Logo DBNL
Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt (1969)

Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt

(1969)–Samuel van Hoogstraten–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Eerste hooftdeel.
Van 't begin, opgang, en ondergang der Schilderkonst.

+DE Schilderkonst is der Gooden vond, hebben eenige van d'ouden gezegt, andere hebben Prometheus als den maeker van d'eerste statue verdight. Maer Suidas zegt van Adam aldus: Adam was d'eerste statue, nae welke de konst van 't beeldevormen gericht is. Zoo was dan d'eerste staetue, namentlijk Adam, van Godt gemaekt, gelijk Lots wijf de tweede. Maer dit is te verre gezocht. d'Eerste oorsprong der konst schijnt de kracht onzer ingeboore verbeelding geweest te zijn, die d'afweezende zaeken als in't gemoed schildert, en dezelve door eenige merkteykenen aen den zin van 't gezicht poogt te vertoonen, of datze eenige bewerpselen zoekt, die in het aenzien eenichzins overeenkomen

met de denkbeelden, die wy van de waerachtige dingen hebben. Hier op verteltmen, dat zeeker Harder de schaduwen zijner schaepen allereerst met zijn staf in het zand teykende; en dat hy, alsze weg liepen, met vermaek haere beeltenissen op den grond zag, en daer door lust kreeg om deeze kunstgreep verder te vervolgen. En wijders: Dat de dochter van Deburatus, potbakker van Sycionien, de schaduwe van haer minnaers tronie van ter +zyden met een houtskoole op de muer trok, om zijn gedaente, terwijl hy in den krijg was, gestadich voor haere oogen te behouden: dat de Vader dit beginsel opmaekte; en dat hier uyt de eerste schilderye wiert. Zoo slecht een beginsel zou onze heerlijke konst gehadt hebben. Of nu de beelthouwery of de Schilderkonst ouder is, wil ik niet betwisten, want ik geloof dat tze, als tweelingen van eender dracht, uit de Teykenkonst zijn geboren. Doch zeer ruw en ongelekt, want, gelijk Elianus zegt, d'alderoutste Schilders maekten haere gelijkenissen zoo erbarmelijk, datze 'er, dit 's een os, dit's een paert, of, dit 's een boom, mosten by schrijven. En de stokbeelden, voor de tijden van Dedalus, waren zeer lomp en grof, met gesloten oogen, neerhangende armen, saemgevoegde beenen, en zonder eenige kunst. Ja zoo, datmen de mannen van de vrouwen niet en konde onderkennen, tot dat eenen Eumarus, alles na 't leven doende, het onderscheyt van kunne in zijn werken deede zien. Hier moet ik bekennen, dat my Junius wel te pas komt, want hy vertelt een kluchjen uit Athenaeus, dat aldus luit: Parmeniskus, uit het hol van Trophonius gekeert, was byster grynich en onlustich: maer alzoo 't hem begon te verveelen aldus zijn leven te slijten, zoo ging hy by Apollo te vragen, hoe hem het lacchen eens weder zou bersten? 't Orakel antwoorde:

 
Door 's Moeders zicht
 
Uw druk verlicht.

Hy daer op spoeit zich nae huis, en verhoopt door 't eerste aenzien zijns Moeders genezen te worden, maer vind zich bedrogen, en waent van Apollo bespot te zijn, tot dat hy eyndelijk in 't Eyland Delos komende, alles wat waerdich om te zien was, bezichticht, en terwijl hy graeg om 't beelt van Latone Apollos Moeder te zien, yvert, met inbeelding van yet groots en wonderlijks, zo toont men hem een oud wanschaepen en leelijk stokbeelt, daer hy zoo geweldich om begon te lacchen, dat hem de droefgeesticheyt verliet, en 't orakel vervult wiert: want hy verkreeg hier door 't zien van Apollos wanstaltige Moeder, 't geen hy by zijn eyge Moeder te vergeefs gezocht had. Deeze schoone beelden zullen moogelijk op die maniere gemaekt zijn geweest, gelijkmen in't boek Sapientia leest. Dat een timmerman het beste hout van +een boom vertimmert, en de spaenderen in de keuken verbrant: Maer dat hy de takken, die krom en slom zijn, besnijt, wanneer hy niets te doen en

heeft, en dat hyze vlijtich en meesterlijk, nae de konst, die hy heeft, tot een beelt vormt, 't zy dan van een mensch of van een veracht dier. Dat hy 't zelve dan met roode en witte verwe aenstrijkt, en waer ergens iets haepert, 't zelve toestopt. Dat hy dit, dus gemaekt zijnde, in een huisken aen den wand zet, en het met yzers verzorgt, op dat het niet en valle. Wat dunkt u? of men van zulk een werkbaes, en uit zulk een krom hout, niet wel een byster werkstuk te verwachten hadt.

