nae malkander in de papiere locht verdweenen. Dit spel, hoe slecht, is voor den Schil dergeest dienstich, om het afkanten der nachtschaduwen recht te begrijpen, en het straelen des lichts te verstaen. Wy hebben in de plaet verscheiden beelden op verscheide plaetsen gestelt, naby en verre van 't licht: en, tot meerder bevatlijkheit, een vierdepartkring ⁺met de sijffers, 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. beschreven, door welks middel de vermindering van licht tusschen de figueren A. B. en C. zeer licht te begrijpen is. Want daer een van de beelden A. door zijn naby heit tot het licht, geheele 4 streeken beslaet, B. niet boven 2, en C. noch minder, zoo moeten de beelden A. nootzakelijk tweemael zoo licht zijn, als B, of zoo veel meer, als zy in't vatten der streeken verschillen. Daer en tegen moeten de beelden C, of andere noch verder, zoo veel minder verlicht zijn, als zy van minder straelen bescheenen worden. 't Welk alles nader te berekenen ware, als men de straelen of streeken 1. 2. 3. &c. elk in 't by zonder in vier of meer streeken verdeelde. Maer ick acht het genoech, dat een Schildergeest alleen het begrip hier van hebbe, om alles deur het oog te leeren gissen. Want heerlijker is't

De redente weten,
Als altijt te meten.

+ Zijn nuttie-heit.

+ Graden van vuur of kaerslicht. Vermeerdering of vermindering.

[p. 262]

Het vuer of kaerslicht is als het middel punt van een kring, dat zijn straelen ⁺rondom afschiet. De dingen, die verlicht worden, ontfangen die zoo veel te meer, als zy te nader komen: en daerom geven twee beelden van gelijke groote ook zoo veel verschillende schaduwen, als in de schaduwen van de beelden A. B. C. te zien is. Want schoon het beelt A. niet veel boven de helft meerder licht, als het beelt B. ontfangt, zoo is desselfs schaduwe onvergelijkelijk grooter, niet alleen om zijn naeheit van't licht, maer ook om de groote wijtte tot den voorhang, die in de beelden C. noch meer vermindert. Deze en diergelijke waerneming heeft al van outs Antifilus zeer beroemt gemaekt, in't uitbeelden van eenen jongen, die 't vuur opblies, niet alleen om de natuerlijkheit des blazenden monts, maer ook, om dat hy een heerlijk huis hadde uitgebeelt, dat door't ontfonkende vuur, op een behoorlijke maete, maer een weinich verlicht wiert. Wy zullen wegens de graden van licht in't vervolg handelen. Lampen en brandende kaerssen zijn van Gerrit Douw en zijn navolgers zeer zinnelijk geschildert: Maer Hans de Vries heeft tot Hamburg, in een kapelle, een brandende lamp in een geschilderde kornis om hoog hangende, zoo natuerlijk uitgebeelt, dat'er veel om verwed wiert, of zy niet los hing en brande.

⁺Men mach ook, als't de zaek vereyscht, wel verscheyden lichten in een zelve stuk te pas brengen. Francisko Parmens heeft zich hier van in een besnijdenis, die hy voor Paus Clemens maekte, loflijk gedient: laetende zijn eerste figueren door een glans van't aengezicht Christi beschijnen, en 't omzwierend gewoel door een toortze, en het lantschap en verschiet door een opklarenden dageraet. Dit ziet men ook naeukeurich in den Sint Laurens van Titiaen waergenomen, daer het vier van onderen, en verscheide toortsen ter zijden, elk haer by zonder werk doen. Zoo heeft Vazari in een Kersnacht de natuer van drie verscheide lichten wel verstaen.

⁺Weerglans is wel eygentlijk een wederomkaetsing van het licht van alle verlichte dingen, maer in de konst noemen wy maer alleen reflectie of weerglans, de tweede verlichting, die in de schaduwe valt. De volmaektste weerglans is spiegeling; wantze haer oorzaek byna gelijk wort, ⁺behalven datze alles averechts of omgekeert vertoont.

