De Nederduytsche spraec-konst ofte tael-beschrijvinghe

⁺⁺Het vierde deel der Spraec-konst,
welc is de Klankmaet.²⁾

Op datmen³⁾ alle redenen / te bescheydelicker zoude konnen lezen en verstaen / zo wordender bygevoucht eenige zekere (daer toe gevondene.)

+ Prosodia.

+ 136

2) A 71.

3) Deze en de volgende alinea heeft v.H. ontleend aan de Nederd. Sp. 54/55: ‘Op datmen dan te bescheydelijker alle redenen zoude konnen lezen / ende de zelve ook te beter verstaen / zoo wordenze bepaeld met zekere (daer toe gevonden) Af-teekeningen. Die inde Reden (daer mede af-gedeeld zijnde) betoonen / waermen behoord op te houden / waer meer ende waer min: ‘Ook hoemen dan (na gelegentheyd) in 't verhalen zijns aessems dien altemet verheffen / oft verzachten moet’.

Teykenen.

Die in de redenen gevoecht zijnde / betonen / waermen behoort op te houden / ooc waer meer: / en waer min⁴⁾: / ook hoemen in het lezen de stemme moet verheffen en verzachten: /

Deze Teykenen zijn zeer gebruykelic in alle geachte Talen / heeft⁵⁾ ooc by ons te recht gebruykt zijnde / eene diensbare nutticheyt.

⁺Dit? teyken achter eene reden / of eenich woort komende / zo is het eene vragende reden / als Wie? Hoe zo? Wat is de mensch?

⁺Dit ! teyken achter eenich woort komende / zo beduyt het eene verwonderinge⁶⁾ / als ô drouf gedacht!

4) ook waar men meer en waar men minder moet rusten (‘ophouden’).

5) Hier zal men moeten lezen: ende hebben. Of wel: dit heeft.

+ Interrogatio

+ Admiratio.

6) De Nederd. Sp. spreekt van ‘T'verwonderings teeken’ (58), maar onderscheidt de gevallen verwondering, aenroeping, verhueging en klachte.

[p. 92]

⁺Dit: teyken achter eene reden komende / zo beduyt het een eynde der reden / welke verkort wort in onvolkomen klanc / of in onvolkomen zin / zo datmen dit punt altijt / voor eene verswijginge van eenich woort / of meyninge aen-merken mach.¹⁾

⁺⁺Deze. /²⁾, teykens achter eene reden (137) komende / zo beduyt het een eynde der reden.

⁺De woorden die tusschen twee dusdanige () teykens komen / dienen tot verklaringe der reden.

Dit - teyken⁴⁾ / wort ooc tusschen Samen-gevouchde woorden gevonden / als God-zalich, on-her-varen.

Benevens deze Aenteykeningen isser noch een verkort teyken / welc men gebruykt schrijvende s'lants, t'mijnent, etc.

+ Colon.

1) Deze theorie heeft v.H. zo juist in de practijk gedemonstreerd; men zie het begin van dit caput en A 71. De Nederd. Sp. 57 geeft: ‘Kolon of membrum is een Lid van een reden / 'twelke men steld / daer de reden een vol verstand héft / ende nochtans niet voleynd en is: alzoo het volgende tot meerder versterkinge ofte verklaringe diend: Ende men mag dit teeken een ofte meermael in een vol-sloten reden stellen / na dattet te passe komt / als ...’ [twee vbb. volgen].

+ 137

+ Periodus.

2) Het teken / past alleen bij den Gothischen letter-druk. In deze heruitgave hebben wij het niet vervangen door een komma om nog zo nauw mogelijk aan te sluiten bij het origineel. Van H. houdt ze trouw uiteen: de komma bij Lat. letters.

+ Parenthesis.³⁾

3) cf. Nederd. Sp. 59: ‘De tusschen-stelling is een ofte meer woorden / die inde reden gevoegd zijnde / de zelve meer verklaringe geven: de welke zomtijds ofze daer al schoon uytgelaten wierden / zoo zoude nochtans de reden volmaekt konnen wezen: ...’

4) De Nederd. Sp. 60 noemt het: Hyphen, Kopulatio, Aen-een-brynging ofte Koppeling: ‘Het... diend om te stellen tusschen de koppel-woorden / dat is: wanneer twee woorden aan een gehecht / ende onder een uyt-sprake gebracht worden’.

⁺Van den klank der Silben.⁵⁾

Het gebeurt dic-mael / dat elke Silbe alleen wel uyt-gesproken wort / en dat nochtans de klanck niet goet en is / als-men verscheyde Silben / naer malkander spreekt / als tot voorbeelt van het woordeken Be-te-ren elke silbe lank-samelic naer malkander uyt gesproken zijnde / zo en behouft-men / nochte men en kan den behoorlicken klank niet waer-nemen / maer als men het woordeken Beteren, bequamelic uyt-spreken wil / zo moeten beyde / de laetste Silben kort gesproken worden / van welke onderschey-dinge der Silben / eenige aenteykeningen volgen.

⁺1. In alle een-silbige woorden⁶⁾ / en valt in het uytspreken / geen maet des klancx (of maet der Silben) waer te nemen / dewijle by ons alle een-silbige woorden / dan voor kort / ende dan weder voor lang in den rijm genomen worden.

+ De syllabarum quantitate.

5) A 72.

+ Monosyllaba diotiones fere omnes sunt indifferentes.

6) A 73.

⁺Behalven.

Hem, Den, Der, De, ende en, zijn by-na altijt kort / ook zijn alle Aen-

+ 139

[p. 93]

hangende ⁺woordekens kort / het zy of-se / aen de vorige woorden gehecht / of on-gehecht zijn / als Doet-se, Gaen-ze, Zien-we, Is-ser, Heeft-er, Loopt-men, Hielt-men, zoud-het of zoudet, Alle deze laetste woordekens zijn / altijt kort.

2. In alle woorden en behouft-men¹⁾ / maer de twee laetste Silben / in het spreken gade te slaen.

⁺3. In alle woorden is eene lange silbe.

4. Daer en konnen (in onze Tale) geen twee lange Silben / malkander in eenig woort volgen / zo dat alle twe-silbige woorden dan / een korte en eene lange Silbe hebben.

Ook²⁾ moet mede volgen / alser in een woort / eene lange Silbe is / dat de Silbe / die voor de lange silbe komt / kort zy / als In Kastelen, Juwelen, zijn de middelste silben lang / daerom zijn de voorste silben kort / om dat twee lange silben malkander in een woort / niet en konnen volgen.

6. Alle³⁾ woorden welke in Heyt, ich, lijc, lic, E, en / er icheyt, inge ikheyt, ie, eyndigen / hebben deze aengeteykende Silben kort / als

Goetheyt, schoonheyt, goedich, aerdig, vriendelic, aert-rijk, vrouwe, name, werker, Goedicheyt, zoeticheyt, gevinge, lijdinge, cierlikheyt, blamatie, executie.

+ Dictiones enclyticae.

1) Meestal met oe gespeld; z. Caron 97, 111 vlg.

+ Omnis dictio syllabam longam habet.

2) l. 5. Ook. Men zie voor de no's. 1-5 A 73 (eveneens de no's 1-5).

3) A 73 de no's 6, 8 en 9.

⁺⁺Behalven.

Majesteyt⁴⁾, graviteyt, gelijk, ongelijk, etc.

7. De woorden⁵⁾ die in ment eyndigen / daer af is de laetste Silbe lang / als Testament, Clement.

Alle Silben met eene enkele I, in het middel der woorden zijn kort / als Eenige, Heylige.

⁺De deelwoorden welke in Ende eyndigen / hebben op het eynde twee korte Silben / als minnende, lerende, lopende.

8. Alle Twee-silbige woorden⁶⁾ / die met Ge, be of ver, beginnen / hebben op het eynde lange silben / als Gevoel, geloof, gequel, belang, bequaem, verdrag, verlof.

+ De quantitate syllabarum.

+ 139

4) Dus met klemtoon op de laatste lettergreep.

5) A 73/74 de no's 7, 10 en 12.

+ Participia.

6) A 74 no. 13.

Merk.⁷⁾

De lengde⁸⁾ of kortheyt der laetste Silben wort klaerlic bemerkt in woorden welken eene silbe in het Veelvoudich vermeerderen / Want in Tafelen, wortelen, mantelen, wagenen, bemerkt-men in de uyt-sprake / ontwijfelic de kortheyt / der twee laetste Silben / waer uyt mede blijkt dat de laetste silben van Tafel, Wortel, en Mantel, kort zijn.

Alzo bevint-men alder-bescheydelixt⁹⁾ / in de uyt-sprake van Metalen,

7) A 75 no. 15.

8) cf. B 149.

9) zeer duidelijk.

[p. 94]

Tafereelen, Iuweelen, Geheelen, gezellen, de middelste silben / alle lang te wezen.

