De stille plantage

[p. 60]

Hoofdstuk VII

Hoeveel tijd rest er een mens die in de wildernis leeft, tot nadenken? Hij heeft zijn dagelijkse zorg aan duizend kleine dingen te wijden; met zijn instincten handelt hij; oude wetenschappen, diep-verborgen zekerheden worden in hem wakker; daarmede leeft hij, zoekt hij voedsel en verdedigt hij zich tegen boze planten, boze dieren, en helaas ook boze medemensen.

Zelden slechts vond een van de bewoners der plantage helderheid en onvermoeidheid genoeg tot overwegingen. Het leven vroeg er drukke en gestadige arbeid. Binnen enkele maanden waren alle magazijnen en behuizingen gereed gekomen; met de aanleg van tabaksaanplantingen was reeds begonnen. Willem Das liet tot diep in het land vele smalle rechte kreken graven, op de wijze van de Hollanders, en liet deze monden in een grote ringvaart met een sluis. Zo konden slaven met hun boot op alle punten der plantage komen, en de kostbare tabak nog fris en onbeschadigd in de loodsen brengen. Na het einde van de droge tijd zou ook begonnen worden met het planten van tien akkers suikerriet. En als dit wies tot schone stengels zouden allen bouwen aan een kleine suikermolen, die beurtelings door 't stromend water en door paarden kon gedreven worden. Ook was er reeds ruimte voor een stokerij, waar men het sap kon koken, opdat na enkele maanden in de grote pannen witte suiker kon worden bereid.

Slaven waren er genoeg voor 't doen van al dit werk.

Toen de woningen gereed waren, liet Raoul aanstonds een twintigtal slavinnen brengen, bijna alle zoutkop-negerinnen, die eerst kortgeleden met het schip uit Afrika gekomen waren, en die naar het zeggen van de opzichter, het best geschikt waren voor 't zware werk van een plantage-aanleg.

Hun bedrijvigheid was schoon te aanschouwen. Elke dag kreeg Bel Exil al meer het aanzien van een rijke en goedgeleide plantage. Soms kwamen er eigenaren van naburige ondernemingen des avonds bij hun nieuwe buur; en ze onthielden aan Raoul en Josephine nooit de lof die hun toekwam, om de heerlijke aanblik van de jonge oranje-lanen die tot naar het woonhuis leidden; om de

[p. 61]

hagelwitte wanden van het blokhuis en de properheid der loodsen. ‘Wanneer op de velden het gewas zo goed zal staan als hier de huizen, zei een der bezoekers, dan zult gij, Morhang, weldra de rijkste man van de kolonie zijn.’

Maar op weg naar huis zeiden de buren ook dikwijls tegen elkaar: ‘Het is te stil op die plantage, en te ordelijk. Nooit hoort men er misbaar van de negers, nooit een vloek van een der bazen of bazinnen. Somtijds schijnt hij toch teveel een dromer, deze Fransman. Het kan nooit goed gaan op de duur. Plantages moeten zijn gelijk een leger: weerbaar, in een grote prikkelbare vrees gehouden. Want zij zijn aan alle kanten door gevaarlijke bedreigingen omringd: de dieren en de slaven en het woud dat altijd weer zijn grond terugvraagt.’

En dan lachte een van hen heel hel en luidop, dat de echo over 't water klaterde, en zei: ‘Om bovendien nog te bedenken, dat twee lieve ongehuwde meisjes in die nederzetting wonen. Willem Das behoeft zich waarlijk niet tot stinkende slavinnen te begeven.’

Geen van hen kon weten hoe voor Agnes deze wildernis 't ontwaken werd uit vreemde lome dromen. Onbestemd was steeds haar leven op Morhang geweest: het wachten op iets groots dat eenmaal al haar lichaamskracht en al haar weten van haar vergen zou. En zie het was gekomen: met een mannelijke moed nam zij een deel van 't werk op zich. Op haar paard reed zij de bossen langs, om naar goede gronden voor de komende aanplant uit te zien. En dan weer voer zij in de boot de ringvaart door, om met een onderzoekend oog de sluizen en het kalven van de oevers na te gaan en 's avonds kalm en resoluut tot Willem Das te zeggen: ‘Vergeet morgen niet de dijken op te hogen.’ of tegen Raoul: ‘Denk aan de westelijke akkers.’

Beide mannen zagen haar dan aan met een vermenging van verwondering en liefde. Het uitte zich vaak bij Raoul in 't vragen om een raad of in haar lachend ‘onze opzichteres’ te noemen. Bij Willem Das, verloren blanke die veel boze herinneringen was ontvlucht in de vereenzaming en hardheid van dit woeste continent, riep zij gevoelens wakker, die hij lang reeds dacht versmoord. Met wrevel merkte hij soms, hoe hij haar nog lange ogenblikken stond na te zien, en hoe hij in gedachten haar in zijn armen nam en kuste op een stille plaats in 't bos. Somtijds keek hij haar aan met zulke grote ogen, dat zij schrok en huiverde. Zijn starre kijken maak-