+Of de Schilderkonst by de Joden in gebruik geweest is, weet ik niet: ja geloof eer neen: dewijl zy meest in hutten en tenten gewoont hebben. De beelden der afgoden waren hen recht na de wet een gruwel; (a)het boek der wijsheit vertelt ook haren oorsprong. d' Oude Duitschen zijn ook van meyninge geweest, datmen de Hemelsche Gooden, ten aenzien van haere heerlijkheit, in geen Tempelen en tusschen mueren besluiten kon, en datmen haer niet kon maeken nae de gelijkenisse van eenig menschelijk weezen. Zy heyligden derhalve de bosschen en geboomten, en die hoogste verborgentheyt der zelver, die zy alleen met de eerbiedigheyt haerder harten aenschouden, noemden zy met de naemen der Gooden. Numa Pompilius, de tweede Roomsche Koning, was van den zelven zin: hy verboot de Romeinen +te gelooven, dat Godt de gedaente van een mensch of dier hadde: alzoo dat in de eerste tijden binnen Romen geen geschildert noch gegoten beelt van Godt was. Zy bouden in de eerste hondert en seventich jaren wel Kerken en Kapellen, maer daer en was noch beelt noch eenige afbeelding van Godheyt binnen; houdende het voor een schennis de godheyt door iets aerts gelijk te verbeelden; dewijl God alleen door 't verstant te begrijpen is. Numaes offerhanden waren ook niet anders, dan een weynich uitstortens van meel, wijn, of melk, maer hy gebruikte andere listen om het volk te beguichelen, haer wijs makende, dat een van onze Musaes hem onzichtbaerlijk onderhielt, om zijne leeringen kracht te geven. Waer in men zeyde +dat hy Pythagoras, en misschien meer andere navolgde, die 't volk, door een schijn van onzienlijke hulpe Gods, tot hen trokken. Want Timon de Phliasienser heekel de deezen met dit vaers:

 
+Pythagoras de Tovenaer bedroog
 
Elk een, als hy schijnheylich voor het oog,
 
Met stemmicheyt zijn schijndeugt wist te dekken;
 
Om 't blinde volk in waengeloof te trekken.

Zeker den Raet van Romen en hadde geen ongelijk, toenmen, veel jaeren daer nae, de nagelate boeken van den beeldehatenden Numa by geval opgroef, datze dezelve lieten verbranden, uit vrees dat hare stadt, die alreede vol van Godebeelden was, daer door mocht ontrust worden. Dit kunsje, van zonder beelden 't volk te verleyden, heeft den Arabischen Ma-

homet +met geen minder geluk, als iemant van zijn voorgangeren, in 't werk gestelt. De Siriers, gelijk Moizes van Laban zegt, hebben beelden gehad; van gelijken d' inwoonderen van het gebergte Efraim, als onder anderen +Micha, die een Levijt tot Priester hadde. De Philisteen hadden 't beelt van Dagon. Maer de Tyriers en Sidoniers hadden de beelden al vroeger. Zoo ook de Persen: Darius hadt het beelt van Aristone, Cyrus dochter, in gout vast gehecht. En Mandrokles, de Samier bouwmeester, maelde d' overbrugging van den Bossorus en Koning Darius zittende op een Medischen troon, en voerende zijn heyr over, nae 't leven af, en wijde dit afbeelsel den Tempel van Juno toe, met dit opschrift:

 
De Bouwvoogt Mandrokles, die 't naeuw van Bosforus,
 
Deede overbruggen, op 't bevel van Darius,
 
Heeft dit gedenkstuk hier aen Juno toegewijt,
 
Dat hem tot glory en tot Samos eer gedijt.

Den eersten opgang der verwige Schilderkonst (want eerst maekte men by de Grieken een verwige Schilderyen, die men Monochromata noemde) is door grooten ouderdom verholen. d' Egyptenaers, Lydiers, Tuskanen +en Grieken hebben, nevens de beelden, de veelverwige Schilderkonst geoeffent. Maer voornaementlijk toen Xerxes Griekenland met oorlog hadde aengetast, en dezen gevaerlijken tocht buiten verwachten tot voordeel der Grieken uitviel, waer door zy, vijftich jaeren in rust en vreede zittende, rijk en weelich wierden. Toen, zeg ik, stelde de konst haer zeetel in de Grieksche steeden, voornaementlijk t' Athenen, daer Phidias geen van de +minste was. Welke leefde ten tijde van Perikles en Themistokles. Vijf-en-dartig jaeren daer nae bloeide de tweede Polignoot ten tijden van Niceas, deeze verbeelde de tronyen zeer levendig, en gaf zijn vrouwen schoone versierselen. +Vijftien jaeren daer nae was Apollodorus in kragt, tien jaeren daer nae waeren Zeuxis, Demon, Parrhasius, Timanthes en Eupompes, die de Sisionische manier van schilderen inbragt; want men had buiten deeze noch de Jonische en de Attische. In de hondert vierde olympiade lichte Pamphilus +en Eufranor. Maer veertig jaeren daer nae, en over de 300 voor Christus geboorte, rees de konst met de Grieksche Monarchy tot den top van volmaektheyt, want Aristides, Apelles, Melanthius, en ontellijke andere, hebben ten tijde van Alexander de Groot gebloeit, als in de rechte Schilders eeuw. Toen vernoegden zich de konstenaers niet meer met de natuer na te volgen, zoodanich alsze is, maer zoo alsze behoorde te zijn. Sedert de doot van Alexander wiert zy door de oorlogen zijner nakomelingen wel eenichzins verhindert, +maer zy hielt stant in Egypten. En toen de zevende Koning Ptolomeus Carsergetes veel voornaeme mannen uit zijn rijk dreef, en in ballingschap verzont, zoo zijn de konsten weder met hen in de Grieksche Ey-

