Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt

[p. 126]

Tweede hooftdeel.
Van de Plaets.

AEngaende de plaets, die tot uw voorgenomen oogwit vereyscht word, die kan veelderley zijn. Als binnen of buitens huis, in stad, ⁺of op't landt; en hier doet zich de gantsche wereld, ja Hemel en Hel ter keure open. Aengaende de gebouwen, de Outvaders leefden in hutten en tenten, gelijk als noch de Tartars en Arabiers. Of, gelijk onzen Nazo zegt, in holen en holle steenrotsen. Sedert is de Bouwkunst by de Babiloniers, en naderhand by d'Egiptenaers en Grieken, tot volkomene volmaecktheyt opgereezen: die naderhand, door den overloop der noortsche volkeren, weder schier t'eenemael is te gronde ⁺gegaen. Maer na dat de woeste Gotten, die alles in puin en assche hadden vernielt, haer woesten aert een weynich begosten af te leggen, bestonden zy de bouwkunst, doch op een Barbarische wijze, wederom in treyn te brengen; waer van de overblijfsels noch wel te kennen zijn. Maer sedert Europe den adem herhaelt heeft, zoo zijn de vonden der Dooren en Joonen, nevens de sierlijke Korinter, en stevige Tuskaner ordeningen van gebouwen, ⁺weder als uit het graf gehaelt: welkers volkomentheden zoodanich zijn, datze als uit Hemel schijnen gedaelt, en van zoo volmaekten schoonheyt, datze, byna zoo weynich als een menschen beeld, eenige hervorming konnen lijden.

Maet schiklijkheit en overeenkomst speelt
In een gebouw, als in een menschen beeld.
't Geheel bestaet in voeglijkheit der stukken,
Daer d' oorzaek niet zoo wel is uit te drukken,
⁺Als datze wel verwondrens waerdich schijnt.
Stel eenich geest te werk, dat hy zich pijnt
De deelen van een mensche te verschikken,
Dit kleynder of dat grooter, gy zult schrikken
Zoo eenich deel verplaetst is; d' evenmaet
Van ons gestalte is in volkomen graet.
Ik poogd' ook vaek d' aeloude vier kolommen
Door eene nieuwe in schoonheit t' overkommen;
Maer na vergeefschen arbeit viel op 't lest
Aen 't mengen, en vondt^(*) d' ongemengde best.

+ Wat plaets.

+ Gotsche Gebouwen.

+ d'Antijksche zijn als volmaekt,

+ En niet om te verbeteren.

(*) Composita.

[p. 127]

 

Dies sloot ik, dat met recht een schoonen Tempel

 

Geleeken wort by 't Menschenbeelt, Godts stempel.

⁺Louis de veertiende, Konink van Vrankrijk, schoon met krijgsbereytselen beezich, had echter zoo groot een verlangen nae een nieuwe Architectura, ⁺die hy de Fransoische wilde noemen, dat hy verkondigen dede, zijn konterfeytsel, omzet met rijke Diamanten, te willen vereeren aen den genen, die den naesten wegh daer toe opende. Wat hier toe in de Academie der bouwkunst, tot Parijs nieulijx ingestelt, door Blondel of iemant anders zal ingebracht worden, moet den tijdt leeren. Ook al in de voorige Eeuw heeft ⁺Michiel Agnola, schoon hy deurgaens d' antijken en Vitruvius volgde, eenige nieuwe kornisen, kapiteelen, bazen, tabernakelen, sepulturen, en andere sieraden bedacht, openende zoo den wech voor de nakomelingen, om haer eygen vernuft ook in 't werk te stellen. Maer elk zie toe, dat hy door 't opspeuren van zijdweegjes niet en verdwaele, voornamentlijk Schilders, die, schoon de meeste vryheyt hebbende, werx genoeg vinden zullen, schoon zy 't met den gedaenen arbeit der ouden in de bouwkunst laten berusten. Baltazar Peruzzio begon een boek van aenteykening en over Vitruvius, door zoekende en teykenende alle outheden tot Rome, waer van zich Sebastiaen Serlio, die 't namaels verkreeg, wel heeft weeten te dienen, Serlio is van Pieter Koek in duits vertaelt, en heeft door zijnen arbeyt de kennisse der bouwkunde eerst in deeze landen begin genomen.