[p. 62]

te dat zij hem zo vaak zij kon ontweek. Een grote wrevel kwam dan in hem op, een wrok die hij alleen maar uiten kon met enkele felle slagen op de negerruggen en een vloed van harde barse woorden tegen alles wat hij op zijn weg ontmoette, mensen, dieren, planten. Ieder zoekt voor al te grote hitte zijn beschutting; vooral wanneer de droge tijd gekomen is, waarin de wereld wordt verschroeid, opdat al 't oude afsterft en er plaats komt voor een nieuwe wasdom. Het woud wordt hoekiger, er komt meer licht, verborgen beesten van vreemdsoortig uiterlijk treden uit hun schuilplaats, er ontstaat een wonderlijk geroes van dorre takken die omlaag storten, oude stammen kraken, wespen zwermen uit, en hoog als dunne zagen over glas vlijmt 't fluisteren der slangen die zich zonnen. Welke mensen zullen dan bekommerd wezen om elkaar? Zij zoeken elk voor zich beschutting tegen dodelijke zonnebrand en sluimeren in, bevangen door de hitte, in een matte dromenloze slaap. De geheimen van het bos, plantaardige tentakels, bloemen die dan hier, dan daar staan, die zich nederzetten als zoetgeurende kapellen, hoge mierennesten, witte burchten van termieten welke koortsgeur en herinnering aan sterfkamers wasemen, zij brengen een bedwelming die alle bedrijvigheid vermoordt, die stilte weeft om alles. En de stilte is het fluisteren des doods; wie haar verneemt weet dat de dood dichtbij is; en wie haar niet meer beseft, is lang reeds gestorven.

Op het hete middaguur besloop de stilte Bel Exil. Een fluistering van ontzaglijke geheimen. Raoul poogde te denken wat er straks en morgen moest geschieden. Maar het denken vloeide traag en kleurloos weg uit hem. Een vaag instinct slechts leidde hem. Maar hoe kon hij nog de dingen scherp en helder weten? Hoe kon hij, zó door zon verblind, ontdekken dat Cécile nog bleker, stiller en in droom verloren door de kamers ging, of urenlang op vochtige schaduwplaatsen zat te staren in een vormeloze verte? Ook bij haar werd alle der ken bleek en onbestemd. Verlangen kende zij niet meer, of het luldend wachten op een sluipend einde moest een vorm zijn van dadenloos begeren.

Het oerwoud welfde over Cécile zijn duisternis; zijn grondse, van moeras verzade geuren zijn die welke op een regendag begraven mensen gevangen houden in hun lange doodsslaap. Iets in Josephine waarschuwde haar, dat Cécile gevaar liep. Maar ook zij... Zij had Raoul die dagelijks haar ganse overgave en zorg vroeg,

[p. 63]

wanneer hij nat van zweet en dodelijk vermoeid het blokhuis binnenviel; en er was het oppertoezicht op de vrouwen die de keuken en de was, het rooien van de kostgrond en het wieden van de paden verzorgden. Waar bleef in zulke korte tropendagen, tussen de erbarmloze zonnedag en de hete dromenzware nachten, tijd om na te denken over een klein meisje dat hier schijnbaar zorgeloos van boom tot boom liep? Gedachten, donkere, blaffende, in korte woorden zich uitende gedachten waren slechts te vinden bij de negers in de beide slavenloodsen. Bij de vrouwen die des avonds als het rustuur aangebroken was, lachen moesten om het dwaze doen van blanke mensen in de wildernis, Tot zij het zware stappen buiten hoorden en het binnentreden wisten van de opzichter, die een van hen, de jongste meestal, wenkte en met haar verdween in 't duister van de nacht. Dan werd het lachen spoedig dreigend mokken, en de straf van duistere goden werd in halfgezongen woorden afgeroepen over Willem Das.

Ook in de loods der mannen bleven laaiende gedachten wakker tot diep in de nacht. Welke blanke man begrijpt een neger? Er werd gemord om onrecht bij het werk begaan en door een godverloren dromer als Raoul niet opgemerkt. Wrok was er ook om al de nachtelijke bezoeken die de opzichter de vrouwenloods bracht, waar elke slaaf zijn vrouw of zijn geliefde had, die hij verstond met heimelijke tekens, diergeluiden, een gebroken twijg, en die hij bij het ochtendkrieken zag terugkeren uit het klein gebouwtje aan de bosrand, waar de opzichter alleen woonde.

Enkele malen, als een zware wolk zich voor de zon schoof, kwam verlangen bij hen op, om heel ver weg te zijn, gevlucht uit deze stilte. Spijts zichzelve dacht Raoul dan aan de klare blauwe dagen op Morhang, en fluisterde Josephine zichzelve toe dat het nu tijd werd voor een kind. Wanneer er zoveel werk voor mannen is, houdt een vrouw een schoot vol liefde doelloos over en het weegt haar zwaar; en ongemerkt druppen tranen uit haar ogen op haar handen, zonder dat zij weet waarom.