Hier uyt blijkt dat-men van oordeel in het veel-voudich behoort te zeggen oordelen¹⁾, welke uyt-sprake de Vriezen recht behouden.

⁺De gestaltenisse der voorste silben van Tafel, Latijn, Kasteel, Natuyr, Vertoont zich klaerlic in Betafelt²⁾, Verlatijnt, Gekasteelt Vernatuyrt.

Boven is gestelt datter in een woort geen twee lange silben en konnen volgen / doch wel twee korte / want het dikwils gebeurt / dat de twee laetste silben kort zijn als in de vorige aen-geteykende woorden blijkt / doch het gebeurt zeer zelden / dat twee korte silben malkander / in het midden eenes woorts volgen / zoo datmen in Veel-silbige woorden / gemeynelic de mate der drie laetste silben / op het zekerste onderscheyt / ende de vorige silben / by beurten d'een voor kort en d'ander voor lang op-neemt.

1) Met één e om aan te geven, dat de klemtoon er niet op valt (vgl. de vorige alinea). Het woordeind -elen voor oordelen en tafelen kan ongeveer gelijk geklonken hebben: met zwak beklemtoonde niet-kleurloze vocalen; zie mijn De reductievocaal in het verleden, Gron. 1952, 13 over de uitspr. van wandelen bij Montanus. Volgens W N T werd (vooral in O. Ned. naar het schijnt) ook gezegd oórdel, órdel.

+ 140

2) A 74 no. 14.

Merc.³⁾

⁺Daer zijn eenige woorden die drie korte silben op het eynde hebben / als Vriendelikheyt, Goddelikheyt, Gravelikheyt, etc.

3) A 73 no. 6.

+ Vrīendĕlĭkhĕyt. Gōddĕlĭkhĕyt. Grāvĕlĭkhĕyt.

Merk.

Deze scheydinge⁴⁾ der silben / is in de Francoysche sprake gebruykelic / ende kan ook in alle talen plaetse hebben / maer de minste bequaemheyt dezes dichts⁵⁾ is in het Latijn / om datter geen woorden en zijn / die lange silben op het eynde hebben.⁶⁾

4) Vgl. B 137 ‘onderscheydinge der silben’, al heet het in marg. quantitas. Van H. handelt over klemtoon; hij noemt echter het verschil: lang en kort. Zie B 141.

5) deze manier van dichten (naar het woordaccent, zoals in Fr. en andere moderne talen). Van H. zegt dus, dat zulle accent-verzen in het Latijn niet passen zouden. Zie F. Kossmann, Ned. Versrythme, 's-Grav. 1922, 60-61 over de metriek van v.H. Al oordeelt K. te scherp, er is wel de eis in B van strenger regel voor de versmaat dan in A. Overigens blijkt uit de vbb. (B 142) uit Camphuyzen en Cats, dat v.H. de practijk vrijwel bleef taxeren naar het in A gezegde.

6) Omdat geen woorden in het Lat. door v.H. met klemtoon op de laatste syllabe uitgesproken worden. (Wat b.v. aan te vangen met fĭdēs?)

Eenige aen-teykeningen van den Rijm.

⁺⁺Onze gemeyne dichten worden met voeten gedicht / welke naem Voeten, met⁷⁾ samen ⁷) de Rijm-order⁸⁾ / tot ons van de Latijnen gekomen is.

⁺Een voet in den rijm is gemeynelic twee silben waer mede de regelen / in den dicht gemaekt worden / en zijn dus-danich.

+ 141

+ Pedes

7) samen met.

8) dichtsysteem: het overeenstemmen van regels in eindklank is in dezen term iets bijkomstigs.

+ Eerste voet.

[p. 95]

Als van twee silben / de eerste kort is / ende de andere lang / zo worden ⁺die twee silben eenen voet genaemt / als Bedrog, Verstant, Kasteel.

Deze voet heeft groote vergelijkinge met het Iambus der Latijnen.

⁺Daer is noch een voet / van eene lange met eene korte silbe / als Dragen, Werker, Vlijtich, Schone.

Deze voet volgt het Latijnsch Trochaeus, Wy gebruyken ook eenen voet / als het Latijnsch Dactylus, welk is van drie silben / waer van de eerste silbe lang is / ende de twee laetste kort / als menige, zuyvere, lopende.

⁺Wy en hebben geen Spondeus,²⁾ nochte Pijrrhichius, volgens onze derde en vierde aen-teykeningen der silben.

+ Iambus.

+ Drāgĕn. Wĕckĕr.¹⁾ Vlĭĭtĭch. Schōnĕ. Mēnĭgĕ. Sūyvĕrĕ. Lōpĕndĕ.

1) l. Wĕrker. De bedoeling is wschl.: de voc. op zichzelf is kort, maar de silbe is ‘lang’, heeft klemtoon. Zo toont het volgende vb. twee korte vocalen ĭĭ.

+ Spondeis et pyrrhichijs caremus.

2) Bijzonder de vierde aantekening, die handelt over tweelettergrepige woorden waarin één lange syllabe kan en moet voorkomen, verklaart dat de maten -- en ˘˘ niet voorkomen.

Van den Rijm.³⁾

De gemeyne rijm / wort met de eerste voeten⁴⁾ bedicht / de kortste gemeyne regelen zijn van vier voeten / of van acht silben aldus Psalm 131 ⁺O Heer, mijn hert, en is, niet hoog, niet op ge bla zen, is mijn oog.

3) A 29.

4) jamben.

+ De Hubert

⁺Merk.

Altijt mogen de een-silbige woorden voor korte of lange silben genomen / volgens den eersten regel der silben / dien-volgens zijn de woordekens Heer, Hert, Is, ende Hoog, voor lang genomen / en de woordekens O, Mijn, En, Niet voor korte silben / alzo ooc

⁺Ben ic niet als een kint het welc
De voester speent van hare melc?
⁺Zuyg over al den besten sin
Gelijc de By, niet als de spin.

Onze langste / en aenzienelixte veirzen worden van zes voeten⁵⁾ / of van twaelf silben gemaekt / als Camphuyzen.⁶⁾

Een dinc	onbreekt	ons meest,	Gods vad	erlic	ke hant,
De ze	genrij	ke vloec,	de eere	lic	ke schand'
De waert	geach	te smaet,	de vreuch	delic	ke druc,
t'Al heb	bende	gebrec,	en t'za	lich on	geluc.

Deze veirzen worden ook gemeynelic / bedicht eerstelic twee regelen van twaelf silben / en daer na twee regelen / van dertien silben / als Cats in den Zelf-strijt.⁷⁾

Het lievelicxte zoet, dat eerbaer herten wenschen
Is maer een enkel paer, van twee geliefde menschen,

+ 142

+ Aldegonde.

+ Cats.

5) A 78.

6) z. aant. bij ‘dezes dichts’, B 140.

7) z. dezelfde aant.

[p. 96]

 

Een derde wie het zy, en paster niet met al,

 

⁺Al waer-men mint en meynt is, twee een vol getal.

Deze veirzen en ooc het recht gebruyc dezer voeten is in het neder-duytsch eerstelic berijmt van / Aldegonde, en Karel van Mander, lieden van groter uyt-nementheyt / door welke wegen onze geachtste Poëten, den Neder-duytschen rijm / tot de hoogste volkomenheyt / alrede schijnen gebrocht te hebben.

Tot eene grondelicke bedenkinge¹⁾ / hebben wy hier eenige Latijnsche Trochaici aengeteykent / welke geheel volghens onze uyt-sprake konnen gelezen worden / zonder quetsinge der Voeten / uyt welke veirzen de Fransche ende de Duytsche rijmorder / ontwijfelic schijnt gesproten te zijn.

+ 143

1) ter grondige beschouwing.

Buchananus psalm 119.²⁾

Quid juventam, ne labescat, servat aeque ac lex tua,
AEqua ne me diligentem desere opprimentibus,
Tempus instat puniendi legis adversarios.
Iussa firma fine nullo, firma nullo exordio.

Deze veirzen zijn Trochaici catalectici, waer om³⁾ de sylboe Catalecticae⁴⁾ allenelic / in de uytsprake⁵⁾ slibberen.⁶⁾

⁺Met de Dactyli, worden zommige liedekens bedicht / als Zuyvere, schone, vermaeclicke maecht. Alzo ooc /

Phoebus die is nu al over de Zee,
Blinkende komt'er Diana vertogen.

De gemeyne Psalmen / en Liedekens / worden by na alle / met de eerste voeten⁷⁾ bedicht.