⁺Indien u, ô Schilderjeugd! de bouwkunst bekoort, gy zult overvloet van onderwijs by byzondere schrijvers vinden. En voorwaer dit deel der konst is het arbeytzaemste van allen, en verdient om zijn hoogstaetlijkheit milde liefde en belooning. Echter blijft de oude spreuke waerachtich:

Dat, die met schildren wil bedijen,
Veel bouwsier aden moet vermijen.

Nochtans hebbe ik het tegendeel in 't Florentijnsche hof bespeurt; en de schoonheyt van een wel geschildert gebouw heeft aldaer zijn vergelding genooten.

Ik kan my naeulijx zonder lachen onthouden, als ik onze landslieden zie geheele bundels papier uit Italie meede brengen, waer in zy de gebroke mueren en uitgegeete steenen van zoo veel Vorstlijke Paleyzen, als 'er te Rome ⁺zijn, hebben afgeteykent, zonder datze eens hebben nagespeurt de ordinantie en gedaente der gebouwen, waer uitze iets beziens waerdigs zouden geleert hebben, aen den dach te brengen. Ik en wil niet verhinderen, dat ergens iemant, op vervallen en gebroke steenen verslingert, zijn werk daer af make: laet hem vry zijn oubolligen geest volgen, en de Liefhebbers vermaken. Maer die de waere schoonheyt bemint, zal de antijksche vervallen met hooger aendacht beschouwen. Wie wort niet opgetogen ten Kapitool

+ 1671.

+ Een nieuwe order zwaer te vinden.

+ Nochtans behoud een Konstenaer de vryheit in sieraden.

+ Bouwkunst Arbeytsaem.

+ Ruwijnen.

[p. 128]

⁺opklimmende, alwaer den Tempel van Jupiter, die d' eerste Tarquyn boude, gestaen heeft? Waer van hem de grondlegging alleen, te dien tijde, veertich duyzent mark zilvers koste. En van welke, als ze ten vierden maele door Domitiaen herboud was, de vergulding alleen beliep ter somme van zeven milioenen, tweehondert duizent kroonen. De pylers waeren van Petileseensch marber, en zoo konstich, dat Plutarchus meynt, dat een weynich verslijpens en versnijdens haer de volkome schoonheyt, dieze noch t' Athene ⁺zijnde hadden, vry verminderde. En nochtans wilde hy deezen Tempel in kostlijkheyt, niet eens by de galeryen, poortalen en badstoven van Domitiaen vergelijken. d' Oude Grieken openden haere huisdeuren nae buiten, maer andere volken, als wy, nae binnen. Doch Publicola wiert gegunt zijn deur ook buitenwaerts open te doen. Lepidus was d' eerste, die d' ingang van zijn huis met Numidisch marber, ten tijde van Sylla, versierde, en hy had het prachtichste huis dat t' zijnen tijde binnen Rome was, hoewel'er binnen vijf-en-dartich jaeren daer nae wel hondert, en noch vijftich jaeren verder, wel tienduizent geboudt wierden, die schoonder en heerlijker waren dan 't zijne.

⁺Maer de Aziatische gebouwen zijn in d'oude tijden zeer kostelijk geweest. Den Tempel van Diana t' Ephezen wiert in tweehondert en twintig jaeren van geheel Azie op 't heerlijkst getimmert, was vierhondert en vijf en twintig voet lang, en tweehondert en twintig breet, hebbende hondert en zeven-en-twintig kolommen, elk van een Koning gemaekt, zestig voet hoog, en zes-en-dartig daer onder konstiglijk uitgesneeden. Ik zwijge van den Tempel Salomons, en hoe de zelve naemaels herbout is.

Dit dient maer tot ontwaeking voor die de vervalle gebouwen komen te bezichtigen.

Hierom, ô Schilderjeugt! als gy na Romen trekt, om de outheden na te speuren, vernoeg u niet alleen met de vervalle overblijfselen van hare grootheyt op te garen, maer poog ook zelf d'oude Paleyzen, zoo alsze geweest ⁺zijn, t' onderzoeken. Nero boude een huis, dat zich van 't gebergte Esquilie, daer nu Maria Major staet, tot aen 't Paleis toe strekte, 't welk men het gouden huis noemde. In des zelfs voorzaele stond een groot kolossenbeelt na zijne gelijkenisse, hondert en twintich voeten hoog. Hier waren dry dubbelde galerijen met overwelsselen, duizent voeten lang, hier in zachmen een stilstaende meir, als een stadt rondom met huizen omringt. Het had ook Teellanden, Wijnbergen en Bosschen, daer allerley Veebeesten en wilde dieren onderhouden wierden. Dit huis was overal met gout vergult, beschildert, en met schelpen, paerlen, en kostlijke gesteentens deurwrocht. ⁺De welfselen der eetzalen hadden yvoire draeyberden, om, als't pas gaf, een zoeten hagel van bloemen neer te storten, en eenige pijpkens,

+ Schoone en kostelijke Tempel.