Ook kwamen uit de stilte fluisteringen murmelen aan haar oor, die zij nog niet bespeurd had. En des nachts herhaalde zij het, juist alsof zij droomde, aan de oren van Raoul: ‘Deze plantage zal eerst over twintig jaar ten volle bloeien. Maar voor wie? Nu moest het kind toch komen?’ En met kussen en omhelzingen moest hij de

[p. 64]

snikken stelpen die het diepste van haar lijf steeds doorschokten. Dan, bij 't naderen van de dag vermande Josephine zich weer; alleen haar handen werden dunner, en bedachtzamer haar stappen. En Cécile zag plotseling op een morgen, aan vermoeide kringen om haar ogen, dat het heimwee naar de milde mensenstemmen in een veilige herbergzame stad, niet slechts bij haar, maar ook bij Josephine leefde. Daarmee viel haar laatste weerstand weg. Het is een dwaze droom om hier te zijn, dacht het meisje. Een droom die wij helaas ten einde dromen moeten. Maar hoe lang, waarvoor? De wouden en de wereld zijn vol onverzettelijke machten, die ons dwingen dingen aan te raken welke branden in de handen, en te gaan langs paden die wij al lopend bijster raken en vergeten. Weet Raoul waarvoor dit alles moet gedaan zijn en geduld? sprak diep in haar een stem, die zij dan, aangegrepen door een grote angst, terstond deed zwijgen. Uit deze ingeslotenheid van bos en water zou zij wel een uitweg willen zoeken. Maar zodra zij uit de omheining der plantage bij de bosrand kwam, was 't haar alsof uit duizend duistere grotten van vergane stammen en omlaaggestorte takken vurige ogen van afzichtelijke monsters loerden, en het schreeuwen van hun prooi te horen was uit verre watervallen. Wilde sprookjes kwamen uit de donkere humus aangeslopen, en verstard bleef zij er staan, totdat een neger haar kwam roepen voor het eten.

En zoals in haar een felle afkeer groeide voor het woud en 't donkere water, zo ontstond ook afschuw in haar voor het doen van Agnes, die verhardde en vermannelijkte bij het werk. Als zij aan kwam draven, schrijlings op het paard gezeten, of met 't hakmes heesters kapte, scheen 't Cécile toe alsof deze vrouw een vreemde voor haar was geworden. Dan weer zag zij hoe de blikken van de opzichter haar zuster bleven volgen, en in de beklemming van een plaats waar vruchtbaarheid en groei uit iedere korrel gronds en ieder bloempje tegengeurt, kreeg 't onbewust vermoeden van een bronst iets afschrikwekkends voor het meisje.

Ook Agnes voelde achter zich en om zich heen de aanwezigheid van troebele mannenblikken, die haar onverdragelijk werden en wier angstige betovering haar toch ook aantrok. Hierom kon zij zelfs Raoul niet meer verdragen, en reed zij alleen de verste dammen af, om doelloos zich met mes en houwer door het bos een weg te banen. Of zij stak de brand in dorre velden en in schuimige termietennesten. Eens had zij op zulk een tocht op eenmaal vlak

[p. 65]

voor Willem Das gestaan, en zo diep drukte zij de sporen in de flanken van haar paard, dat het dier haar van zich afwierp.

Willem Das kwam toegesneld om haar te helpen, maar toen zij zijn warme hand en aan haar heupen voelde, schopte zij en sloeg zij hem. De ander beet zich op de lippen; toen begon Agnes te schreien, en terwijl de opzichter hulpeloos in 't rond ziend weer de riemen van haar paard ging gespen, liep zij wild, zo snel zij kon de slavenloods in, bleef hijgend staan, vlak voor de neger Isidore die zijn ogen neersloeg, en geknield, zonder bevel, de modder van haar laars begon te krabben.

Sinds die dag kwam Agnes dikwijls in de slavenloods. Het was de plek waar zij de meeste veiligheid om zich heen wist, want de zwarte mannen bleven in een wijde kring rondom haar staan. Misschien was het hun mogelijk om van haar te houden, bewust van een gemeenschappelijk bedreigd zijn, een gemene vijand. Daar ontstonden dan brokstukken van gesprekken, vooral met Isidore die met een scherp en kalm verstand de dingen zag, maar soms met grote drift sprak, welke bruusk verstilde tot verzoening wanneer hij een glimp van onrust zag in de gebaren van de jonge vrouw. Een blik van hem was ook genoeg om stilte te brengen in de slavenloods; een enkel woord, haast achteloos gezegd in het voorbijgaan deed de kalmte wederkeren in 't verblijf der zwarte vrouwen. En alleen de duisternis wist de opgekropte woede en verontwaardiging, zich uitend in onvaste klanken en gekreun, wanneer hij 's nachts alleen de dingen overdacht, in die vreemde onnatuurlijke stille plaats te midden van voortwoekerend, vegeterend leven. Des avonds toen Agnes alleen zat met Raoul op de veranda, zei ze: ‘Waarom neem je niet een andere opzichter?’ Het was haar schier ontvallen, want zij wist dat deze vraag een lange reeks verklaringen zou vergen, van dingen die zij moeilijk zeggen kon omdat zij vaag en onbenaambaar waren. Zij wist alleen 't uiteindelijke van haar gedachten vast en klaar te zeggen: ‘Er moet een andere opzichter hier zijn.’

Raoul sprong op. ‘Waarom? Heeft hij je iets misdaan?’

‘Mij heeft hij niets misdaan, sprak Agnes nadrukkelijk. Maar ik denk toch dat hij niet de rechte man is, hier op deze plaats.’

‘Zijn diensten zijn onschatbaar. Hij heeft heel de aanleg van de suikervelden...’

‘Zijn wij hier dan niet om mensen? Of om suiker?’

[p. 66]

‘En ik dacht juist dat jij, Agnes, die je hebt teruggetrokken van al 't menselijke hier, alleen maar oog had voor het werk en de groei van Bel Exil.’

‘Misschien. Maar Willem Das kan toch vervangen worden?’

‘Waarom?’