landen verspreyt. Want deze lieden, in goede konsten onderwezen, hebben uit nood de zelve geoeffent, om haer te geneeren, en hebben die wederom +aen anderen voortgeleert. Onder deze Eylanden was Sicilien geen van de minste, en de Hooststadt Siracusa stofte op de konst. Maer Marcellus, die stad ingenomen hebbende, voerde het meestendeel der schoonste Tafereelen, Schilderyen, en Beelden, nae Italien, om Rome daer mede te versieren, 't welk van te vooren niets byzonders noch heerlijx hadde, noch kende, van 't geene onze konst betreft: want in stede van deze aerdige en bevallijke versieringen van Schilderyen en gesneede werken, zoo zachmer niets dan Barbarische wapenen, rustingen, roofgoederen, en bloedige zeegeteykenen, kroonen, en merken van overwinningen en triomfen; zeer schriklijk en afgrijslijk om aen te zien. En dit bracht Marcellus dapper in de gunst van de gemeente, als zy zagen, hoe heerlijk hy de stadt van Roomen met de Grieksche konstige werken verheerlijkt hadde. Hoewel 'er veel luiden van aenzien Marcellus berispten, van dat hy over de stadt een groote nijdicheit der andre volken verwekt hadde; vermits men 'er niet alleen de menschen, maer zelf de Goden, in Triomf had omgevoert, en gevangen hielt: en datmen 't volk, dat te voren +niets wist, als van den akker te bouwen, en ten oorlog te gaen, nu gaende gemaekt hadde, om den geheelen dach deur te brengen met van de konstige werken en de vermaerde meesters te praeten. Maer Marcellus, zich hier niet aen stoorende, vernoegde zich met by de Grieken te roemen, dat hy de man was, die door de Grieksche konsten, binnen Rome, zoo veel liefhebbers verwekt hadde. Sedert steeg de konst in top, want of men zeggen wil, dat 'er te voren reets kopere penningen, ter gedachtenisse van Sp: Caßius, die van zijn vader gedoodt was, om dat hy nae 't Rijk hadde gestaen, +gemaekt waren, dit is nochtans geen opgang van de konst geweest. En schoon ook Plinius getuigt, dat de Schilderkonst haer eerste en voornaemste aenzienelijkheyt te Rome bequam, door het toe doen van M. Valerius Maximus, wel veertich jaer voor Marcellus, toen hy het zeegevecht, daer mede hy de Karthaginenzen met samen den Koning Hiero in Sicilien verwon, aen de een zijde van het Hostilische Raethuis dede schilderen; zoo is dit maer een voorbereyding geweest, om de oogen des volks tot het zien van de Grieksche tafereelen bequaem te maeken.

Van Marcellus tijden af rees de konst, en bleef bloeyende tot eeven in het beginsel der Keyzerẽ. Maer't geen wonder is, men leest nergens wat vermaerde +Schilders'er toen geleeft hebben: als alleen van eenen Ludius een Landschapmaeker, en weynig andere. In Plinius tijd was zy weder geheel afgedaelt: dewijl alles met Marber en gout, in steede van Schilderyen, bedekt

+en bekleet wiert. En schoonze ten tijden des Keyzers Hadrianus, dieze zelfs oeffende, 't hooft weer een weynig opstak, gelijk als noch te zien is in de heerlijke beeldekolom, van hem ter eeren zijns ooms Trajanus opgerecht, hoewel andere zeggen datze ten tijde van Trajanus, en in het zevende +jaer zijns rijx begonnen, en in het veertiende voleynd is, daer de verwinningen van dien vorst tegen de Dasen, en andere volken op 't heerlijkst in gesneeden zijn, zoo zeeg de konst in 't westen al wederom, en neigde nae den ondergang: en schoon'er hier en daer noch uitmuntende meesters waren, +gelijk blijkt aen de noch staende uitsteekende kolomme van Antoninus, hoewel ten deele door de barbaren verduistert, en ten deele door den blixem verbrant, maer van Paus Sixtus de vijfde herstelt, en boven met een koper vergult beelt van den Apostel Paulus versiert, daer de daden van M. Aurelius in de Markomannische oorloogen, en hoe Jupiter, door 't voorbidden der Christenen, slagregens en blixemen onder de vyanden zend, op gegraveert staen, zoo zijn de konstenaers eyndelijk overal uitgestorven, gelijk men bespeuren mach in den zeegebooge te Roomen, tusschen de bergen Palatinus en Celius, niet verre van 't Kolosseo of Amphitheater van Domitianus, ter eeren van F. Konstantinus gebouwt, daer men den val der +konst merkelijk in zien kan. Want het is een oudt en algemeen gevoelen, dat de Schilderkonst en Beelthouwery altijts gelijkelijk klimmen of daelen. En schoon in deezen booge veel goede dingen gezien worden, zoo zijnze uit de kolomme van Trajanus, en uit andere geraept.