⁺Doch aengaende de order aller veranderinge / die wort by-zonderlic en volkomelixt / nae de zing-noten bedicht.⁸⁾

⁺Alle uyt-nemende ende altijt blijf-weirdige dichten / behoren in zoetheyt en Verstandelikheyt / tot eene on-na-volgelicke volkomenheyt vertrocken⁹⁾ te werden / op dat wy met de Grieken ende Latijnen onze Letter-eewe / allen nakomelingen tot een onveranderlike Wet zouden mogen voorstellen.

2) Uit Buchanan's Paraphrasis Psalmorum Davidis Poetica citeert v.H. de versregels 9, 121, 126, 152 van Ps. 119. De Bijbelverzen, waarop ze betrekking hebben, dragen dezelfde nummers.

3) Te lezen: waer van? Of te veranderen in: om dat?

4) laatste versvoet, waaraan de laatste lettergreep ontbreekt. Bij v.H. meervoudig, omdat hij over vier verzen spreekt.

5) Dan is er in de metrische voordracht, den metrischen gang in den laatsten voet een κατάληξις.

6) wegglijden, wegvallen, ontbreken.

+ Versus dactylici.

7) jamben.

+ 144

8) A 79.

+ Rijmwet

9) tot een onnavolgbare volkomenheid gebracht (zie p. 150 i.m.) opgevoerd, opgeheven.

⁺Aen-teykeninge op het beschrijven der
vreemde woorden, en hare uyt-sprake.

Van de Letteren der vreemde woorden / is het gebruykelic / en ooc in

+ Orthographia exoticarum dictionum.

[p. 97]

reden gegront / dat-men die nae haren oorspronc schrijft / te meer de wijle de gewoonte / by ons de vreemdicheyt zelve veroudert heeft zo schrijven wy dan Propheet Nazareth, Philosooph, Conscientie, daer wy volgens onze ⁺tale / zouden konnen schrijven Profeet, Nazaret, Filosoof, Konciencie, etc.

Maer tot de uyt-beeldinge des spraek-klanx is een verder op-merkinge nodich / want om Philosophije,¹⁾ en Geometrije, te schrijven / zo behoort / de voorlaetste silbe eene dobbele I te wezen / als men de selve lang uyt spreken ⁺wil / en die wy daer-en-tegen gewoon zijn / kort uyt te drucken als Academie, Blasphemie, Victorie, Glorie, behoren met eene enkele I. geschreven te worden.

⁺Gelijken voet mach-men houden in de Bybelsche eygene namen / schrijvende Elijas,²⁾ Hiskijas, Ieremijas, de silben lang uyt-sprekende / en Athalia, Lydia, en Euvodia, de voor-laetste silbe kort uyt-sprekende / ende deze namen die verscheyde uytspraken lijden konnen / zoude-men na dat-ment' begeert / lang of kort konnen teykenen.

Ooc zoudemen dan genootsaekt zijn / tot waerneminge des onderscheyts / onze kortsilbige woorden / met eene I te schrijven / als Lijnie,³⁾ Bezie, Olie, etc. maer de lang-silbige vereyschen eene dobbele I, als Brouwerije, Visscherije, Schalmeye, Galeye, etc.

⁺Het schijnt ooc wel aenmerkens waerdich darmen eene zekere order invoerde / tot de Pronuntiatie der vreemde woorden / want het is den volke vreemt / en on-navolgelic / de voorlaetste silben der vreemde woorden / kort ⁺uyt te spreken van Maximus Synodus, Ephesen, etc.

Ja het en is niet alleen vreemt / maer zelfs ooc voor de gemeynte verachtelic / daerom en zoude ic niet ondienstich achten / het gemeyn gebruyc / als eenen aengeboren aert der tale in te volgen / ende de woorden / die in goeden gebruyke zijn behoudende / als Hercules, Aristoteles, Seneca, Cicero, etc. zoude ic aller vreemde namen / voor laetste silben lanc-saem⁴⁾ uyt-spreken.

Wy aldus met deze vreemden woorden levende⁵⁾ / en zoude het niet ⁺vreemder sijn / dan de Latijnen / die vele der Griexsche silben (146) verandert hebben / als in Camelus, Adamas, Paracletus, Caminus, etc.

+ Dusdanige woorden schrijft Vondelen aldus.

1) cf. Ampzing r. 1187 vlgg.

+ Antepenultima.

+ 145

2) cf. Ampzing r. 1192 vlgg.

3) cf. Ampzing r. 1230 vlgg. De spelregels van v.H. zijn blijkbaar: 1. schrijf korte i met zwak accent als i, b.v. glorie; 2. lange i met sterk accent als ij, b.v. philosophije; 3. de tweede component van een eigenlijke diphthong als y.

+ De pronuntiatione exoticarum vocum.

+ Penultimae.

4) met klemtoon.

5) als wij aldus met de uitspraak dezer vreemde woorden deden.

+ 146

⁺Van Rijmver-lof.⁶⁾

Hier zouden wy ook int corte iet aen-roeren van de veranderingen der

+ De Figuris dictionum.

6) A 80.

[p. 98]

woorden / welke byzonderlic / in den rijm / gebruykt wort / met verkortinge / en verlenginge.

⁺Om de uyt-sprake der woorden te verzoeten zo worden dik-mael¹⁾ eenige letteren naer-gelaten als Mense, voor Mensche, Zeeuse, Hollanse, voor Zeeusche, Hollansche.

In vele woorden kan de verminderinge / der letteren ooc plaetse hebben / ⁺zonder veranderinge der uyt-sprake / als in plaetse van Hooren spreecken, zulcks Konincks eerlicks, reyn zy, konnen wy schrijven Horen, spreken, zulx, Koninx, eerlix, rein, zi.

Deze manier is in oude tijden gansch gebruykelic geweest / is zeer wel van Ponterus Huyterus³⁾ aen-geteykent / ook van Cats, in den Zelf-strijt / en van Grotius in de recht-beschrijvinge naer-gevolcht.

⁺De verkortinge wort dicmael gebruykt / inde gevallen / en in de gheslachten / als mijn ziel voor mijne ziele, U gunst voor uwe gunste, van mijn Vader in plaetse⁴⁾ van mijnen Vader, mijn handen, voor mijne handen, Aen een goet man, voor aen eenen goeden man, Dees man, voor Deze man, Goe Vrou voor goede Vrouwe, Do'on voor Doden, ooc Vraeg antwoort, Getuygenis, ⁺voor (147) vrage ant-woorde, getuygenisse, waerlt voor Werelt.

De verkortinge geschiet mede voor-namelic in de Ledekens / en inde Voornamen / zo dat deze woordekens / als De, Des, Het, Ik, Is, Te, Tot, Zy, alleenelic uytgedrukt worden met D, S, T, K, S, T, T, S, als

D'ander }		{ de ander K'achte }		{ Ik achte
S'jaers }	voor	{ des jaers zal'k^5) }	voor	{ Ik wil
S'omers }		{ des zomers wil'k }		{ wil ik
S'avonts }		{ des avonts zal'k }		{ zal ik.

Zi's }		{ Zy is
Dat's }		{ Dat is
Dit's }	voor	{ Dit is
t'Amsterdam }		{ tot Amsterdam
t'Avont }		{ te avont
t'Uys }		{ te huys.

Het vertoont zich zeer cierlic / alsmen de verkorte woorden van de bystaende woorden / met een By-teyken afscheyt / vele willen nu het teyken gestelt hebben / aen de zyde daer de letteren verswegen worden⁶⁾ / doch ic achte het wel zo cierlic / ende de minste moeyte / onze aengewezene manier te volgen.

+ De verkortingen worden aldus genaemt.

1) Dus niet altijd? Dan zei men zowel mensche als mense.

+ Aphaeresis²⁾ syncope apocope synaeresis nobis fere idem.

2) v.H. laat onder deze benaming - anders dan in A - ook syncope, apocope en synaeresis vallen; het zijn alle ‘verkortingen’ en ‘nobis fere idem’.

3) z. De Vooys, Verz. Opst. I, 268.

+ Aphaeresis

4) In te voegen: van.

+ 147

5) l. K'wil.

6) b.v. 's jaers; v.H. zet het tussen de twee betrokken woorden.

[p. 99]

⁺Aen-merkinge op de Zoet-vloeyentheyt der Silben.¹⁾

Als voor of achter enkele Consonanten / Vocalen komen / zo geschiet de uyt-sprake / in eene volkomene zoeticheyt.

⁺De sware uytsprake wort veroorzaekt door veler Consonanten ontmoetinge.

Voor en achter C, F, H, K, S, T, R, en X vloeyen alle letteren wenschelic / daerom ooc D, V, en G op het eynde eenes woorts komende / altijt voor T, F, en H gelezen wort om alle harde uytsprake te vermijden.

Deze letteren ontmoetingen / als B, L, M, N, P, W, veroorzaekt de meeste hardicheyt / ende is daerom zeer te vermijden.

+ De syllabarum euphonia

1) z. Caron 63 vlgg. (met een paraphrase op p. 67).