Zo bleven hun gesprekken in een cirkel draaien. Hoe kon Agnes duidelijk maken aan Raoul hetgeen haar zelf niet klaar bewust was: dat de haat der negers tegen Willem Das, omdat hij hen als wezens zonder ziel behandelde, het leven hier vertroebelde en de stilte maakte tot vergiftig wasemen van een moeras omringd door stervend hout.

De duisternis die bij de overwoekering van planten, bij 't ononderbroken groeien, sterven, herontstaan en weder sterven tussen de miljoenen heesters, varens, bomen, winden en lianen hangen blijft, spreidt zich ook om de mensen en doet ze leven ten koste van elkander, onbewust van elkaars ondergang. Zij ademen elk hun eigen leven en verstaan de woorden niet die de ene tot de ander spreekt. Een zware regen komt en veegt de bossen schoon, doorweekt de vermolmde bodem; oude reuzen vallen, slepen heel de aanhang van lianen, orchideeën, slingerplanten mee ten val. Een zwerm wespen, waterluizen, mieren bouwen zich hun woningen daarin. Straks komt een wilde kreek en spoelt het al uiteen, een bruine humus zinkt ten bodem, nieuwe planten schieten op, omringd door zwammen en door varens. Eindeloos en eindeloos wreed gelijk het leven zelf, is de ondergang van het woud van de woudbewoner.

Zal er ooit één mens gevonden worden die dit lot ontkomt? Een soort van willoosheid ontstaat, een schijn van vrijheid waarin ieder leeft, alnaar de wetten van een diep en overoud instinct hem nopen. Vroegere levensvormen, atavismen keren weer. Raoul begon te leven zoals weleer op Morhang een adellijke krijgsman had geleefd: een weinig zorgeloos, tussen slaap en waken in, te zeker van zijn morgen en de goedheid der vazallen; te zeker om zich ergens twijfels toe te laten, daar de trage onderstroom van een door alles dringende melancholie hem meesleepte met even grote zekerheid, als de snelvlietende rivier een kano. Bij Josephine waren het instincten van de moeder die zich langzaam loswoelden als sterke ranken uit de oksels van een plant. En zoals zulke planten om zichzelf heen kronkelen en nederbuigen wanneer zij hun steunpunt missen, zo

[p. 67]

kreeg 't sterke, stil-beradene van Josephines wezen een wankelmoedigheid, die zwaar woog op Raoul en op haar beide zusters. En wie in zich 't instinct draagt der verschrompeling, zal groeien en vergaan gelijk de schimmelplanten, snel en zonder bloei. Eén nacht van damp en dauw is lang genoeg om leven en vergaan, geboorte en dood te brengen voor dezulken die in eeuwige schaduw leven, zich niet heffen kunnen tot de zon. Cécile hoestte, hol, alsof een specht zijn snavel tegen een vermolmde stam aan sloeg. Alleen de dompige echo's van de bosrand hoorden het, en de verschrikte apen die met een verwrongen grimas buitelend vluchtten in de wildernis. In anderen weer groeien de instincten groot en hoog. Zij worden als de reuzen in het woud, die eeuwen blijven staan, beschut voor storm en droogte. Maar als eindelijk hun uur van val gekomen is, dan wee de toeschouwer van dit verschrikkelijk tafereel. Want grote flanken worden uit het vlees der aarde losgescheurd, en donkere sappen stromen, sijpelen, hangen verronnen, zwart als bloed. En zwermen kevers, mieren, rupsen rukken aan; in weinige uren hebben zij de vernietiging van een eeuwenoude groei voltooid. Zo zwaar en dof klinkt nergens 't ploffen van de dood. Zo zwaar en dof als Willem Das stapt niemand over de terreinen der plantage. Er was nu een heel simpele gedachte in hem opgekomen, zó eenvoudig, dat het hem verwonderde dat hij niet eerder daaraan had gedacht. Hij zou Agnes ten huwelijk vragen aan Raoul. Een deel van de plantage kon hij dan zelfstandig gaan beheren, en op zekere dag zou misschien alles aan hem toebehoren, als er in het blokhuis nooit een kind kwam, en bij hem misschien...

Op een avond toen hij met Raoul de versgebrande velden langs reed, en de kleine pluimen rook die hier en daar nog uit de zwarte korsten grond opstegen zich vermengden met een lichte nevel die de avondstond beduidde, kwam hij dichter dan gewoonlijk bij de Fransman rijden. Late gouden zon gaf een geheimzinnig tintelen aan alles, maar zijn ogen waren niet te zien onder de zware luifel van zijn breedgerande hoed. Plotseling, zonder inleiding was hij begonnen: ‘'t Is niet goed in deze oorden dat een man te lang alleen zij. Boze sappen kruipen op in hem, vertroebelen zijn bloed. En dan, waarvoor verricht een mens meer werk dan nodig is, wanneer hij toch alleen blijft?’

Je bent toch vrij om naar de stad te gaan en weer te keren als je wilt.’ ‘Neen, sprak Willem Das. Ik wil gaan trouwen.’

[p. 68]

Raoul reikte hem de hand. ‘Van harte wens ik je geluk, mijn vriend. Een vrouw te vinden in dit land betekent een gelukster te bezitten; en 't is duizendvoudig beter dan te leven zoals andere planters met een schaar van concubines. Jammer zal het enkel zijn, wanneer je ons gaat verlaten.’