+ Eerste Marber-en bouwpracht binnen Rome. S. Duplex in't vervolg van Livius.

+ Tempel van Diane te Ephezen.

+ Neroos huis. Ziet. Sueton: in Nero.

+ Aerdige welfsels.

[p. 129]

door welke men de kostlijeke reukzalven afliet. Maer de voornaemste eetzaele was rondt, en draeide gestadich nacht en dach, als een werelt, rondom; ⁺voorts wierden zijn badtstoven niet alleen uit de Tyberstroom, maer zelfs uyt de zee bewatert.

⁺Van Menelaus eetzael, spreekt Telemachus by Homeer aldus:

Bezie de schoonheyt van dees wondere eetzael vry,

Versiert met gloeijend goudt, en zilver, schildery

En Beeldwerk, nae de konst gewrocht, zy kan de zaelen
Der Goon beschaemen, of ten minsten daer by haelen.

Maer dewijl ik reets van Neroos badtstoven gewaegt hebbe, zoo moet ik u ⁺ook andere tot een model geven. De groote Scipio, verlosser van Rome, wiesch zich, nae de gewoonte zijns tijdts, in een klein badt, dat zijn licht ontsing door kleine spleeten, in steede van vensters, in de steene muer ⁺gehouwen. Maer ten tijde van Nero waren de gemeene badstoven kostelijker; want de wanden spiegelden met ronde en kostelijke steenen, het Alexandrijnsche marber was met Numidisch lijstwerk verdeelt; of de gladde muer was met besprikkelt lakwerk bekleet; of met den steen Thasus, eertijts alleen tot versieringe der Tempelen gebruikt, omringt. De welfsels waren van glas, of verglaest; en het water liep uit zilvere kraenen. Maer de byzondere Badtstoven der vrygemaekten overtroffen deze zeer verre, zoo in overvloedt van Beelden, als in pylaren, niet datze de welfsels ondersteunden, maer alleen tot sieraet verstrekten. 't Water storten 'er met groot gedruis overmarbere trappen in, en de zon scheen 'er door groote glaeze vensters den ganschen dach, en zy waren op zoodanige plaetsen gebout, dat de baeders aengename uitzichten, van zee of landtverschiet, tot tijd verdrijf genieten konden.

Gy zult ook, lust hetu, theatren en schouwtonelen Venus toegewijt, verbeelden, en de Amphitheatren ter eere van Mars gebouwt, op 't paneel brengen. Ik zal 'er u een stael of twee van voorgeven: Want het is mijn werk niet alles te beschrijven. Ik zwijg dan van het Kolosseum van Vespasiaen.

⁺Het Theatrum van M. Scaurus was met drie stelladien, onderschoort van driehondert sestich marbere pylaeren, daer tachtich duizent persoonen in zitten konden. Behangsels, Schilderyen, en bekleedingen waren niet min heerlijk, als 't gebouw. Het Toneel had vier deelen: als het voorste 't welk zoo gemaekt was, dat het schierlijk omdraeyde, en zoodanige Taferelen vertoonde, als tot de handelingen vereyscht wierden: het tweede was de plaets, daer de spelen op gespeelt wierden: en op het derde was de muzijk, en het gezelschap der zingers en dansers; daer ook de Poëten en Redenaers haere vertoogen deden.

+ Wondere Eetzalen.

+ Odissea. lib. 4.

+ Seneka 86. brief.

+ Batstoven.

+ Schouwtoneel van M. Scaurus.

[p. 130]

⁺Maer de groote Theatren van Curio waren van hout getimmert, en hingen of rusten op twee haeken. En de toezienders zaten des voormiddachs verdeelt rug aen rug, en zagen de spelen aen, maer des nae middachs deur een schierlijk omdraeyen zagenze malkanderen vlak in 't gezicht: maer tegen den avondt beyde de haekken aen een komende, zoo wiert daer uit een schoon Amphitheatrum, zonder dat het volk van zijn plaets week, en nae't einden der andere speelen zoo ving dan eerst het vechten van schermers met scherp aen. En aldus droeg Curio de Romeynen tusschen Hemel en Aerde.

+ En van Curio.