+ 148

⁺Van letteren die in het spreken veranderen.²⁾

Ooc wort³⁾ tot verzoetinge van den klanc der woorden eenige letters in het spreken verandert / want als naer B, C, D, F, G, H, K, P, S, T, X eene Z⁴⁾ zo wort die als eene S of C uytgesproken / zie Folio. 7.

⁺En als naer B, C, D, F, G, H, K, P, S, T, X eene V volcht / zo verandert die in F, zie Folio 7.

Als naer B, C, D, F, G, H, K, P, S, T, X eene G volcht zo wort de G in H of CH verandert / als voor S'gelijx zeytmen S'chelijx, ooc voor Weg gaen, zeytmen Wech chaen, alzo / Tchinc al verloren, voor T'ginc al verloren.

Als naer N eene G volcht zo wort de G in eene C of K verandert / als in plaetse van Koning⁵⁾ zeyt-men Koninc, alzo zeggen wy Spronc voor Sprong, Lanks of Lanx voor Langs.

Als G voor eene T of D komt / zo verandert de G veeltijts in H, want ⁺voor Ligt zeggen wy liht, voor Bedaegt zeyt-men Be-(149)daeht, alzo ooc Volht voor Volgt, etc.

Als naer I, K of C eene D volcht zo verandert de D veeltijts in T als in plaetse van Tot den eynde zeggen wy verzoetende Totten eynde also ooc in plaetse van Tot den mensche, zegt-men Tot ten mensche alzo ooc Lankte voor Langde of Langde.⁶⁾

+ Litterae mutabiles in pronuntiatione.

2) z. Caron 60.

3) l. worden?

4) l. eene Z volcht.

+ Nodige opmerkingen tot verzoetinge de uytsprake.

5) We mogen niet aannemen, dat dit woord voor v.H. dezelfde uitspr. had als in onzen tijd. Hij bedoelt uit een langeren vorm (koningen), wschl. uitgespr. met velare media, theoretisch den korteren vorm van het enk. te poneren, om daarmee te bewijzen, dat men in de practijk iets anders hoort, nl. een tenuis. KB tekent ook aan: koningen / koninginne / koning.

+ 149

6) l. langde of lengde; v.H. gebruikt zelf deze woorden (A 76, B 139). Deze interpretatie vervange de onderstelling in mijn diss. p. 61 n. 4.

[p. 100]

⁺Van letteren die in het spreken verswegen konnen worden.¹⁾

⁺Als in eenich woort / eene dobbele Consonant komt zo en behoeftmen maer eene uyt te spreken / als Bedden, Zetten, Willen, Zeggen, behoort / aldus gelezen te werden / Bed-en, Zet-en, Wil-en, Zeg-en.²⁾

De dobbele letters beduyden allenelic / dat de Consonant by de voorste silbe behoort / zo dat de dobbele letteren de Wtsprake niet en beswaren.

Deze verswijginge der letteren kan ooc geschieden / als gelijke letters / malkander in verscheyde woorden volgen als Ik kan niet, Mach gezeyt worden met eene K en N uyt te laten / aldus Ik an'iet, alzo ooc voor Tot dat het wort om de lichticheyt gezeyt Tot at'et.

De H naer S of T volgende / kan veeltijts in het spreken verswegen worden / als Komt'ij³⁾ voor Komt hy. Is'et voor Is het.

Alzo zeggen wy ooc Lans voor Lands Wans voor Wands Rans voor Rands, etc.

Alzo ooc Aem-merken of A-merken voor Aen-merken, Om-moeten voor ⁺Ont-(150)moeten, ooc Wareit voor Waerheyt Schoneit voor Schoonheyt, etc.⁴⁾

Tot verzoetinge⁵⁾ der uytsprake / wort tusschen eenige silben eene T gestelt / als Ont-gaen voor On-gaen Ont-komen voor On-komen Traentjes ⁺voor Traenjes, etc. dit dient-men te vermijden als naer malkander zoete Consonanten volgen.

Tot verzoetinge der Same gevouchde woorden is veeltijts de verwerpinge eeniger letteren nodich / als Tege-woordich Herte-kenner, Zonne-schijn,⁶⁾ Helde-daet, Duchte-loos, Spra-konst, Vo-reden, Christe-rijc, Bogaert voor Boomgaert, etc.

Dat wy dit zelf niet door-gaens nagevolcht en hebben / is geweest / op dat de Leser ons niet ongehoort veroordelen en zoude.

Daer zijn vele diergelijke aenmerkingen⁷⁾ in het dagelix gebruyc / welke hulpsame middelen tot eene verbeteringe der sprake zouden konnen dienen / om alle de swaerste Letter-ontmoetingen bequamelic te vermijden gelijc zulx ooc inde Griexsche sprake doorgaens tot bevorderinge der zoet-vloeyentheyt waerghenomen wort / hier van zy alle Tael-lievende gewaerschout.

+ De litteris supervacaneis.

1) Zie voor dit caput Caron 61 vlg.

+ Wy zouden ooc konnen vermijden dobbele Consonanten te schrijven, stellende twee Vocalen als de Consonant niet verdobbelt en wort aldus, Beeden, Wijlen, zeegen, maer in plaetse der dobbele Letteren zoudemen konnen stellen Beden Zegen, wilen, etc.

2) cf. B 135; v.H. betoogt, dat dubbel geschreven consonanten in Bedden en even verder in Ik kan niet toch niet dubbel uitgesproken worden. Hij spreekt dus niet over de grens der syllaben. Voor dit laatste zie men B 13.

3) Letterl. zo uit te spreken als i plus j; niet: komt-ie.

+ 150

4) Dit wegvallen van h zou misschien ook kunnen wijzen op Vlaamse afkomst van v.H.

5) z. Caron 61 n. 4, 65 n. 3.

+ Door dusdanige veranderingen en verswijginge der Letteren is de franse en Italiaense sprake tot eene uytnemende lichticheyt en zoetheyt gebrocht, welke andersins zeer swaer-silbich wezen zouden

6) cf. A 113.

7) z. Caron 66.

[p. 101]

Deze sware Letter-ontmoetinge¹⁾ / en schijnt in onze sprake buyten Rijm / van niemant beprouft te zijn / maer is zeer geluckelic van Cats en ⁺Heynsius in rijm bearbeyt / zo datter vele Veirzen zijn / waer (151) van elc woort in eene Vocael eyndicht of begint.

⁺De verlenginge en wort in onze sprake nauwelix gebruykt / alzo zeyt-men Ellef²⁾, zellef Arrem, Vollec, voor Elf, zelf Arm, Volc, etc. alzo ooc Ditte, Icke, voor Dit en Ic.

Ooc worden by vele woorden des Vrouwelicken geslachts een R op het eynde tot cierlikheyt bygevoucht, als Tot der rechter hant of Totter rechter hant voor Tot de rechte hant, alzo mede Totter doot, Wt der stat, ter goeder uyre, Vander vrouwe, etc.

⁺Daer wort in eenige woorden eene Wisselinge der letteren gebruykt / als Kunnen voor Konnen, Om-helzen, Om-halzen, Misschien voor Mach-schien, ook Isser? voor Is daer? of Is zy daer.

1) z.w. 66.

+ 151

+ Paragoge.

2) Evenals alle ‘verkortinge’ onder den naam Aphaeresis viel, zo noemt v.H. alle ‘verlenginge’ nu Paragoge. In A zou dit voorbeeld onder Diaeresis vallen.

+ Anthitesis³⁾

3) l. Anti-thesis.

Merk.

Het tegenwoordich gebruyk heeft / deze woorden veroudert als Moesten, Bloeme, Roem, Calumne Noemen Roemen wy segwy⁴⁾ nu Mosten, Blomme, Rom, Calomme, Naemen,⁵⁾ Rommen.

4) l. zeggen.

5) Dit kwam in de 16de en 17de eeuw vaak voor; zie WNT.

⁺Van Kreeft-woorden.⁶⁾

Kreeft-woorden zijn / welker Letters van vooren of van achter gelezen zijnde / de zelve woorden blijven / als Lepel, Ene, Tijt, Neen, Elle Ebbe, etc. doch deze zijnder zeer weynich maer onvolmaekte⁷⁾ Kreeft-woorden ⁺zijnder zeer veel / welke ooc eeni-(152)ge gemeynschap met malkander schijnen te hebben / als

Leven }		{ Nevel	Leed, }		{ Deel
Tol, }		{ Lot	Top, }		{ Pot
Pool, }		{ Loop	Rooc, }		{ Coor
Sak, }	en	{ Kas	Keur }	en	{ Reuk
Kloc }		{ Colk	Toon, }		{ Noot
Berg, }		{ Greb	Pijn }		{ Nijp
Regel }		{ Leger	Lam }		{ Mal etc.