‘Ik heb vaste grond gevonden. Waarom zou ik weg gaan? Als ik trouwen wil, dan is het met een vrouw die ik vereer. Ik heb je trouw gediend, Morhang, zo goed ik kon. Is het vermetel als ik om de hand van Agnes vraag?’

Raoul bezag de korte kloeke man die onverzettelijk geklemd zat op zijn paard, sterk en gedrongen, met de brede hardgeworden handen en de rode stierenek van blanken die een werelddeel veroveren. Hij wist dat ze op een punt gekomen waren waar oerkrachtige begeerten zich als zware cataracten storten in het avontuur. Wie kan watervallen keren? ‘Een vrouw als Agnes, sprak Raoul, moet je veroveren, mijn vriend. De tijden zijn reeds lang voorbij, dat ik gelijk een vader tot haar spreken kon en raad gepaard doen gaan met zachte dwang. Ze komt en gaat en handelt juist gelijk zij wil, vandaag; en veel daarvan begrijp ik niet.’

Al rijdend spraken zij nog voort; niet meer in klare zinnen, maar met losse, halfverslikte woorden: ‘Vrouwen blijven... moordende plantages... toekomst... negers... een verwildering... ik heb toch ook een hart...’ Tot ze ongemerkt bij het blokhuis kwamen, en op eenmaal, daar Agnes op de veranda stond en de beide ruiters niet zag naderen, Raoul haar riep en zei: ‘Een klein palaver, zuster, hier in deze schaduw, en een weinig buigen over onze harten...’ Willem Das reed groetend weg.

‘Ben je al tot de nieuwe suikerakkers doorgereden?’ vroeg Agnes om hem af te weren, daar iets plechtigs in Raouls stem haar kwam waarschuwen.

‘Ik zag ze. Maar ik zag vandaag niet enkel planten. Ook mensen merkte ik op.’

‘Het werd tijd, Raoul. De planten overwoekeren hier de mensen. Sprak je met de negers? Krijgen ze uitbouw aan hun loods, waarover ik je laatst gesproken heb?’

‘Ze krijgen alles als de aanplant is voltooid. Maar de overwoekerden hier, dat zijn wij misschien. Mijzelf moet ik uitzonderen, ik ben volmaakt gelukkig, ofschoon niet de vorst die 'k mij gedroomd heb, en de republiek die ik mij dacht nog veel te wensen over laat.

[p. 69]

Doch anderen zijn er die zo goed bedeeld niet zijn door 't lot als ik; op wie de stilte der plantage zwaarder weegt dan nodig is. Een van diegenen ben ook jij misschien.’

En zich herinnerend de kinderlijke tederheid die tussen hen soms was op witte avonden, daarboven in de slottuin van Morhang, sloeg hij zijn arm om haar schouder met een links gebaar. Het voelde niet natuurlijk aan, en ongeduldig schoof Agnes naar achteren: ‘Ik begrijp je niet. Ik heb nog nooit geklaagd, daar ik hetzelfde wil wat jij zoekt: een land dat rijk gedijt en waarin mensen goed en vrij naar eigen keus hun leven leiden en gelukkig zijn naar eigen aard.’ ‘Je weet dat ik je liefheb als een broeder, sprak Raoul, en dat na het geluk van Josephine mij niets zozeer aan 't hart gaat als het jouwe. Maar het is toch niet het doel der schepping dat een vrouw alleen blijft, over bermen en door bossen dwaalt als een ervaren planter, werkt gelijk een man. Er moeten ook in jou heel diepe tederheden...’ Overeind sprong Agnes; zij begreep. ‘Je wilt mij uithuwelijken! Aan wie?’

‘Een vrouw als jij... Nu spreek je dwaasheid. Enkel wilde ik zeggen, dat niet jij de enige vereenzaamde op Bel Exil bent. Niet Cécile bedoel ik... Zij is nog een kind. Maar Willem Das. Hij vroeg mij als een eerlijk man mijn schoonzuster ten huwelijk.’

‘En jij hebt toegezegd?’

‘Niets zegde ik hem toe. Je bent geen kind meer, en hier gelden nieuwe wetten.’

‘Morgen verlaat ik de plantage. Deze man... ik heb je wel gewaarschuwd... afschuw proef ik, als ik enkel aan hem denk...’

‘Dan is het immers uitgemaakt, sprak Raoul kalm. Op deze dingen komen wij niet meer terug.’ Maar lang nog zat hij na te zinnen op de woorden, waarmee hij aan de opzichter het antwoord van zijn schoonzuster zou zeggen, zonder hem te zeer te kwetsen. Want hij vreesde dat op Bel Exil een van hen beiden weg zou gaan wanneer de ander bleef. Alleen vergat hij, dat het woud zo licht een prooi niet prijsgeeft. Vluchten is daar: zich nog dieper in de warreling van planten te begeven, tot ze het gewonde dier omsluiten als een net, en uit de bomen plotseling tentakels schieten die met vele kleine napjes duizendvoudig doden. Evenals de vele uren en gebeurtenissen onze levenssappen uitslurpen, tot eindelijk de grote lethargie, de droom der giftige schaduwbomen is begonnen.