Maer het lust my den loop der Beelt-en Schilderkonst onder het Christendom van wat hooger op te haelen, en de vertellingen, die geloofwaerdige schrijvers daer met ernst van doen, hier in te lassen. Zy verhaelen dan, dat de Heere Christus zelve zich niet ontwaerdigt heeft van uitgeschildert te +worden, en dat Agbarus Prinse van Edessen een Schilder heeft gezonden om den Heere te konterfeyten: maer dat deeze Schilder dit niet en konde doen, om den grooten schijn, die zijn aenschijn van hem gaf: en dat daerop de Heere Christus den doek nam, en de zelve aen zijn aengezicht duwende, zijn beeltenis daer in drukte, en dat hy dit aen Agbarus zond, om zijn godvrugtige begeerte te voldoen. Dat dit waer is, betuigen veel oude schrijvers, jae de Grieken pleegen 'er op den zestienden Augusti jaerlijx een feestdach over te onderhouden: en dit zelve beelt zou in den jaere 944 tot Konstantinopolen vervoert zijn geweest, daer het zich ook wederom op een nieuwen doek volkomentlijk heeft laeten overdrukken. En om kort te gaen, dit beelt zou veel mirakelen gedaen hebben, en als noch binnen Roome in de Kerke van den H. Silvester bewaert worden. Wijders betuigt het Concilie der Apostelen, zegt Baronius, tot Antiochie gehouden, dat onder andere het beelt onzes Heeren aldaer plach te zijn. En dit, vervolgt hy, is geen-

sins om te verwonderen, aengezien, toen de Heere zelfs noch op der aerden was, hy gestelt is geweest in een kopere beelt, van de vrouwe, die hy van de +roode loop had geneezen. Welk beelt over de dryhondert jaeren is blijven staen, tot den tijd van den verloochenaer Julianus toe, te weeten, in de stadt Cesarea Philippi, booven de poorte van het huis der gemelde vrouwe: en waren eygentlijk twee kopere figuuren op hooge pylaeren gevest: d' een als een vrouwe, die met een weynich geboogen knien en uitgestrekte handen iets schijnt te verzoeken, en d'ander als een man, die manierlijk gekleet, met een gestrekte rechterhandt haer verzoek schijnt toe te staen; en dit zoude nae de gelijkenisse onzes Zaligmakers gemaekt zijn geweest. Eusebius betuigt dit werk gezien te hebben: maer hy noemt dit, als den Christenen vreemt, een heydense gewoonte: gelijk hy ook zegt van de geene, die Petrus en Paulus beeltenissen te zijnen tijde vertoonden. Nochtans schrijft Tertullianus, datmen de beeltenisse onzes Heeren op de kelkken plach te snijden, in gelijkenisse van een Harder, die een schaep op de schouderen draegt. Ik vind ook, als de Christenen meester wierden, en de Afgoden afwierpen, dat zy de waere konst noch uit eerbiedenisse verschoonden: +want als de Keyzer Theodosius met den Romeynen verdroeg, datmen voortaen alle Heydensche offerhanden zoude staeken, de feestdagen afschaffen, +en al de staende beelden der afgoden omsmyten, zoo wiert'er dit bygevoegt: behalven de konstige beelden, die van de vermaertste beeltsnyders gemaekt waren. Want deeze zullen blijven staen, of tot versieringe van de stadt, maer niet tot afgodendienst verplaetst worden. Zoo dat d' oude Christenen zelve de konst geëert hebben. En of wel de meeste deezer beelden naederhand van de Gothen verbrooken zijn, zoo zijn 'er ontellijke onder d' aerde bewaert, en naederhand, in beeter tijden wederom opgedolven; gelijk 'er dan ook noch te deezer tijd somtijts eenige in 't graven gevonden worden.

Wat de Christelijke kerken aengaet, zy waren, nae 't gevoelen van zommigen, +onverzien van de minste Schildery, gelijk men kan merken uit den brief, die Epiphanius Bisschop tot Cyprus aen Johannes te Jeruzalem schrijft: Als ik met u in de heylige stadt Bethel geweest was, zegt hy, en wy in 't dorp Anablata quamen, zoo zagen wy een licht, en vernemende, dat 'er een Kerke was, zoo ging ik daer in om te bidden, maer in den ingang van de Kerkdeur vond ik een geschilderden voorhang, of vaendel, en daer boven noch iets, dat my ontschoten is, een beelt Christi, of van eenen heylich: ik dit ziende, datmen in de Kerke, tegen het gebodt der heyliger schrift, eens menschen beelt hing, hebbe 't gescheurt, en den koster geraeden een arme doode daer in te winden om te begraeven. Nu heb ik een anderen voorhang gezonden: maer gy, wilt de priesters dier plaetse beveelen die aen te neemen, en voortaen gebieden, zulken voorhang in de Kerke Christi niet