De Grieken hebben Kreef-swijze hele spreuken nagezocht / welke exempelen by andere Volkeren nauwelix gevonden en worden / Daerom wy ooc deze Griexse spreuke tot een exempel stellen / Νίψον ἀνο μή ματα μὴ μόναν

+ De dictionibus reciprocis.

6) A 113

7) Tw.: onvolkomen kreeftwóórden; v.H.'s vbb. kloc / Colk, zak / kas, regel / leger, pijn / nijp ook bij Spiegel (107).

+ 152

[p. 102]

ὄψιν, dat is / En wast niet alleen het aengezicht / maer ooc de gebreken

Onder de Latijnsche is ons deze spreuke ter hant gekomen signa te¹⁾ signa temere me tangis et angis.

1) l. te. Dr. Hans Weis, Jocosa, Lateinische Sprachspielereien, München-Berlin 1938 spelt: Signa te! Signa! enz. en vertaalt: Bekreuzige, bekreuzige dich! Vergebens berührst und ängstigst du mich (p. 42 ‘An den Versucher’).

⁺Van Letter-wisselingen.

De Letter-wisselingen zijn mede / by de Grieken gevonden / maer nu velen Volkeren gemeyn / het gebruyc is: met de Letteren eener reden / eene andere reden te beschrijven / als

	{ Maerten Beheyt^2) }	wort	{ MET ARbeyt heEN
uyt	{ Pieter Lenaers^3) }	gele-	{ Leer iet sparen
	{ Daniel Woets^4) }	zen	{ V daet si loven
	{ Emanuel de Meteren^5) }		{ Eenmael met vreden

+ Anagrammata.

2) M.B. maakte een lofvers voor v.H. (in B; z.a.).

3) Voor Pieter Lenaerts (van der Goes) zie Te Winkel, De Ontwikkelingsgang der Ned. Lett. III. 187.

4) Noch Woets, noch v. Voets heb ik kunnen vinden.

5) De bekende historieschrijver.

⁺Van de gemeynschap der Duytsche tale met vreemde talen.

Overmits De⁶⁾ verscheydenheyt der talen / inde verwerringe der eerste sprake onstaen is zo geeft het⁷⁾ een groot nae-denken⁸⁾ / datter iet gemeyns / onder alle de Talen overich is / dit nae-denken wort ooc vermeerdert / door de overblijfselen / die noch in de gemeyne spraken bevonden worden / waer af Theodorus Bibliander⁹⁾, en Antonius Thysius¹⁰⁾, getuygen dat den gehele gront onzer tale / uyt de Hebreeusche Griexsche / en Latijnsche / sprake gesproten zy / welke meyninge Abraham vander Mijle mede toestemt om ⁺denn leergierigen hier af eenige openinge te doen / zo hebben wy hier aengeteykent / eenige onzer woorden / die de Hebreeusche / Griexsche en Latijnsche zeer na gelijk zijn.

+ 153

6) l. de.

7) D.w.z. ‘dit’: hetgeen in den redengev. bijz. voorafgaat. Wij mogen niet denken aan een constructie als Hd. ‘es gibt’.

8) een sterk vermoeden.

9) v.H. doelt op De ratione communi omnium linguarum et literarum commentarius Theodori Bibliandri ... Tiguri ... MDXLVIII. In de opsomming der talen zet B. het Hebreeuws op de eerste plaats en hij zegt: ‘Ebraeorum linguam principem et parentem esse, propè confitentur omnes eruditi, et suo loco testimonijs atque rationibus comprobabitur’ (p. 4); cf. ook p. 37: ‘Caeterum non obscuris argumentis liquet sermonem Ebraeum esse parentem ac principem linguarum omnium, qui naturae omnium rerum divinarum simul et humanarum aptum nomen veluti publicam notam imprimit, et frugalis est sine omni luxu, nec sordidus et parcus. Cuius vestigia non obscura cernuntur in linguis omnibus’. Theod. Bibliander († 1564), theoloog en kenner van Hebr. en andere Oosterse talen, was na Zwingli's dood prof. Oude Test. te Zürich.

10) Dit zal Ant. Th. de vader zijn (gest. 1640), aan wien ook v.H. zijn ed. 1633 opdroeg. De plaats waar Th. deze dingen zegt, heb ik niet gevonden.

+ In Lingua Belgica.

[p. 103]

Gemeyne woorden der Hebreen en der Nederlanderen.¹⁾

Koppel, twee	Kepel	Comijn	Comon
Kabel	Chobel	Boos malus	Boos
Bedeel, divido	Bedal	Beelt	Baal of bel
Tortelduyve	Thor	Recke extendo	Raka
Etmael	Ethmol	Passere	Pasa
Baren, gignere	Bara	Pas, passus	Pesa
Sotten	Sothim	Aerde	Arets
Schaet	Schahat	Pfert hoogd^2)	Phert
^+Over, uber	Ever, eber	Doek	Doocq
Beet, morsus	Peth	Dorsch	Dosch
Leeu	Levyah	Ei-lant	Ei
Schaden	Schad, schadad	Evel, malum	Ngevel
Schakel^3)	Schakel	Gadere vergader	Gadar
Seven	Schevang	Hake	Hakah
Hem, illi	Hem	Hel, helder	Hal, halal
Kussen	Kisse	Hollen	Holel
Morgen	Maghar	Huylen	Heililu,
Achter	Achar,	Luy, Lieden	Luime
Bate, lucrum	Baza	Mantel	Magnel
Gevel des huyzes	Gebuul	Rotsen^4) loopen	Rotz
Var taurus	Phar,	Schaft	Schevet
Lecke, lingo	Laquaq	Scheppen	Schaeph
zide, Latus	Zid	Tassche	Taske
Schenke potiso	Schakan,	Smy, gesmijde	Zmyde
Schave	Schavah	Toren	Toren
Makker socius	Makkar	Zeren, verzeren	Zarar
Memme	EM	Schilden	Schilte

1) Zie Abrah. van der Milii Lingua Belgica (Lugd. Bat 1612) 26 vlgg. en 205 vlgg, waar men alle vbb. op acht na terugvindt.

2) hoogduytsch.

+ 154

3) v.d.M. Shakel.

4) hard lopen, v.d.M. currere.

Gemeyne woorden der Grieken ende der Nederlanderen.⁵⁾

Axe	Axine	Anker	Angkura
Acker	Agros	Angst	Anchos
Acht	Octo	Af	Apo

5) v.d.M. 35 vlgg. Van H. heeft ongeveer 40 vbb. niet overgenomen.

[p. 104]

Aesem	Aasmos	Valle	Ballo
Aseme^1)	Aazo	Pile	Belos
Heet zijn	Aithein	Bremme^2)	Bremo
Hitte	Aithos	brade	Brazo
As axis	Axon	boter	Boutyron
Hechte	Hapto	broot	Broton
^+bravere	Katabrabeuo	Engel	Angelos
Dier	Ther	Erlange	Lanchano
Dere^3)	Dairo	Eewe	Aion
Di	Toi	Erm	Eremos
Voet, fus	Pous	Heel	Holos
Fame	Pheme	Hyzoop	Hyssopos
Giete	Cheo	Hulk	Holkas
Grijpe	Gripeuo	Hale^6)	Halomi, halo
Klatse^4)	Klazo	In	En
Galle	Chole	Kennep	Kannabis
Kamer	Kamera	Kallen	Kalein
Deere^5) noceo	Teiro	Klinke	Klango
Derre, durve	Tharro	Klank	Klange
Klosse	Klosma	Krijte	Kerytto
bedeest	Deos	Kemel	Kamelos
Deizen	Deisein	kiste	Kiste
Dubbel	Diplous	kusse	Kuso
Dunken	Dokein	koph^7) hoogd	Kephale
Enige	Enioi	klimme scando	Klimax leder
Aerde	Era	Keizer	Kaisar
Izer	Sideros	kelk	Kulix
Klage	Klajo	knauwe	Chnauo
Komme	Kumbos	Lampe	Lampas
Kracht	Kratos	Lossen	Lusein
Kupe	Kuphos	Leeu	Leon
Dochter	Thugater	Linen	Linon
Deure	Thura	Leger lectus	Lechos
Ete	Edo	Lecke	Leicho
Een	Hen, heis	Met	Meta

1) v.H. geeft in deze lijst in het Ned. den 1 ps. s. praes. van de ww., wanneer hij dat ook in het Gr. doet.

2) ik kuch, brom.

+ 155

3) afranselen, Gr. δαίρω; v.d.M. Dero, Dairc: caedo, verbero.

6) v.d.M. ab antiquo Hales, vel Halo, deporto, captum eo.

4) slaan.

5) kwellen, Gr. τείρω; v.d.M. Teiro infesto.

7) l. kopph of kopf.