Noch Willem Das, noch Agnes echter ging. Het leven der plantage

[p. 70]

scheen geen schok gehad te hebben. Alleen een grotere somberheid was in de blik van de opzichter gekomen. Scherper klonk de stem waarmee hij naar de slaven riep, en harder viel de zweep op hun ruggen als zijn toorn was gewekt. De negerin met wie hij 's nachts zijn leger deelde, bloedde soms van de mishandelingen waarmee hij haar van zich afwierp. En des avonds groeide het gemurmureer der slaven in de loodsen. Heimelijke tekens gaven zij elkaar, die duidden op onthalzen en vergiftigen. Maar geen van hen durfde de opzichter iets kwaads te doen, want hij was sterk en snel van straffen, en het leven der plantages lang gewend.

Bij Agnes had het spreken met Raoul de poort geopend voor veel boze dromen. Daarin liep zij over avondlijke regenwegen, zoekend naar een slank, van olie glimmend dier, een hert misschien, het was onkennelijk van gestalte. Altijd verder drong zij door in 't bos. Een klein pad opende zich voor haar, het sloot zich weer onmiddellijk achter haar schreden en steeds dieper bogen zich de hoge varens met hun vochtige bruine zaden over haar schouders. Plotseling kwam er een soort van glinsterlicht, als wanneer men in de verte een open plek ontwaart, waar even is te zien hoe de zon gaat dalen. Er viel een zachte vermiljoene weerschijn over 't pad, en eensklaps hipte voor haar neer een grote kikvors, klein-gedrongen maar heel kloek en snel. Het dier zag haar met grote glazige ogen aan, en sperde wijd zijn bruine kaken open als om iets te zeggen. Doch alleen het zoete roepen van een avondvogel was te horen. En plotseling viel de nacht. Zij kon geen hand meer voor de ogen zien en wist geen weg meer. Overal stuitte zij op bomen, dichtineengevlochten planten. En zij voelde 't naderen van de grote kikvors, zonder dat zij hem ontwijken kon. Een kilte sloeg haar tegen van zijn slijmerige aanwezigheid, zij voelde het schuren van zijn bultig-ruwe vissevel tegen haar benen en haar armen. Wild en opgejaagd vloog ze op een boom toe, die ze omklemde, hard en vast, hoewel het scheen dat hij meegaf en wankelde. Dwaze geluiden, apen, vogels, muggen, zongen om haar heen. En bij dat zingen voelde zij de boomstam in haar armen weker worden en elastisch. Vlees geworden planten vielen over haar, verpletterden haar gans, terwijl zij weggleed in de killelidderigheid van een immense kikvors. Rillend werd zij wakker, in een niet meer weg te wassen onbehagen, alsof onreine handen haar een nacht lang hadden aangeraakt. Zij kon Raoul en haar zusters niet meer aanzien; een grote schaamte

[p. 71]

was in haar gekomen; Willem Das ontweek zij met de slimheid van een dier; de eenzaamheid was haar 't lichamelijk terugvallen in deze droom. Haar laatste heul was bij de negers in de slavenloods. Zij wisten reeds haar komen. In de ruimte waar de mannen bij elkander zaten was een hoek waar niemand van hen ging zitten, ook als zij wegbleef. Zij beschouwden haar als een verstotene, die door de haren niet meer werd geduld, en dachten het vanzelfsprekend dat zij troost zocht bij gesmaden en verdrukten. Doch de afstand tussen meesteres en slaven bleef; veel werd er niet gesproken; zelden maar zei Agnes iets. Zij luisterde slechts naar de eindeloze dierverhalen waarmede de mannen zich de tijd kortten, en naar het mistroostige gezang dat half geneuried, half geschreid werd in een soort van trance. Vroeger was zij liever naar de vrouwenwoningen gegaan, waar kinderen gezoogd werden en waar een huiselijker bedrijvigheid bestond. Maar sinds een avond, toen zij later was dan anders, Willem Das daar binnenviel, en zij begrepen had uit de verschrikte blikken en een snel gebaar van een der vrouwen wat die komst beduiden kon, was zij bevreesd er heen te gaan. Wel was de opzichter onmiddellijk teruggekeerd toen hij haar zag; maar in dat ene korte ogenblik keken zij beiden in elkanders ogen, en 't was Agnes plotseling, alsof zij weer temidden van dat kille dromenbos in 't duister stond.

Ook had zij bij de mannen een gevoel van veiligheid, dat elders niet bestond. De slaven in hun schichtige onderdanigheid waren als redeloze wezens, trouwe honden, stervelingen van een andere orde, brakken rondom een vertwijfelde Diana geschaard. En iets van de sterke en beschermende kracht der mannelijkheid bespeurde zij toch ook, zo vaak zij sprak met Isidore, die haar bij het huiswaarts keren begeleidde met lantaarn en stok. Op deze weg van enkele minuten zag zij hem in 't maanlicht gaan; het zwart van zijn halfnaakte lichaam leek slechts schaduw van een wolk. Zij zag alleen nog de gestalte, groot en fier en sterk, de volle spierenbundels van zijn dijen en zijn armen. En een keer, in een vertedering die zij zelf niet begreep, vroeg zij hem: ‘Ben je hier tevreden, Isidore?’ De neger aarzelde te antwoorden, doch hij voelde dat zij hem strak aanzag en zei: ‘Ik ben heel gelukkig u te dienen, misses.’ Uit de tuin rondom het huis kwam een bedwelmend zoete geur van witte bloemen, die alleen des nachts zich openen. Er wuifde een betovering van blond vervloeiend licht over haar handen en haar witte

[p. 72]

kleed; de neger leek haast opgelost in 't duistere van verderop; alleen zijn ogen blonken als twee zwarte sterren, en het witte van zijn glimlach scheen een weerglans van de maan. Het blokhuis was in diepe rust.

