De Nederduytsche spraec-konst ofte tael-beschrijvinghe

[p. 1]

[De Nederduytsche Spraec-konst ofte Tael-beschrijvinghe]⁺

+ Titel. Spreuken: Tael-spreuken (zie B 32), uitdrukkingen; ook deze tonen ‘veranderingen’, buiging.
Keerzijde van het titelblad. Het eerste citaat van Horatius (Ep. ad Pis. 70-72) ook in A. Het tweede vindt men in Ep. ad Pis. 292-294.

[p. 2]

Horatius de arte poëtica.

Multa renascentur quae iam cecidere, cadentque,
Quae nunc sunt in honore vocabula si volet usus,
Quem penes arbitrium est, et jus et norma loquendi.

JDEM AD POËTAS.

          - Carmen reprehendite quod non
Multa dies, et multa litura coercuit atque
Perfectum decies non castigavit ad unguem.

[p. 3]

⁺Aen de¹⁾ Eer-waerdigen Hooch-geleerden DD.²⁾ Antonius Thysius
Rector Magnificus ende Proffessor der H. God-heyt³⁾ in de hoge Schole tot Leyden.
Ende aen den Vernaemden⁴⁾ Tael-geleerden Heere Antonius de Hubert, Doctor in de Rechten.

Het tegen-woordich voornemen behooren⁵⁾ ons billic by eenen yghelicken van haet en laster te bevryden, door dien wy aen eene zo-verlatene zake, onze hulpsame genegentheyt trachten te betonen, maer overmits dat een voornemen⁶⁾ nochte ooc eene lovelicke Daet, ons voor de quaet-willicheyt der Wan-gunstige bevryden en kan, zo bieden wy het tegenwoordige aen de eerwaerdicheyt ⁺V.E.⁷⁾ zekerlic achten-[A2^vo] de dat vele quaet-tongige, door V.E. uyt-nemende aenzienelikheyt, haer als gerust houden zullen.

Ende dewijle V.E. de verbeteringe onzer Tale, met den E. Aldegonde aengevangen, noch door eene onveranderlicke genegenheyt zonder aflaten ganschelic bevordert, zo hebbe ic vertrout dat deze mijne aenbiedinge V.E. in generleye wijze verworpelic zijn en zal, vorders verhopende met de uyt-nementheyt dezer Letter-eewe, het gewenscht eynde⁸⁾ onzer moederlicke Sprake te bekomen.

Hier mede V.E. zeer-aenzienelicke Tael-lievende Vaders⁹⁾ in de genade des Alderhoochsten bevelende,

Christiaen van Hevle

V E toegeneychde Dienaer.

+ A 2

1) Drukfout voor den; zie de volgende aanspraak.

2) Divinitatis Doctor.

3) Godgeleerdheid. WNT: navolging van mlat. divinitas.

4) vermaarden.

5) Er is een d uitgevallen; de n is wschl. hiaatvulling, cf. v. Helten § 56. In A staat: behoorde.

6) ondernemen en bedoelen.

+ [A2^vo]

7) Uwer Edelheden; genitief evenals het volgende U.E.

8) voltooiing.

9) Vocatief.

[p. 4]

Voor-reden.

De beschrijvinge der Neder-duysche¹⁾ Sprake en heeft in de voor-gaende tijden niet wenschelic²⁾ konnen geschieden, om der gemeyne Schriften onvolkomenheyt wille³⁾, waer door ooc het voornemen der aenzienelicke Tael-bezorgers Koornhert, de Amsterdamse Letter-konstenaers, Aldegonde, Kilianus en andere, byzonderlic schijnt verhindert⁴⁾ te zijn.

Maer overmits onze Tale tegen-woordich met verscheydene onver-beterlicke werken meer en meer verlicht wert⁵⁾, en gelijc Horatius zegt⁶⁾, onze Poëten niets onbeprouft gelaten en hebben, zo is ons oog-merc uyt de uyt-nementheyt dezer Eewe, een nodich nuttich en ordentlic Tael-gebruyc aen te wijzen: De bequaemste tijt der Tael-beschrijvinge zoude ontwijfelic in lang voorgaende Eewen geweest hebben, in welke onze Voor-vaders alles hebben konnen invoeren⁷⁾, datse tot het gemeyn⁸⁾ bevonden te behoren, Nu daer-entegen is ons Gehoor zo teer, ende het Gezicht zo scherp, zo datter niets lijdelic⁹⁾ en schijnt, het en zy gebruykelic¹⁰⁾, kort¹¹⁾, zoet¹²⁾, ja zelf¹³⁾ de volmaektheyt overtreffende.