[p. 105]

My	Moi	Melke	Amelgeo
Moeder	Meter	Muis	Mus
Mane Luna	Mane dor^1)	Mudde	Modion
Maent	Man dor ^1)	Morgen Iugerum	Morge
Midsen^2)	Meson	Mile	Milion
^+Nu	Nu, nun	Voer	Bora
Nevel	Nephele	Teer	Terus
Fruiten	Phrugein	Rete, scheur	Rexis
Ic kappe	Kopto	Stijve	Stypho
kere	Koreo	Schorre, oever
kyrche, kerke	Kuriake		Scheros
Leeg zijn,	Legein	Gestikt	Stictos
Leure,	Leros	Stige	Steicho
Moejen,	Mogein	Sterke	Sterizo
Forme door Letter-verzettinge	Morpha,	Sterkte	Sterigma
		Stroye	Stroun
		Stroiinge	Strosis
Nacht	Nux	Stijl	Stylos
Nieu	Neos	Stene	Steno
Nest	Nossos	Staen	Stanai
Nutten	Anuttein	Swige	Siago
Oye	Oïs	Steele	Stelechos
Olie	Elaion	Schimp	Scomma
Os	Bous	Ruim	Rume
Put	Buthos	Schip	Scaphe
Prate	Phrazo	Stam	Stemma
Pene, pijne	Poine	Scheef	Scajos
Ploie	Pliko	Schepter	Sceptron
Purpur	Porphyra	Scandael.	Scandalon
Plage	Plage dor.	Sponcie	Spongos
Quelle	Scullo	Schneide hoogd.
Rad, rasch	Radios		Schizo
Regenen	Raino	Ster	Aster
Ronke	Rencho	Spue	Ptuo
Rose	Rodon	Spelonke	Spelaion
Reder^3)	Rhetor	Spade schoppe
Rede	Retoreuo		Spathe

1) Dorisch.

2) Verdam in Mnl. Wb. ziet het aan voor compromis van mids en midden.

+ 156

3) nomen agentis van ‘reden’, spreken.

[p. 106]

Temme	Domao	Tol	Telon
Throon	Thronos	Titel	Titlos
Tresoor	Thesauros	Tapijt	Tapes
Traen	Thranos dor	Verre, vorde	Porro
^+Volen^1)	Polos	Plette, verpleten	Pletto
Ure	Hora	Zie, ziede	Zea,^2)
Veel	Pollos	Hier af komt misschien het woordeken Zee.
Valle	Sphallomai
Vroech	Proi	Zac	Saccos
Vreze	Phrisso	Vader	Pater.

+ 157

1) veulen.

2) v.d.M. Zeo.

De Gemeyne woorden der Neder-landeren ende der Latijnen.³⁾

As^4)	Axis	kulkt^5)	Culcita
Acker	Ager	klaer	Clarus
Arm	Armus	karper	Carpio
Acht	Octo	kort	Curtus
Anker	Anchora	krone	Corona
Angstich	Anxius	kosten	Constare
Ab hoogd af,	Ab	koorde	Chorda
Boter	Butirum	kupe	Cuppa
baert	Barba	korf	Corbis
beest	Bestia	krijt	Creta
bloeten	Balare	kamer	Camera
beker	Becario	Decke	Tego
boejen	Bajae^6)	Du	Tu
betalinge	Talio	Drom	Trama
Kruys	Crux	Dure	Duro
Colf	Clava	Ete	Edo
kapoen	Capo	Engel	Angelus
kolen	Caules	Disch, tafel	Discus
kasse	Capsa	krebbe	Crabatus
keller	Cellarium	korste	Crustum

3) v.d.M. 30 vlgg. Van H. nam 20 vbb. niet over. Verscheidene daarvan zijn niet echt Ned. b.v. Phiala-Fiole; Vexare-Fexeren; Erro-Irre; Pauso-Pausere; Proportio-Proportie; Semen-Samen; Titte (Fris.)-mamma; perplex-paraplex; Reisse-Retto. Sommige zijn indecent: colei-cullen; caco-kacke; struntus-stront Antiqua vox Merda; lalle-lalo; scheet-scaton. Andere zijn ontleend aan de kindertaal: mamma-memme; Tata-Pater. Van H. liet ook weg mickel (vet. Belg.) megas (vgl. Mnl. Wb. op mekel, mickel, migel).

4) v.d.M. Asse.

5) matras.

6) v.d.M. Bojae.

[p. 107]

Elle	Vlna	Fruit,	Fructus
Eewe	AEvum	Fame	Fama
Enge	Angustus	Feest	Festum
^+Graen	Granum	Huiden	Hodie
Gordin	Cortina	Hebbe	Habeo
Hule	Vlulo	klanc	Clangor
Ic	Ego	klinke	Clango
In	In	kemel	Camelus
Joc, Juc	Iugum	kiste	Cista
Joc	Iocus	kerse	Cerasum
keten	Catena	kaes	Caseus
kop, kap	Caput	koke	Coquo
keizer	Caesar	kok	Coquus
kelc	Calix	Lampe	Lampas
Mamme	Mamma	Leeu	Leo
Mortier	Mortarium	Lelie	Lilium^2)
Mi	Mi	Letter	Littera
Moeder	Mater	Linen, linnen	Linum
Mispel	Mespilum	Lanteerne	Lanterna^3)
Muyr	Murus	Monster	monstrum
Mete	Metior	Meester	magister
Midden	Medium	Mager	macer
Melke	Mulgeo	Mile	miliare
Molen	Mola	Nu	Nunc
Male	Molo	Neve	Nepos
Muis	Mus	Neut	Nux
Murmurere	murmuro	Neuze	Nasus
Mudde^1)	modium	Nevel	Nebula
Vlamme	Flamma	Stijge	Instigo
Mantel	mantellum	Net	Nitidus
Glas	Glacies	Nacht	Nox
Fackel	Facula	Neen	Non
Gruis	Grusum	Nieu	Novus
Lijste	Lista	Oye	Ovis
Sickel	Sicula	Onder	Inter
Speer	Sparus	Ore	Auris
Riem	Remus	Order	Ordo

+ 158

2) v.d.M. Lelium (wschl. drukfout).

3) v.d.M. Lateerne, laterna.

1) korenmaat.

[p. 108]

^+Olie	Oleum	Pont	Pondo
Os	Bos	Poorte	Porta
Palm	Palma	Plante	Planto
Plage	Plaga	Plante	Planat^1)
Put	Puteus	Paer	Par
Prijs	Pretium	Purper	Purpura
Persoon	Persona	Roze	Rosa
Plat, Plein	Planus	Regel	Regula
Proeve	Probo	Recht	Rectus
Proeve	Probatio	Rat	Rota
Sta	Sto	Regenen	Rigare
Scrijn	Scrinium	Ront	Rotundus
Scimp	Scomma	Rumoer	Rumor
Scrive	Scribo	Rove	Rapo
Zonne	Sol	Shepter^2)	Sceptrum
Schelmstuc	Scelus	Suker	Saccarum
Schelm	Scelestus	Somme	Somma
Zuge	Sugo	Sponcie	Spongia
Zat	Satur	Sterre	stella
Salt, zout	Sal	Zes	Sex
Zeven	Septem	Spuge	Spuo
Scotel	Scutella	Stal, beyde van staen	stabulum
Zegel	Sigillum
Sober	Sobrius	Spelonke	Spelunca
Sponde	Sponda lecti	Temme	Domo
Zeker	Securus	Teste	Testa
Sceef	Scaevus	Toren	Turris
Pene, Pine	Poena	Tant	Dens
Ploje	Plico	Tortelduve	Turtur
Pere	Pirum	Twee	Duo
Pael	Palus	Trecke	Traho
Poel	Palus, udis	Tapijt	Tapetum
Penne	Penna	Titel	Titulus
Plume	Pluma	Volen	Pullus
^+Ure	Hora	Visch	Piscis
Vlies	Vellus	Winne	Vinco
Vel	Pellis	Weduwe	Vidua
Vat	Vas	Waer	Verus

+ 159

1) l. planta.

2) Uitspraak met ch, cf. Caron 57 n. 7, waar men voor Heilich leze Heilih.

+ 160

[p. 109]

Zoc	Soccus	Wil	Volo
Jlich^1)	Ilico	Wint	Ventus
Voller	Fullo	Wijn	Vinum
Uyl	Vlula	Woeste	Vasto
Vader	Pater	Woest	Vastus
Wal	Vallum	Lang	Longus
Venster	Fenestra	Tronc.	Truncus.
Vlocke	Floccus

Alle deze woorden die in onze sprake door een menichvuldich gebruyc / grondelic ingewortelt zijn / oordelen wy de onze / alhoewel die ooc in de genaemde Talen / hare natuyrelijke plaetse behouden / het ware ooc aen onze sprake gewelt gedaen met deze woorden daer af te nemen / alhoewel wy buyten het gemeyn gebruyc / alle alle²⁾ vreemde woorden verwerpen.