Bij de veranda boog de neger om haar laarzen uit te trekken vóór zij binnentrad. Toen, om zich te steunen, of in de vertedering der nachtelijke heimelijkheid, legde zij haar hand op zijn naakte koele schouder. En met een gebaar van grenzeloze aanhankelijkheid boog zich de neger dieper; zij voelde dat hij kort maar zeer intens haar voeten kuste, en wegsloop als een schuwe tijger in het donker. Agnes kon aan niets meer denken, alle wetenschap en alle voelen scheen op eenmaal uit haar weggevloeid, zij moest zich staande houden aan de deur en zuchtte diep, totdat de koelte van de nacht ook in haar lichaam vele donkerten verruimde.

Nu werd het Agnes meer dan een plicht om zo vaak het werk dit toeliet in het mannenhuis te zijn. Zij wilde iets begrijpen van 't geheim dier zwarte koppen, van de aarzeling die koninklijke gratie gaf aan sommige van hun gebaren. Maar na die ene avond was er een soort schuw vermijden bij Isidore gekomen. Dikwijls als zij kwam was hij er niet, en de anderen wisten nooit te zeggen waar hij heen was.

Zij bedacht dat hij gemakkelijk een vriendin kon hebben onder al de zwarte vrouwen van Bel Exil. Er werden geen huwelijken gesloten, maar de meesters der plantages zagen jaarlijks het getal der slavenkinderen zich vermeerderen, en zij betreurden het geenszins. Maar dit is heidens en onduldbaar, dacht Agnes, en zij voelde zich wrevelig tegen de neger, omdat zij zulk gedrag te beestelijk vond. Doch zozeer wondde haar de kleine angel van een onherkende jaloezie, dat zij hem eens toen hij alleen het veldpad afliep staande hield en zei: ‘Je bent de leider van de negers, Isidore. Je moet het voorbeeld geven, en 's nachts de vrouwenloods liever met rust laten. Denk je hier opzichter te zijn? Wanneer je met een vrouw wilt wonen, zal ik het de meester vragen. Wie is het?’

Om de spade die hij in zijn hand hield, krampten zich de vingers van de neger.

‘Ik wil niet trouwen, zei hij. Er is geen vrouw...’

‘Waar ga je dan des nachts naar toe?’

‘Laat mij het nog niet zeggen, misses,’ smeekte hij het hoofd ge-

[p. 73]

bogen. Maar diep de sporen in haar paard drukkend dat het dier steigerde, riep Agnes: ‘Ik wil dat je het zegt. Of is het soms een vlucht die je beraamt?’

‘Neen misses. Hier zal ik nooit vluchten.’

‘Wat is dan dat nachtelijk uitgaan? Toverij?’

Weer schudde hij het hoofd, en sprak toen: ‘Misses zal mij niet verraden, ik weet het. Er is een blanke geestelijke, dicht hier in de buurt verscholen. Hij onderricht mij in het Christendom.’

Agnes schrok, zij wist zelf niet waarom. Als deze man een christen was, een vrije blanke, hoe zou zij de stroom van zoveel tegenstrijdige gedachten en gevoelens kunnen tegenhouden? Zij zouden haar bedelven en zij zou verzinken, ergens waar zij zich nu nog met veel geweld kon staande houden. En bij 't huiswaarts gaan zat zij te zinnen op de nieuwe moeilijkheid: het Christendom voor deze zwarten... het zou hen alleen wellicht dichter brengen tot elkaar. Was dit dan niet hetgeen Raoul ook voorstond? Waarom deed hij dan niets hiervoor?

En toen zij met hem sprak over het kerstenen der slaven, hervond zij onverwachts toch iets van de oude Raoul uit Morhang.

‘Het gaat te langzaam, zei Raoul. Ik wéét dat het te langzaam gaat. Maar het is moeilijker dan te voorzien was, dit alles te grondvesten gelijk het behoort. Er is iets dat ons omlaag drukt, dat dwingt terug te wijken en omzichtig als dieren te werk te gaan. Ik weet er geen naam voor, maar het is overal aanwezig op deze plantage, als een van die betoveringen waarin de negers geloven.’

‘Willem Das,’ wilde Agnes zeggen. Maar zij zweeg en klemde haar lippen op elkaar. Er was nog iets anders. En zij vond het vreemd te horen dat ook Raoul dit op zich voelde aandringen als een groot en overweldigend beest, waarvan de fonkelende ogen hem verlamden en verblindden. De angsten van haar verbeelding werden er nog tastbaarder door.

‘Toch mòet het kunnen en zal ik er doorheen, sprak Raoul na enig zwijgen. Maar hoe het eerst? Soms is het of ik in deze opgeslotenheid het spoor ben bijster geraakt, en ik weet niet meer naar welke kant te gaan. Iets voel ik reeds van deze starre wetten, waaraan al de planters hier gehoorzamen: platbranden, zaaien, oogsten, dan opnieuw, opnieuw, opnieuw. En aan niets anders denken.’