En aengezien onder onze Tael-lievelingen¹⁴⁾ verschil is, in het na-volgen of af-wijcken des gemeynen gebruyx, zo en achten wy het niet ondienstich, van het oordeel der Sprake¹⁵⁾ eenige Tael-wetten voor te stellen.

1.	Het gebruyc eener Tale, stelt de byzonderste en krachtichste wet.
2.	Hier naer volcht de reden, welke alles met toe-latinge des gebruyx regeert.
3.	^+Men behoort zorch-vuldichlic acht te nemen om het onderscheyd der Geslachten, ende der Gevallen te behouden, welke tot nootzakelicken dienst, ofte tot Cieraet in alle geachte spraken plaetse hebben.

Dewijle het dan blijkt dat het Gebruyc na de Reden aengeleyt een oog-merc ter Volkomenheyt¹⁶⁾ is, zo achten wy deze waerschouwingen vorderlic, om het Gebruyc met Reden te overwegen.

1. Het gemeyn Spreken, trekt altijt na kortheyt der woorden, en zoet-vloejentheyt¹⁷⁾ der silben, en is om des veel-voudigen gebruyx wille¹⁸⁾ den gemeynen ooren alder aengenaemst.

2. Zommige woorden en hebben geen aenzienelikheyt¹⁹⁾ in het spreken, welken²⁰⁾ nochtans het Schrijven of Redenen eene wenschelicke bequaemheyt uytdrucken.

1) Mogelijk phonetische spelling, maar wschl. een drukfout.

2) naar behoren.

3) vanwege het gebrekkig taalgebruik van de in de algemene volkstaal gestelde werken.

4) gehinderd, bemoeilijkt.

5) wordt.

6) In Ep. ad Pis. 285: Nil intentatum nostri liquere Poetae.

7) in zwang brengen.

8) de gemeenschappelijke taal.

9) aanvaardbaar.

10) door het gebruik geijkt.

11) met verkorting van oudere vormen.

12) gemakkelijk uitspreekbaar; vgl. B 147-150.

13) zelfs (schertsend gezegd).

14) taalminnaars; vgl. zwerveling, vluchteling. de afl. van trans. ww. is ongewoon.

15) aangaande de juiste beoordeling der taal.

+ [A]

16) een weg (eig. wegwijzend teken) naar de volmaaktheid is.

17) cf. Caron 66 n. 1.

18) omdat het algemeen gebruik is.

19) zijn niet gewild.

20) Dat. plur.? Deze zou welkenn moeten zijn volgens B 75. Misschien is een n weggevallen. Betekenis dan: waaraan het schrijven of oreren een gelukkige geschiktheid (gepastheid)weet te geven? Of moeten we lezen: in het schryven (tegenover in het spreken)?

[p. 5]

3. Het schijnt dat onder alle geachte Volkeren een gemeyn¹⁾ ende een byzonder ¹) Tael geweest is.

4. Het acht-baer gebruyc²⁾ is ooc door het gemeyn spreken, dik-maels in vergetinge, ende de Talen ten verderve gebracht.

Want onder de Hebreen heeft³⁾ de gewoonte zo verre van hare Taelorder verscheyden geweest, dat niet allenelic de gemeyne Ioden van de Hebreeusche schriften en vervreemdeden, maer de Wetgeleerde zijn ooc, door verloop des tijts in de onwetenheyt der Hebreeusche sprake zelfs vervallen, hier af blijken eenige getuygenissen in de Griexsche overzettingen⁴⁾.

Alzo heeft ³) ooc de swaricheyt der Latijnse wetten, in het gemeyn gebruyc ⁺vermijt⁵⁾ geweest [A 4] welc gebruyc eerst slecht⁶⁾ Latijn zijnde, door menichvuldige dagelixse veranderingen, de Italiaensche sprake geworden is:

Eene sprake bestaet in twee delen⁷⁾, als in kennisse der woorden, ende in de wetenschap van de veranderinge der zelve woorden.

Aengaende de kennisse der woorden, die is in het gemeyn gebruyc byna onstraffelic⁸⁾ zo in Enkele als in Same-gevougde woorden⁹⁾, ooc in Namen van werc-tuygen en Konst-woorden¹⁰⁾, zo dat het gebruyc dezer woorden, zelf by de ongeleerde, meer verwonderlic als berispelic is.

Het ander deel der Sprake, welc in de veranderingen der woorden bestaet, is ten dele¹¹⁾ onbekent, en ten dele ¹¹) twijfelachtich, ende het byzonder wit onzes tegen-woordigen werx, ende is gelegen in het onderscheyt der Geslachten, ende de Buygingen der woorden, met den aenkleve van dien, alle Goet-gunstige willen in ons werc Horatius waerschouwinge gedenken dat het zeer swaer is, yet gemeyns eygentlic¹²⁾ te konnen zeggen, Difficile est proprie communia dicere¹³⁾, ende al is het dat wy ons vermogen zeer kleyn tot het tegen-woordich werc, erkennen te zijn, zo hebbe ic gelijc Iuvenalis zegt door onwaerdicheyt gedaen, het gene dat ic konde, Si natura negat, facit indignatio versum, qualemcunque potest¹⁴⁾.