meer op te hangen; wijl het tegen onze Religie en geloove is. Maer Baronius gelooft, dat dit in den brief van Epiphanius door eenig godloos rabaut of beeltstormer is ingelapt. Hoewel de konst ook ouder is, en de luiden van eeren haere eygene afbeeldingen in huis hadden, zoo wierden 'er echter te dezen tijden, als Theodosius de jonge regeerde, al beelden in zommige +Kerken gezien; en dit quam aldus by: Pontius Paulinus, Bisschop tot nolan, bestond jaerlijx met zijn volk een geboortedach te houden, waer op zy eerlijk leefden: deeze liet aldereerst de mueren des Tempels overal met figuuren uit het oude Testament beschilderen, op dat den gemeynen disch, door het aenschouwen der oude voorbeelden, te stichtelijker en betamelijker mochte gehouden worden. 't Welk ook zoo oorbaerlijk bevonden wiert, datmen het voort in alle kerken naevolgde. En dit zoude, nae zommiger gevoelen, den aldereersten intredt der beelden in de Kerken geweest zijn. Hoewel de konst, mijns bedunkens, even nae deeze tijdt, door den inval der +barbaeren, op haer sterven lag. Cedrenus schrijft, dat het katolijk volk, noch wel vijftig jaeren daer nae, een grooten oproer gemaekt heeft, om dat de Keyzer Anastasius, in zijn Paleys, zekere monsters van beelden hadde doen schilderen, die geen gelijkenisse en hadden met de kerkelijke beelden. Maer wat monsters dit geweest zijn, is duister te raeden. Een wijl daer na zond Keyzer Justinianus de derde aen den Paus te Romen, een gouden schup of schulp, twee zilvere beekers, en twee zilvere schotels, vijftien +pond zwaer. En zijn krijgsoverste Belisarius voegd 'er by een zwaer gouden kruis, met edel gesteente versiert, toen begon de konst weer te herleeven, zoekende een yder der oeffenaers iets te maken om bekent te worden. Maer dewijl alle treflijke voorbeelden vernielt waren, zoo kan ik my niet inbeelden dat de konst dezer konstenaeren veel om 't lijf gehadt heeft. Dit was in den tijd van Paus Gregorius de Groot, die des Schilders grootste vyand niet en was, vermits hy de Schilderyen, onder den naem van der leeken boeken, in de kerken voorstond, niet om die aen te bidden, maer om den volke met een begrijpelijke maniere te leeren. In het zeste Concilium, tot Konstantinopolen +gehouden, beslootmen, datmen dit zelve Concilium in alle ingangen der kerken zoude schilderen; maer de Patriarch Johannes liet, +met hulpe des Keyzers Philippus, het weeder uitwisschen, 't welk nochtans door den naesten Paus en Keyzer weder vernieuwt wiert. Daer nae kreeg de konst, onder den Keyzer Leo den derden, weer een harde smak, vermits +hy tot Konstantinopolen een gebodt liet uitgaen, dat wie de beelden van Christus, Maria, of eenig ander beeld der Heiligen hadde, hy het op lijfstraffe op de Mart zoude brengen, daer men ook al de beelden, die in de Kerken gestaen hadden, te zamen bracht, en met vuer verbrande; en dit gebodt wiert al het land deur uitgevoert.

Maer de begunstigers der beelden wijten dit den Jooden, en zeggen, dat eenen Serantapikus, Kapiteyn van dit volk, en daer beneven een tovenaer, aen Gizidus prinse der Sarazynen beloofde, dat hy zijn rijk dertig of veertig jaer zoude bezitten, indien hy al de beelden, die onder zijn gehoorzaemheyt +in de Christe kerken waren, wilde afbreeken. Gizidus dit geloovende, +liet door al zijne landen een gebodt uitgaen, dat men van stonden aen alle beelden en Schilderyen zoude afwerpen, uitschrabben, verscheuren en verbreeken, 't zy datze waren op paneelen, mueren, heylige vaten, kleederen, autaeren, of andersins. En hier toe heeft hy gezonden een deel Hebreen en Arabiers, die niet alleenlijk de staende beelden, die tot sieraet op de marten stonden, om ver haelden en verbranden, maer ook alle schilderwerk uitwischten, 't zy met kalk of met verwe; nae den raedt van haere dolheyt. Johannes Damascenus van deeze Iconoclasten, dat is, beeltstormers, spreekende, zegt, dat zy de zelve in kleyne stuxkens hebben gebrooken en in 't vier geworpen: dat zy de geene, die op de mueren geschildert stonden, hebben uitgevaegt, zommige met warm water, andere met kalk, en de derde met inkt. Maer Theophanes betuigt, dat Gizidus, in plaetse van lang te heerschen, binnen anderhalf jaer storf, en dat +zijn zoon Ulidus de beelden niet alleen wederom in eeren oprechte, maer +dat hy den Joode Serantapikus ook deede ter wraeke om den hals brengen. Maer Paus Gregorius de derde heeft de konst wederom herstelt: want hy heeft niet alleen binnen Rome verscheyde kerken opgerecht, en de zelve met veel kostelijke Schilderyen verzien, d' eene van den Zaligmaker, d'andere van de H. Moeder en Maget Maria, de derde van eenige Apostelen of andere heyligen, maer ook, door een Concilie van wel duizent Bisschoppen en Prelaten, de Schilderyen en beelden tegen Keyzer Leo beschermt: verbiedende schatting aen hem te geven, en hem straffende met den ban. Toen herkreeg de konst weer nieuwe zenuwen, tot dat Leoos zoon Konstantijn de +vijfde weer een stok in 't wiel stak, met een Concilie van driehondert dertich +geleerde Grieken. Eyndelijk wiert tot Nicea de konst, door eeven zoo +veel bisschoppen, uit de schrift verdeedicht, en hoemenze achten of eeren zoude, aldus besloten:

 
Nam Deus est, quod imago docet, sed non Deus ipse:
 
Hanc videas, sed mente colas, quod cernis in ipsa.
 
