De wijze kater

Boosaardig sprookje in drie bedrijven

[p. II]

[p. 3]

Inleiding

1. De auteur (Rotterdam 1864 - Zandvoort 1924)

Herman Heijermans was de zoon van een journalist. Al heel jong volgde hij zijn vader in het krantebedrijf en schreef kroniekjes, die na korte tijd zo gegeerd werden dat hij zich in 1892 als schrijver te Amsterdam kon vestigen.

Een groot aantal van die cursiefjes, zoals ze vandaag ook wel worden genoemd, verscheen gebundeld onder de titel Falklandjes (18 delen). Heijermans was daarenboven redacteur van verscheidene literaire tijdschriften, maar dat is in ons taalgebied nooit een winstgevend bedrijf geweest.

Heel vlug beproefde hij toneel te schrijven, maar vond geen gehoor in het Nederland van die jaren. Enigszins ontmoedigd ging hij zich in Berlijn vestigen (1907-1912), waar het cultureel klimaat heel wat gunstiger was. Hij deed er de ervaring op, dat de toneelschrijver zo mogelijk van heel nabij de voorbereiding van zijn stuk moet kunnen volgen, opdat uit het debat met de regisseur voor de schrijver te leren valt, wat wel en wat niet mogelijk is op de planken.

Gerijpt en gesterkt in de overtuiging, dat het toneel het massamedium bij uitstek is, keerde hij naar Amsterdam terug en probeerde het met een eigen toneelgezelschap om zijn ideeën te verwezenlijken. Van dat ogenblik af beginnen de grote successen, die hem over de hele wereld bekend maken. In volle activiteit, op een ogenblik dat hij de top van het scheppend vermogen misschien nog niet had bereikt, stierf hij vrij onverwacht.

2. Zijn levensopvatting

Voor Herman Heijermans is de kunst een middel tot communicatie van ideeën en dus uiteraard van zijn overtuiging; een literatuur die niet in betrekking staat tot de werkelijke pro-

[p. 4]

blemen van het leven, vindt hij niet verantwoord. Dat brengt met zich mee, dat hij zich geëngageerd voelt en tracht de werkelijkheid te beïnvloeden, te verbeteren.

Zijn sympathie gaat uit naar de kleine man, die bij de aanvang van de twintigste eeuw vaak leefde in mensonterende omstandigheden en de speelbal was van enkele meer gefortuneerden. Hij ziet slechts één mogelijkheid om tot een menswaardige samenleving te komen: de weg van het socialisme. Hij drukt die overtuiging uit in zijn toneelstukken, maar zonder dat te beklemtonen of zich een schrijvend politicus te wanen.

Herman Heijermans is van oordeel, dat één van de oorzaken der wantoestanden ligt in de vervreemding van de natuur. De mens heeft zich ontwikkeld tot een wezen, dat er een levenswijze op na houdt, die het natuurlijke verloochent. Hij predikt terugkeer naar en eerbied voor de mens en de natuur.

3. Zijn voornaamste werken

Herman Heijermans onderzoekt de levensvoorwaarden van de mens in een aantal milieus, in specifieke levensomstandigheden, in de wereld van de vissers, de mijnwerkers, de boeren. Hij gaat na, op welke wijze de mens zijn naaste uitbuit en wat daarvan de gevolgen zijn. Door een aantal paradoxale uitspraken brengt hij het publiek ertoe over de gegeven situatie na te denken en een oplossing te overwegen. Aldus is hij een voorloper van het moderne theater van Bertolt Brecht e.a.

In Op hoop van zegen, misschien zijn meest bekende stuk, klaagt hij de misbruiken in het visserijbedrijf aan. Arme vissers moeten de zee op in schepen die niet zeewaardig zijn, omdat de visvangst allereerst winst voor de reder moet opleveren, en een investering in nieuwe schepen het winstaandeel zou verminderen. Als vissers er het leven bij verliezen, blijven hun vrouw en kinderen behoeftig achter, zonder enige steun. De rijke reder zal dan wel een of ander caritatief gebaar stellen en met een aalmoes zijn naastenliefde bewijzen.

Het stuk is fel antikapitalistisch, maar daarom toch niet eenzijdig. De rijke reders zijn ook mensen van vlees en bloed, en als zij handelen zoals het stuk het toont, is dat niet zozeer uit slechte wil, maar omdat zij in de gegeven omstandigheden

[p. 5]

menen niet anders te kunnen handelen. Zij ook zijn kinderen van hun tijd en weten eigenlijk niet beter.

De opgaande zon schetst de strijd van de kleine middenstander tegen de genadeloze concurrentie van de grote anonieme bedrijven. Bloeimaand, een spel van het leven in de stad, Ora et Labora, een probleem op het platteland, Glückauf, een spel van de mijnen, nemen telkens andere levensmilieus tot onderwerp van studie en kritiek.

De wijze kater uit 1917 is een satire op de kapitalistische maatschappij en op de vervreemding van de natuur. Het thema zelf is duidelijk ontleend aan het oude sprookje van de gelaarsde kat, waarin een slimme kat haar baas tot markies bevordert en aan een koningsdochter helpt.

In het stuk van Heijermans maken we kennis met de corrupte hofhouding van een ingebeelde staat. Een aantal ambtenaren spelen het spel mee en profiteren van het leven in de zon: de hofprediker symboliseert de godsdienst, die volgens de schrijver duidelijk aan de kant van het gezag en het kapitaal staat.

De kater krijgt een tijdlang een rechtersfunctie toegewezen en zal dan recht spreken volgens de principes van het natuurrecht.

Hier voelen we reeds de figuur van Azdak in De Kaukasische Krijtkring van Brecht, ook al zal dat stuk slechts in 1944 verschijnen.

Dat recht spreken wordt door de koning en de hofkliek geduld zolang hun eigen belangen niet in het geding komen en het slechts om onbetekenende twisten tussen het gepeupel gaat.

Het spel loopt echter snel ten einde, zodra de stoute rechter het eigendomsrecht in twijfel begint te trekken en op die manier de bezittingen van de heersende groep in gevaar brengt. De kater verlaat dan misprijzend de wereld van de mensen en gaat terug naar de natuur, waar het veel beter leven is.

Het stuk komt voor op het wereldrepertoire en heeft in vele landen bij groot en klein een verdiend succes gekend.