Dat onze Exemplaren yets van de vorige verschillen, is alleen in order¹⁵⁾ en niet in de zake, in welke order wy achten eenich voordeel, door het verloop des tijts, ende de Ervarentheyt onzer Eewe bekomen te hebben.

Ooc hebben wy in alles aengeleyt¹⁶⁾, om den Nederduytschen Lezer bequamelic te dienen, Vaert wel.

1) cf. v. Helten § 96 met vbb. als: een bitter sause.

2) Zo juist genoemd ‘een byzonder Tael’.

3) Voor dit gebruik van hebben z.v. Helten § 60.

4) Met name de Septuaginta.

+ [A 4]

5) Reeds in het Mnl. is dit ww. soms zwak.

6) eenvoudig.

7) zie Inl. § 3a.

8) onberispelijk.

9) composita.

10) vaktermen van ambacht, kunst en wetenschap.

11) voor een zeker gedeelte ... voor weer een ander gedeelte.

12) juist, precies, naar zijn wezenlijke gesteldheid.

13) Ep. ad Pis. 128. Over de interpretatie bestaat groot verschil; v.H. verstaat wschl.: iets van wat allen gemeen is.

14) Sat. I. 79.

15) alleen in de rangschikking, de indeling, het systeem.

16) het er op aangelegd.

[p. 6]

⁺In laudem autoris.

Qui patrium proprio reddens idioma nitori,
Peregrina nostro verba proscribis solo,
Verbaque germanum cogis genuina sub agmen,
Non nomine tantum, at re quoque Christianus es:
Flumina enim purae plandens¹⁾ illimia linguae,
Facis, frequentes ut redundent rivuli,
Unde exsucca sitim restinguere Patria possit,
Civisque civi saepiuscule Barbarus.
Ergo te patriae prognatum in commoda civem,
Dignum coronâ quis negarit civicâ?
Daniel Gallus.

Gy die wenscht het Nederlands,
Zonder schuym²⁾ te zien in glants:
Welgespeld: in Oorsprongs staet:
Welgehecht: in Redens maet³⁾.
Ziet dit Boek, wat voordeel gy
Daer in vind, tot hulp voor dy.
Die het maekt' heb⁴⁾ danck voor daed:
Wenscht daer voor hem de genaed,
Christi aen⁵⁾ 't gemoeds verbond:
Hueld⁶⁾ met hem Doorziet den grond⁷⁾.

I. van der Schuere.

Zo t'Aertrijc is verdeelt, in water, Bergen, Dalen
Of zomen ziet een Stat, met straet en Huys bezet
Ooc een geplanten Hof, met menich kruydich bet
Of een schoon mens-gestals⁸⁾ natuyrelic afmalen,
Merc alzo hier den gront⁹⁾ der Neder-duytse Talen,
In Spelling en in Aert¹⁰⁾, der woorden waerheyt, met
Het samen-vougen van, de zeven deelkens¹¹⁾ net
Om in of buyten Rijm van t'konst-pat niet te dwalen.

Met arbeyt heen¹²⁾.

+ [A^vo]

1) pandens; vgl. hetzelfde gedicht in A.

2) onzuiverheid.

3) vs. 3-4 doelt op de hoofddelen: orthographia, etymologia, syntaxis, prosodia.

4) Imp. sg. (vgl. dy): wees dankbaar tegenover den maker.

5) Voorzetsel: voor het verbond van zijn ziel [met God].

6) Woordspeling met den naam ‘Chr. v. Heule’.

7) Zinspreuk van J.v.d. Schuere: zie Ts. 18, 259 (Te Winkel) en 37, 265 (Foncke) over Den Nederduydschen Helicon.

8) Genit. v. mens-gestalt: een natuurlijk conterfeitsel van een...

9) het wezen.

10) ‘Uytsprake of Klanc-maet’ (B 1). De volgorde der opgesomde delen van de gramm. is als in B 2. Het volgende ‘der woorden waerheyt’ wijst de Etymologia aan, ‘samenvougen’ de Syntaxis.

11) v.H. onderscheidt slechts zes woordsoorten in B. Heeft de schr. de nomina, die in substantiva en adjectiva uiteengaan, voor twee geteld? Ook de Nederd. Sp. 61 maakt een duidelijke onderscheiding tussen ‘namen’ en ‘bywoorden’.

12) cf. B 152.