't Is Godt, dat dit beeld leert, doch Gode zelf is 't niet:
 
Zie aen, eert met uw hart, 't geenge in 't gemoed als ziet.

+Dit gaf voedsel aen 't pinseel, en de konst sprey de zich toen weer, nae 't +vermogen des tijdts, in alle landen uit. Hier toe hielp Keizerin Hirene, stootende haren zoon, den konst vyand Konstantijn den zesten, in den kerker, en steekende zijn oogen uit. En hoewel naderhand wel eenige wederspor-

lingen voorvielen, zoo heeft Karel de Groot in 't westen daer genoeg in voorzien. Maer in 't oost en heeft Keyzer Leo Armenikus de beelden eerst wederom in twijfel getrokken, en daer nae tegen de voorstanders der zelve dapper gewoed. Maer zijn nazaet Michael liet die wederom opstellen, behalve +te Konstantinopolen. Daer en tegen was Theophilus, die nae hem regeerde, +de beelden niet alleen vyandig, maer hy liet yder een by de kop vatten, die de zelve niet en verzaekte. Hier mach ik niet overslaen 't geen 'er vertelt wort van eenen Monik, gezegt Lazarus, een groot konstenaer in 't schilderen, nae dien tijdt, deezen zocht de Keyzer in aller manieren met zoetigheyt tot hem te trekken, maer Lazarus bleef onwillig, waer over hem de Keyzer zeer wredelijk heeft doen pijnigen, en in den kerker werpen. Den Monnik zijn gezontheyt weer bekomen hebbende, heeft wederom eeven dapper, en op een nieuw begost heylige beelden te schilderen, dies hem Theophilus de palmen van zijn hand met gloeijende yzere plaeten liet verbranden: maer hy is door 't bidden van de Keyzerin verlost, en in de kerke van Sint Jan den Dooper versteeken, daer hy echter, zoo gestelt als hy was, het beelt van dien voorlooper geschildert heeft, gelijk hy dan al zijn leven lang, en zonder ophouden in 't schilderen van heylige beelden +volhardig bleef. Deeze Keyzer Theophilus is de laetste der Beeltstormers geweest; want toen hy gestorven was, zoo hebben de Schilderyen en beelden +rust gehadt, maer de konst helaes had d' oogen gelooken, en deeze Rustlievende Godin was al lang uit de werelt gejaegt: want Europe haer gewoone zit plaets was vervult van Barbarische volken. Zoo dat men nergens leest, dat in de volgende vier of vijf hondert jaeren eenich beeldt of +Schildery nae de konst is gezien. Ik leeze wel, dat 'er in den jaere 870 een Mariebeelt van Jeruzalem nae Damaskus gebracht is, dat eertijdts te Konstantinopolen op een houten paneel was geschildert geweest, en dat de Schilderye, op het zelve bort, als levendig en van vleesch was geworden, +daer geduerig een heelzamen oly van afliep. Dat den Eremijt Paulus Latro, als hy een kopy begeerde van die Schildery, die onzen Zaligmaker nae Edessen gezonden heeft, op Photius een Patritius verzocht, dat hy een doek van de zelve grootte van dat heylig beelt zoude nemen, en den zelven daer op drukken en hem overzenden. En dat dit gedaen zijnde, bevonden wiert, dat het zelve aenschijn Christi, dat zonder handen gemaekt was, door dat aenduwen of drukken alleen, volmaektelijk is blijven staen op den nieuwen doek. Datmen eenige Schilderyen van Nicodemus heeft voor den dag gehaelt, en van dergelijke beuzelmarten meer. Maer wat de konst betreft; het is alles plomp en lomp en Barbarisch geweest, watmen in deeze eeuwen geschildert, gesneeden, gebouwt, of gemaekt heeft. 't Zy ook van hout, goudt, of eenigerley metael, gelijk onder anderen te zien is