1) van ijlen.

2) Dit woord vervalle.

⁺Van eenige verscheydenheyt der Sprake
onder de Neder-landers.

De neder-duytsche Tale wort in Gront-woorden Buygingen ende Tael-spreuken met de Hoog-duytsche hoe scherper aengemerkt / hoe gelijker bevonden / ooc wort by de Geleerde getwijfelt / welke van beyde de Outste ⁺is / dewijle de Hoog-duytschen den Joden ende den Grieken naer-(161)der wonen / ende de outste schriften het Neder-lansch naerder gelijkenen.

De Neder-landers hebben in hare gemeyne bouken / alle eenderleye sprake³⁾ / als in Bibelsche Over-zettingen / Tijt-bouken⁴⁾ / ooc in geachte schriften van Hoven en Steden / onder welke gemeyne schriften eenige Eemdersche⁵⁾ Testamenten de volmaekste geacht worden / niet tegenstaende de Lant-sprake merckelic van het nederlantsch afwijkt.

Aengaende het onderscheyt onder de Neder-landers alleenelic het ghemeyn Spreec-ghebruyc aengaende / gheschiet by de Hollanders in het verkorten ⁺der woorden / zeggende Vraeg Antwoort, Ic zeg, Ic heb, ooc Schepe, Huyze, Stede etc. in plaetse van Vrage Antwoorde, Ic zegge, Ic hebbe, Schepen, Huyzen, Steden etc. Dusdanige verkortingen zijn verwerpelic.

⁺Gelijc als mede verwerpelic is de verlanginge der Vlaemsche uyt sprake / als zy zeggen / Lopene, Wagene, Schuyte etc.

+ De dialectis.

+ 161

3) A 116.

4) WNT i.v. Tijd: kronieken, geschiedboeken.

5) uit Emden. Bedoelt v.H. de testamentjes van Nic. Biestkens, doopsgezind uitgever te Emden, of de vertaling direct uit het Gr. van Jan Utenhove (1556), sterk Oost-Ned. van taal (maar in dit opzicht herzien door Joh. Dyrkinus 1559)? Dit laatste werd (1561/2) deel van den Geref. ‘Deux-aes’-Bijbel. Zie Dr C.C. de Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers 213-238.

+ Hollandismus.

+ Flandrismus.

[p. 110]

⁺In het verkleijnen der woorden hebben de Brabanders de meeste volkomenheyt.

⁺Ende in zachte uytsprake eeniger letteren schijnen de Vriezen eenige goede opmerkingen te hebben / die ter zoet-vloejenheyt dienstich zijn.

Deze verscheijdenheden zijn nodich aengemerkt / op dat een jder zijnes Volx eijgen gebrec kennende / het achtbaer gebruyc niet en verwerpe.

+ Ziet folio 38.

+ Ziet folio 7.

⁺Eenige Vertoningen van oude schriften
der Duytsche sprake.

Ontrent het honderste Jaer / naer Christus verschijninge / is Mariaes Lof-zanc / dusdanich gevonden.¹⁾

Mikkeloso^2) min sela truchtin, Inti Gifan^3) min geest in Gote minemo heylante.^4)	Mijne ziel verhef den Heere Ende mijn geest verheuge in God mijnen Salichmaker.
Bithiu vuantha her geschouuota odmuothi^5) sinero thiuni.^6) Seno nu fon, thiu saliga mih quedent alla cunnu.	Want hy heeft de nederheyt sijner dienstmaecht aengesien: want siet van nu voort sullen my salich noemen alle geslachten.
Bithiu vuantha^7) mir teta mikilu thie tar mahtig ist: inti heilag sin namo.	Want hy heeft my groote dingen gedaen / die machtich is: ende heylich is sijne naem.
Inti sin miltida in cunnu inti in cunnu inan forhtanten.	Ende sijne barmherticheyt duert van geslachten tot geslachte / den genen die hem vreesen.
Teta maht in sinemo arme, zispreitta ubarhubtige muo te^8) sines herzen.	Hy heeft gewelt gedaen / door sijnen arm: hy heeft verspreyt de hoveerdige / in haers herten gedachten.
^+Nidar gisatta machtige van sedale: inti arhuob odmuotige.	Hy heeft de machtige van den throon afgetrocken: ende de nederige heeft hy verheven.
Hunherente^9) gifulto guota:^10) intiota ge^11) forliet itale.	De hongerige heeft hy met goederen vervult / ende de rijcke heeft hy ledich wech ghesonden.

+ 162

1) Inl. § 2b; cf. Bonaventura Vulcanius De Literis et Lingua Getarum, sive Gothorum (Lugd. Bat. 1597), p. 54: ‘vetustissima interpretatione Teutonica ... Qua quidem interpretatione Teutonica crediderim nullum in ea lingua exstare scriptum antiquius’. Andere vormen bij Vulcanius zijn:

2) Mikkiliso.

3) gifan.

4) heilante.

5) odmuoti.

6) thiuui.

7) vuanta.

8) muote.

+ 163

9) hungerente.

10) gifulta guoto.

11) inti otage.

[p. 111]

Inphienus^1) Israël sinan knecht:^2) zigi muntigonne sinero miltidu.	Hy heeft Israel sijnen knecht op geholpen / op dat hy der barm-herticheyt gedachtich ware.
So her Sprach^3) ziconsen^4) fateren. Abrahame inti sinemo samen ziuue-rolti.	Gelijck hy gesproken heeft tot onse Vaders / Abraham ende sijnen zade / inder eewicheyt.

1) Inphieng.

2) kneht.

3) sprach.

4) zi unsen.

Salomons Hoog-liet is voor vijfhondert Iaren dusdanigh
gevonden door D. Paulus Merula.⁵⁾

Cusse her mih^6) mit themo cusse sines mundes.	Hy cusse my met den cusse sijnes monds.
Thicco geheizzet^7) mir sine cuomst per Prophetas: nu cume her seluo, ande cusse mich mit thero suoze sines Euangelij.	Dicke beloofde hy my sijne comst / door de Propheten: nu comt hy self / ende cusse my met het soete sijnes Euangeliums.
Wanda bezzere sint thine spune themo wine, sie stincken^8) mit then bezzeston^9) saluon Thiu suoze thiner^10) Gratiae, is bezerra than thin^11) Skarphe thero legis, also hiz quijt,	Want dijne spenen sijn beter dan wijn / sy ruycken met de besten salven. Die soetheyt dijner genade / is beter dan die scherpte der Wet / also hy seyt:
Lex per Moysen data est, gratia et veritas per Iesum Christum facta est.	De Wet is door Moysen gegeven, de genade ende waerheyt is door Iesus Christus geworden.
Thiu selva genatha is gemisket mit varijs donis Sancti Spiritus, mit them^12) thu ^+machost, ex peccatoribus Iustos, ex damnandis rumunerandos,^13) Thin namo is uzgegozen^14) oley.	De selve genade is ghemengt met verscheyde gaven des H. Geests, met dien makest du / van sondaren rechtvaerdige, van verdoemelicke, vergeldelicke, Dijn name is uytgegoten oly.
Thin namo is wide gebreydet, wanda vano thir Christo, heyze wir Christiani.	Dijn name is wijd gebreyd: want van dij Christo / heeten wy Christenen.
Vano thiu minnon thich the Ionckfrouwen:^15) that sint the sielan the ther jugethet sint	Van dies minnen dy de Jonckvrouwen / dat sijn de sielen die daer verheucht zijn

5) Zie Willerami Abbatis in Canticum Canticorum Paraphrasis gemina, uitgeg. door Paulus Merula (Lugd. Bat. 1598); z. Inl. § 2b. Andere vormen bij Merula zijn:

6) mich.

7) gehiezzet.

8) stinchen.

9) bezzesten.

10) thinere.

11) thiu.

12) then.

+ 164

13) remunerandos.

14) uzgegozzen.

15) iuncfrouwan.