‘Het is misschien, sprak Agnes, omdat alles hier nog ongekerstend is. Wanneer de slaven zich gaan voelen als de poorters van een

[p. 74]

stad, zal alles toch vanzelf veranderen. Ze moeten leren christenen te zijn, een wet van hogere liefde kennen.’

‘En wij dan? zei Raoul met iets spijtigs in zijn stem. Kunnen wij 't hun leren met de dwang die ons is opgelegd, om stand te houden tegen wildernis en kommer?’

‘Ergens in de buurt houdt zich een missionaris schuil. Laat hem hier komen en hier wonen, en de negers die des avonds bij elkaar zijn onderrichten. Isidore weet hem te vinden.’

En de zendeling verscheen, verheugd dat er een plaats was waar hij niet in het verborgen 't zaad behoefde uit te strooien. Koel maar hoffelijk ontving Raoul hem toen hij zag dat het een roomse priester was. Maar niettemin bood hij hem aan, te wonen in een klein gebouwtje dat aan 't einde van de plaats achter de suikermolen stond, en dat hij zich tot bedehuis kon inrichten. De priester echter bleef slechts kort, hoezeer hij ook zijn spijt te kennen gaf. Zij waren met zijn beiden slechts voor heel het land; twee vogelvrijen die men enkel dulden kon omdat men hen nauwelijks zag, en die van plaats tot plaats, verzwakt door koortsen en ontbering moesten prediken. Wel kwam hij telkens na een maand afwezigheid terug en sprak een avond lang de negers toe, niet afgeschrikt door 't vloeken van de opzichter die voor het eerst boos en bedronken op Raoul toe kwam en zei: ‘Nu zal hier gauw het weglopen beginnen. Dit is de aanvang van het einde. Wilt ge 't beter weten dan de oude planters, die geen kraaien tussen de negers dulden, omdat daarmee ontevredenheid en tuchteloosheid beginnen? Het zal aanstekelijk zijn voor heel de buurt.’

Al haalde toen Raoul de schouders op en zei hij: ‘Heer en meester ben ik hier. Ik zal mijn slaven zo behandelen als ik zelf wil,’ toch kreeg hij spoedig reeds bezoek van andere planters, die hem verweten dat hij inbreuk maakte op de goede wetten der plantagehouders. Zag hij niet dat nu reeds zijn oogst er slechter voor stond dan het eerste jaar? De weglopers zouden ook de negers van de andere nederzettingen ophitsen; er zou geplunder en gemoord ontstaan. Wanneer hij doorging met bederf en tweedracht rond te zaaien, zouden zij zich bij de gouverneur beklagen, die dan stellig het verlof tot vestiging zou intrekken.

Hun gesprekken, kalm en overredend, dan weer heftig met gestamp van laarzen en het slaan van vuisten op de tafel, hadden Raoul wel geschokt, maar moedig toonde hij zijn onafhankelijk-

[p. 75]

heid. ‘Wij zullen zien wie of gelijk heeft, sprak hij. Wellicht schuilt iets waars in uw woorden, en ik zal voorzichtig zijn. Maar ik kan niet verloochenen hetgeen mijn hart en mijn geweten wil.’ En Josephine, die heel recht en bleek het eind van hun gesprek aangehoord had, zei: ‘Maar gij zijt immers allen ook Christenen?’ Waarop beleefd de oudste van de planters zei: ‘De regen in de regentijd, de zon bij droogte is onze god; want ieder land bezit zijn eigen goden en zijn voorbestemming heeft een ieder van ons in zijn eigen hand. Wij gaan de weg waartoe wij zijn genoopt.’

Dan lieten zij Raoul verslagen achter, met het hoofd tussen de handen, in een treurig overpeinzen waaruit zelfs de zachte woorden van Josephine hem niet vermochten te wekken. Toen was het dat Cécile binnentrad en plotseling in schreien uitbarstend, aan Josephines hals snikte: ‘Ik houd het niet langer uit... o,... ik houd het niet langer uit... Ik ben zo bang... alsof er een groot ongeluk gebeuren gaat...’ Afwezig zag Raoul het even aan, liep daarop boos, met grote stappen naar buiten, terwijl Josephine trachtte haar te kalmeren en vroeg: ‘Wat is er dan toch gebeurd?’ Maar Cécile schudde telkens van neen, en het duurde niet lang eer Josephine het schokkende gebeuren had achterhaald: dat zij wandelend achter de kostgrond om een ruiker te plukken, had gezien hoe Willem Das in hevige drift een neger tot bloedens toe afranselde. Josephine sprak er des nachts met Raoul over, die, nog nerveus van het geschil met de planters, slechts opmerkte dat een plantage niet met sentimentaliteit geregeerd kon worden. Toch voelde hij opnieuw diep in zich een woede opkruipen om het geschiede.

En alleen Agnes bleef er onkundig van en verwonderde zich er over, dat Isidore zich alweer verscholen hield, ofschoon er ditmaal zeker geen zendeling in de buurt was.

In de stilte was opnieuw alle gekerm en geruzie verdwenen. Er was nog maar alleen het ritselen van de takken, het tjuiken van onzichtbare vogels, en het langgerekte schreeuwen van brulapen tegen het vallen van de avond. Op de duur hoorden de mensen zelfs dat niet meer. En geweend werd er ook niet, want in stomme gelatenheid droeg nog elk zijn aandeel in het onvermijdelijke leed van deze wereld