aen de Keyzer-of Koninklijke Rijxkroon, Zwaert, Scepter en Appel, die de stadt Neurenburg in bewaring heeft, zijnde van zo plompen en konsteloozen maeksel, dat het te verwonderen is. En schoon wy by Erato, uit den naem van Conradus, die in de kam te lezen is, gegist hebben, dat die kroon van Keyzer Koenraet al voor den jaere 1150 doen maeken is, zoo zullen wy 'er niets tegen hebben, zoo iemant voorslaet, datze veel eer van den +eersten Koenraet, Koning der Franken en Duitschen, al in den jaere 918 is naegelaten, om aen Hendrik van Saxen zijn naezaet overgelevert te worden. Want van die Eeuwen af aen, is de konst gansch vertreeden geweest, en voornamentlijk in Duitslant, zoodanich dat de beste konstenaers de gedaente van het eene dier van het andere niet en wisten te onderscheyden. Daerom moet het niemant vreemt dunken, als hy verstaet, datmen, dit 's een Hond, en dit 's een Haes, plach daer by te schrijven. Want toen Uladislaus de tweede, Hartoge in Bohemen, om zijn trouwe bystant, van Keyzer Frederikus in den jaere 1158 tot Koning gemaekt wiert, en hem een witte Leeuw in een Root velt tot zijn wapen vereert was, zoo had de Schilder, die 't wapen voor dezen nieuwen Boheemschen Koning te schilderen was aenbevolen, den Leeuw zoo gansch onkenbaer gemaekt, dat de Bohemers twijfelden, of het een Leeuw of Aep was, en alzoo de konst dies tijts echter dit gebrek niet en wist wech te nemen, zoo heeft Keyzer Frederik al lachende aen den konstenaer belast, hy zoude den Leeuw twee staerten, en die lang genoeg, aenzetten, op dat men hem immers van een Boheemschen Aep zou konnen onderscheyden. Hoe slecht ook de konst hier in 't westen was, betoonen ook d' oude medalien der Gothen. Immers de konst lag doodt, jae zoo, datmen nergens in geheel Europe, ik zwijge van d' andere +deelen des werelts, uitgezeyt mogelijk Japan en Sina; eenich meester in de Schilderkonst kon vinden. En of wel, ten tijden Cimabué, door den overheer van de stad Florensen eenige Grieksche Schilders ontboden waren, om de konst wederom op te wekken, zoo was't deerlijk, haere werken aen te zien; want zy maekten niet dan stijve figuuren, met platte tronyen, en ronde klapmutsen, eeven of erger als de Indiaensche porseleynen. En schoon 'er nu al 400 jaeren, sedert de laetste beeltstormery in Grieken, verstreeken waren, zoo zijn de ronde of gesneede beelden in geheel oosten afgekeurt, en de Grieksche Christenen, schoon zy de platte Schilderyen deurgaens in haere kerken hebben toegelaten, zoo hebben zy de beelden en alle verheeven werk voor afgoderye gehouden; en dit gevoelen blijft by henlieden noch tot op deezen dag. En dus is 't geen wonder, dat men noch hier en elders Grieksche Schilders vond; daer de beeldhouwers echter geheel waren +uitgeroeit. Maer Cimabué, tot herstelling der konst gebooren, verbeeterde deeze botte Grieksche manier met zijn lijm-of eyverwen, doch

zoo, dat, dewijl hy geen raedt en wist om de driften en doeningen wel te onderscheyden, hy zijn beelden met letteren uit den mond gaende maekte, +op dat men zoude kunnen leezen wat zy wilden zeggen. Dus wiert de konst door hem, en Andries Tafi, die de Mosaik ook verbeeterde, en andere Florentijnen wederom een gedaente gegeven, tot het eynd van de dertiendeeeuw, toen Giotto in kragt quam, dieze niet alleen te Florensen, maer ook te Romen by Benedictus den negenden, te Avignon by Clemens den vijfden, en te Napels by Koning Robbert in achting bragt: terwijl de kluchtige Buffelmacco hier ook 't zijne toe dee. Sedert wies de konst van 1340, al van langer hand aen, doch meest, in 't gebied van Florensen, daer Tomas Masaccio +haer als teffens in top had gestelt, indien hem de dood niet te vroeg had weg gerukt. Maer het is verwonderens waerdig, dat, daer de konst onder de spitszinnige Italianen noch zoo jong en zoo groen was, ons Nederland +zoo vroeg met rijpe vruchten voor den dag quam. Want Jan en Huybert van Eyk. gebooren te Mazeik op de Maes, hebben niet alleen, ontrent of voor den jaere 1400, wonderen met het penseel gedaen, maer zy hebben, met het vinden van d'olyverwe, die tans noch booven alle andere manieren de kroon spant, een nieuwe Schilderkonst opgebrocht, die mogelijk voor de waschverwe der ouden niet en wijkt. Welke nieuwe wijze van doen, door eenen Antonello van Messina, uit Nederland tot Venetien is overgevoert, van waerze voort over geheel Italien verspreyt is. Sedert bleef de konst niet alleen te Florensen, maer A. Mantegna oeffende die ook te Mantua, en binnen Rome, onder Innocentius d' achtste. En Leonardo da Vinsi bragt ze zelf in Vrankrijk, +daer hy in d'armen van dien konstliefdigen Koning den geest gaf. Ondertusschẽ ontstak den yver tot de konst binnen Florensen al meer en meer, voornaementlijk toen Laurens de Medices al wat tot de geleertheit en konsten behoorde, in Grieken, daer Bajazet regeerde, liet opzoeken, en een leerschoole vol van Antijksche beelden met groote kosten oprechte, daer hy veel jonge Schilders en Beeldsnyders in aenfokte, daer den grooten Michel Agnolo ook zijn eerste zog der konst uit gezoogen heeft. Maer de vonken +van dit vier spreyden zich over geheel Italien: want Venetien pronkte met Giorgione, en Lombardyen met den wonderlijken Antony Corregio. Maer wat wonder was dit? Duitslant had alreede Israel van Mentz, en Hupse Maerten gehadt: en den weergadeloozen Albert Durer was reets in den jaere 1470 gebooren, en arbeyde tot 1528 toe. Zwitzerland bracht ook, buiten vermoeden den zeer konstigen Holbeen voort; en Zoest in Westfalen den vlytigen Aldegraef. Jae ons Vaderland was ook niet onvrugtbaer; want het baerde, nevens veel andere, Geertjen tot Sint Jans, en Aertjen, en Lukas van Leyden: lichten die de konst deurluchtig hebben gemaekt. Ik zwijge van Antonis Moro, Jan Schorel, Heemskerk en Bloklandt, al Schilders van d' uitstee-