Kom schilder my dien weerglans in den stroom,
Van lucht, gewolkt, steevest, en brug, en boom,

En berg, en bouw van hooggetinde hoven;

Het spiegelt zich al t'samen 't onderst boven.

Het drinkend vee, de visser, zwaen en ent,
En bies en lis, vertoont zich omgewent.

De Spiegeling geschiet in water, glas, metael, gepolijsten steen, en dergelijke gladdicheit, maer de dingen, die mat rul en oneffen zijn, ont-

+ Ook van Schaduwen.

+ Verscheide lichten in een stuk geoorloft.

+ Reflectie, weerglans.

+ Spiegeling.

[p. 263]

fangen ⁺maer alleen een gemeene verlichting, na de verwe van't geen, daer zy door verlicht worden, ook na de tusschenwijte, en haere eygenschap.

Een schoone bruit, om bruinicheit te mijde,
Versier zich met wit lywaet, witte zijde,

En paerlen: 't wit de schaduw zelf verlicht.

Scharlaken root verbloost het aengezicht.

Die zich in't groen des Zomers gaet vermeiden,
By Zonneschijn in beemden of in weiden,

De schaduw van zijn trony wort gestelt

Nae't groen of geel van 't klaer verlichte velt.

Maer men moet deze tedere waerheit niet misbruiken; want schoon zich geen verlicht ding ontrent een schaduwe vertoont, of het deelt zijn licht en verwe aen de zelve meede; zoo moet men toezien, dat men het grootse geheel door te veel fateringen niet en bederve. De tusschenwijtte is in 't weerglansen met die van't vuurlicht overeenkomende. En de eygenschap van weerglans t' ontfangen is, als die van verlicht te worden. Eer wy van de weerglans afscheiden, zoo moet ik van den schilderachtigen vond spreeken, waer mede men al de dingen, die buiten zijn, in een beslote en duistere kamer door weerglans kan afmalen. Gelijk ik tot Weenen by de Jezuiten, tot London aen de Rivier, en op meer plaetsen wonder aerdich gezien hebbe. Tot Weenen zach ik ontallijke menschen in een kleyn kamertie op een papier wandelen en keeren: en tot Londen honderden schuitjes met volk, en de geheele Rivier, lantschap en locht, op een muer, en al wat roerlijk was, beweegen. En dit maektmen aldus: men verkiest een kamertje, buiten welx venster eenige waerdige voorwerpen zijn, 't zy mart, wandel-plaets, of Rivier: dit zalmen gansch dicht donker maken, en dan in een venster een rond gat booren, stellende voor 't zelve een brilglaesje, zoo zullen de stralen van de dingen, die buiten in 't licht zijn, af schieten deur het gat, en zich gaen werpen tegen den muer, en met de zelve verwe al 't geen, dat buiten is, in 't klein schilderen, doch alles het onderste boven. Maer indien uw kamer te groot is, zoo moogt gy, nader by, een papier hangen; 't zal ook goet zijn, dat gy lang blijft zien; want in 't eerst zijn de oogen de donkerheit ongewoon, en zoo bequaem niet. Ik ben verzekert, dat het zien van dezen weerglans in 't donker 't gezicht van de Schilderjeugt geen klein licht kan geven; want behalve dat men de kennis van de natuer verkrijgt, zoo zietmen hier wat gros of generael een recht natuerlijke Schildery behoorde te hebben. Maer dit zelve is ook te zien in verklein glazen en spiegeltjes, die, hoewelze de reykening wat verbuigen, het gros der koloreeringe en houdinge zuiverlijk vertoonen.

+ Weerglans van verscheide verwen.

[p. 264]

⁺Doorschijning is, wanneer eenich ding, een licht bedekkende, nochtans zoo vast niet en is, om het zelve geheel te beletten door te schijnen, als kristalle vaten, glazen, gordijnen, ja somtijts tedere naekten, of, dat beter te gelooven is, een vlakke hand voor een kaers.

+ Doorschijing.