[p. 112]

in thero douphe,^1) and gewadet mit veste innocentiae.	inden doop / ende ghecleedet met het cleet der onnoselheyt.
Zich mich nah thir, so louphen wir in themo stanke thinere salvon. Ick bekenne^3) mine unkraft: vane then helph mich mit thinan genathan, so scundich andere ze thinemo wega.	Treckt my na dy / so loopen wy inden reuc dijner salve. Ic bekenne mijne onkraft: van dien helpt my met dijne genade / so send ick andere tot dijne wegen.
Ter^4) Cunig leydede mir in sine genathema. Ich weyz nu in fide et spe, the genatha the min noch beydet in re.	De Coninck leydede my in sijne Camer. Ick weet nu in geloove ende hope, de genade die my noch verbeyd in der daet.
Exnltabimus^5) ande wir vreuwen uns ana thich, els an uns selvon, wir gehugega thinere spune over then win. Wir ne willon niet vergezzan thaz thiu genathe^6) thines Euangelij, suozer is, than thiu, austeritas thero ewo. ^+Lex thiu quijt Si quis hoc vel illud fecerit: morte moriatur: thu quithes avor in thinemo Euangelio. Non veni vocare justos, sed peccatores. thie rechte minnon thich, thich ne minnot nieman, her ne sy^7) recht, ande nieman ne is recht, her ne minno thich.	Wy verheugen / ende wy vervreuchden ons an dy / niet aen ons selven / wy geheugen dijner borsten boven den wijn: Wy en willen niet vergeten / dat die genade dijnes Euangelijs, soeter is / dan de suerheyt der Wet. De Wet / die seyt / die dit of dat gedaen heeft: sal den doot sterven, maer du segges in dijn Euangelio: Ic en ben niet gecomen om die rechtvaerdige te roepen, maer de sondaers: die oprechte minnen dy / dy en mint niemant / hy en zy oprecht / ende niemant is oprecht / hy en minne dy.

1) doupha.

3) Ich bekenno.

4) Ther.

5) Exultabimus.

6) genatho.

+ 165

7) sij.

Volcht de 19. Psalm uyt de Duytsche outheden in het
licht gebracht door Abraham van der Mijle.⁸⁾

Hemiln^9) tellunt guodlikheyt^10) Godes ind werk sinro hande^12) furkundit festi.	De Hemelen vertellen de goedelikheyt^11) Godes / en het werc siner handen verkondicht t'vaste.
Dach^13) dages ut ropizot wort in naht nachti^14) tund wistuom^15).	De dach den dach uyt ruypset een woort / ende de nacht den nacht kont wetenschap.^16)

8) Lingua Belgica 152-155. In de volgende noten vindt men enige bijzonderheden die opvielen bij vergelijking der teksten:

9) Himiln.

10) guodlickheidt.

12) hando.

11) i.m. heerlickheyt.

13) Dag.

14) nahti.

15) wistnom.

16) den dach rupzet totten dach een woort ende de nacht seght aenden nacht wijsdom.

[p. 113]

Ne sint spraken noh woorth thero ne worthin^1) gihorda iro stemmen.	Geen zijnder spraken noch woorden daer niet worden gehoort hare stemmen.
An allere^2) erthon fuor iro luyt^3) ind an endron ringis erthon iro woorth.^5)	Aen alle aerde voor^4) haer geluyt en aen d'eynden des rinx der aerde hare woorden.
An sunum^6) satta sina selitha.	In de zonne heeft zy gezet zijne tente.^7)
^+In he also brudegomo fortgangande fan sinro betekameren.	Ende hy als een brudegom voortgaende van zijne beddekamer.
Mendida also wrisil te loupom weh.	Zy zal verheugen als een worstelaer te lopen den^8) wech.
Fan hoon himili sin utgant In sin withirloop untes^9) sinro hoi.	Van den hogen Hemel is zijn uytganc in zijnen tegenloop tot zijne hoochte
Noh ne ist the sig geberge fan sinro hitte.	Noch daer en is die zich bercht van zijne hitte
Ewa Godes um bemillam^10) bekerund selim.	De wet godes onbevlekt bekerende de zielen
Urkuntschap Godes getruuin wisduon farliendi luzzundon.	tgetuygenisse Gods getrou / wijsheyt^11) verlenende den kleynen
Godes rehnussi retha geblithande herta.	Godes gerechticheden zijn recht / verblijdende de herten
Gebot godes schuni Irlihtende ogum.	Tgebot Gods is schoon verlichtende de ogen
Fortha drusten heilig volwonende an werildi werildis.	De vreze^12) des Heeren is heylich voldurende tot des werels werelt
Diroma drusten giwari rechtlika an sig selvon, begerlika ovir golt in stein durtikin vilo in suottera over honog in rata,	De rechten des Heren zijn waer gerechtichlic in zich zelven begeerlicker over gout en steen kostelic vele^13) en zoeter boven honih en raet /
^+gewisso thin schalc behodit sia, an behuodende im mikil withirlon	gewis dijn knecht hoetse en behoedende die^14) grote wederloon
misdadi wie virnimit	Wie verneemt de misdaden
fan beholenen minin	van verholene mijne
gereini mi,	reynich mi
in fan fremetgon	en van vreemde

1) werthin.

2) allero.

3) luit.

5) worth.

4) Ook v.d.M. heeft voor.

6) sunnum.

7) tilthe.

+ 166

8) eenen.

9) untes te.

10) unbemillam.

11) wijsdom.

12) vrucht.

13) om begeert te worden boven gout en veel dier gesteente.

+ 167

14) in die te hoeden is.

[p. 114]

ginathe thenin schalke,	vergenadich^1) dinen knecht
Of sie min ne werthon geweldig,	Of se mijner niet geweldich en werden
than ik un bemillam^2) wezen scal,	dan zal ic onbevlekt^3) wezen
fan meistero misdadin	van de meeste misdaden
in solon wesan that	en zullen wezen dat
gelicum sulum spraken	gelijken sullen de spraken
minis mundis^4) in gehugenisse	mijnes monts en geheugenisse
minis hertin	mijnes herten
in thinro tegenwoordichz^5)	in dijne tegenwoordichz
dinicero.	altijt.^6)

Volcht eene zeer oude Beschrijvinge der tien Geboden / in de Vriesche sprake beschreven / wort van den eerweirdigen D. Festus Homnius⁷⁾, in het Schat-bouc⁸⁾ aengeteykent dusdanich

Van de⁹⁾ tiaen wird / dit sint da tiaen¹⁰⁾ wird.

Israhel dijn God is een weer God.

Him scheltu tienia / en¹¹⁾ sijn era mit nene

Fraemde Goden menzia /

Israhel dijn God scheltu / neen byld makia¹²⁾ /

Fan alle da creatura deer bida Himel fliucht /

jefta¹³⁾ op der eerde swerft / en in de¹⁴⁾ wettere suomt /

want ic mine ontank wrec¹⁵⁾ al toe da fyarda / en

mine tank¹⁶⁾ laenie / al toe da tienda¹⁷⁾ /

⁺Israhel dijn Godes nama¹⁸⁾ scheltu naet for swerra /

Ner tot¹⁹⁾ nene ydelnisse / op tyaen sonder need /

Israhel dis Sonnendeis fira scheltu naet forjetta /

Disse fyower boeden waren²⁰⁾ in eenre taefla /

Israhel era dijn Fader / en dijn Moder / hoe du lange

libbe op der eerda

Hoed dy van Hoerdom /

Hoed dy van Manslachta /

Hoed dy van Tyefta /

1) Sy genadich.

2) unbemillam wesen.

3) onbemalen.

4) mundts.

5) an gegenwirdi thinro.

6) stedes. Er volgt nog bij v.d.M.: ‘En, sic locuti sunt patres nostri tempore Caroli Magni’.

7) l. Hommius.

8) Het Schat-boeck der Christelycke Leere ofte Uytlegginghe over den Catechismus van Docter Zacharias Ursinus ... overgezet ... door Festus Hommius (Leiden, 1602); z. Inl. § 2b. Andere vormen bij Hommius zijn:

9) da.

10) tyaen.

11) ende.

12) bijld mackia.

13) iefta.

14) ende in da.

15) ick mijne ontanck wreck.

16) mijne tanck.

17) tyenda.

+ 168

18) naema.

19) to.

20) weren.

[p. 115]

Hoed dy van falsch Tiuch¹⁾ /

Hoed dy van onnetter byeringe²⁾ / alle der tingena

deer dijn nesta aegh mit mara riucht dan du.

In deze outste schriften / kan men verscheyde opmerkingen van den gront onzer woorden zien / doch niet volkomelic den stant van de Sprake dier tijden maer in de laetst-voorgaende vierhondert jaren / is de Tale tot deze onze tijden toe / dagelix meer en meer gezuyvert / besnoeyt ende verbetert.

EYNDE.

1) tjuch.

2) onnetter bijeringe.

3) cf. Nederd. Sp. 59: ‘De tusschen-stelling is een ofte meer woorden / die inde reden gevoegd zijnde / de zelve meer verklaringe geven: de welke zomtijds ofze daer al schoon uytgelaten wierden / zoo zoude nochtans de reden volmaekt konnen wezen: ...’

1) l. Wĕrker. De bedoeling is wschl.: de voc. op zichzelf is kort, maar de silbe is ‘lang’, heeft klemtoon. Zo toont het volgende vb. twee korte vocalen ĭĭ.

2) v.H. laat onder deze benaming - anders dan in A - ook syncope, apocope en synaeresis vallen; het zijn alle ‘verkortingen’ en ‘nobis fere idem’.

3) l. Anti-thesis.