kenste slag. Terwijl het nabuerig Brabant op Quintijn Messys, Jan de Mabuze, en, om kort te gaen, op den vermaerden Frans Floris, roem droeg. Maer ons wederom over d' Alpen begevende, Italien bloeyde nae den jaere 1500 zoo schoon, als men wenschen kon, en de konst gaf een rijken oegst. +Toen blonk de Prins der Schilders Raphel van Urbyn als een Zon, tot vermaek van Julius den tweeden, en den konstliefdigen Leo den tienden. Toen leefde 't penseel door del Sarto tot Florensen: door Pordenone en den grooten Titiaen te Venetien, door Rosso te Parijs; door Polidoor en Julio Romaen, Salviati en Succaro te Romen, door Fransis Mazzoli te Parma. Maer het zou my te lang vallen al de groote meesters, die Italien, nevens Tintoret, Paulo +Calliary, Veronees, Bassan, de Caratsen, Palma en Josep van Arpyn, tot den jaere 1600 al gehadt heeft, op te tellen, en het zouw my moeilijk zijn, al de voortreflijke mannen, die in dees eeuw daer gebloeit hebben, te spellen. Laet het dan genoeg zijn, dat wy zeggen, dat gansch Italien deeze laetste vier hondert jaeren aen de konst geschaeft en gebeytelt heeft, Romen haer gepolijst: Lombardyen en Venetien haer niet alleen met schoone verwen versiert, en blinkende vernist, maer ganschelijk het leeven gegeven hebben. Zy is in schoonheyt opgewassen, en bloeit noch door de gunst der Vorsten over geheel Europe. En zeker, zonder deeze gunst kan zy zwaerlijk bestaen: want toen het Pausdom eens, voor een korte tijdt, door Adrianus van Uitrecht, een vyand der konsten, beheert wiert, raekten al d' eedele oeffeningen in verachting; en de konstenaers schier gestelt om van honger te vergaen.

Daer en tegen klimt de konst in top, wanneer de Prinsen zig in de zelve verlustigen: gelijk men tans in Vrankrijk gewaer wort, daer men de Schilderkonst niet simpelijk oeffent, maer met ordre en toeverzigt te werk gaet; daermen in een hooge schoole, mogelijk met die van onze Muzen overeenkomende, behoorlijke lessen geeft: daer de Bruin als hoogleermeester of Professor de toezigt bevolen is, die prijzen aen de geene, die best vorderen, uitdeelt, en een yver vier onder de konstliefdige leerlingen aenstookt. Zeker, ik beloove my, dat'er wonderen door dat middel moeten voor den dag komen. Gelijk ik ook derf toezeggen, indien men met vlijt de schoollessen van onze Muzen in 't werk stelt. Ik heb de Italiaensche meesters, die Italien van deeze Eeuw gehadt heeft, overgeslagen. d' Italiaenen zullen zelfs haere landgenooten genoeg aen d' onsterflijkheyt opdraegen. Maer ons Nederland heeft, in 't midden van den woesten oorlog, in deeze laetste tijdt overvloet van treflijke geesten gevoed. Braband mach zich verhovaerdigen op den Grooten Rubens, en zijnen edelen discipel Antony van Dijk; op den beezigen Jordaens, den graselijken Willeboorts, op Jan van den Hoek, en Theodoor van Tulden, Schut, en ontellijke andere, die ik om kortheyt

voorby gae; want mijn voornemen is niet van de Schilders, maer van de Schilderkonst, te handelen; een ander', die beter tijdt heeft, mag haere leevens beschrijven, en Karel Vermander vervolgen. Om echter te toonen, dat de konst, sedert de Beeltstorming in de voorgaende eeuw, in Holland niet geheel vernietigt is, schoon ons de beste loopbaenen, naementlijk de kerken, daer door geslooten zijn, en de meeste Schilders zich dieshalven tot geringe zaeken, jae zelfs tot beuzelingen te schilderen, geheelijk begeeven, zoo zal ik eenige met naemen aenwijzen, die meest +op 't gros der konst en de edelste verkiezing hebben gezien. Als daer is geweest Strazio Voluto of Gilliam Fermout, Lastman, Mierevelt, Theodorus Babuere: Pieter Fransen de Grebber, die d'eer heeft, dat hy nevens andere tot discipel gehadt heeft den edelen en volmaekten Pieter Leely, die in't hof te Withal van Koning Karel den tweeden tans als een alderuitgeleezenste bloeme bloeit; Hondhorst, Ravesteyn, den verzierlijken Rembrant, nae de dood van mijn Vader Theodoor mijn tweede Meester: Jaques de Bakker, Govert Flink, Gerrit Douw, Stokkade, Jan Lievens, Mieris, Doudeins, de Baen, maer holla, ik wil de tans noch levendige, om geen jalouzie te verwekken, overslaen. Dus is de konst opgeheven, en weder ter needer geworpen, gestorven en weder opgewekt. Doch ons Christenrijk schijnt noch konstliefdig genoeg, om de Schilderkonst op haren troon te bewaeren. Dus gy, die haere gunst zoekt, en nae haeren dienst tracht, kom volg ons met verwen en pinseelen in haer deurluchtige school, sla de handen aen't werk, en stel de lessen, die wy u spreekende geven, al zwijgende te werk.


Vorige Volgende