'Wie heel goed kijkt, die kan hem bijna zien. Baudelaire bij de Tachtigers'

[p. 66]

Wie heel goed kijkt, die kan hem bijna zien
Baudelaire bij de Tachtigers

J.D.F. van Halsema

Wie zich tot taak heeft gesteld iets zichtbaar te maken van de présence van Baudelaire in de Nederlandse literatuur ten tijde van Tachtig, die kan, als hij het een beetje zakelijk wil aanpakken, heel gauw klaar zijn. In welke bochten hij zich ook wringt, het zal hem niet lukken de dichtende helden van de eerste generatie Nieuwe gids-dichters - Kloos en Verwey in het eerste gelid - op ook maar het geringste symptoom van interesse voor het werk van de sombere Fransman te betrappen. In hun kritieken tot 1894 - het jaar waarin de eerste fase van de rond 1880 begonnen vernieuwing op haar eind loopt - doen Verwey en Kloos hun inzichten inzake de poëzie en wat er op dat punt in Nederland anders moet worden, vele malen uit de doeken. Maar in al die bladzijden hebben ze kennelijk geen enkele maal de behoefte gevoeld hun betoog kracht bij te zetten met een verwijzing naar de moderniteiten van Baudelaire. Niet als het gaat om de samenhang van vorm en inhoud, niet als het gaat om de lokale varianten op het geloofsartikel van l'art pour l'art, niet als het gaat om de noodzaak een taal te ontwikkelen die tot de uiterste finesses van de menselijke aandoening kan doordringen, niet als het gaat om de verdediging van het sonnet.

Dat Baudelaire bepaald niet tot de canon van de jonge Tachtigers behoord had, blijkt opnieuw als de ouder geworden Tachtigers zich, zo'n vijfentwintig jaar na de grote begindata van de vernieuwing, aan het

[p. 67]

herdenken zetten. Vijfentwintig jaar na 1882 - het jaar dat inzette met zijn kennismaking met Kloos en eindigde met de verschijning van Jacques Perks Gedichten - schrijft Verwey een summier overzicht van de ontwikkeling van de Nederlandse literatuur voor de lezers van de Mercure de France. In dit artikel, ‘L'Orientation de la Littérature Hollandaise’ (1907), stelt hij dat de Franse poëzie geen rol heeft gespeeld bij de poëtische vernieuwing van Tachtig. Het licht was van elders gekomen: ‘Perk et Kloos avaient lu des poèmes allemands et anglais.’ Dat de Fransen daar niet meer tussen kwamen, wordt door Verwey duidelijk gemaakt in dit afdoende zinnetje: ‘Des poètes français, nous n'en aimions alors pas un seul.’

Op drie van de bij Tachtig afwezige Fransen gaat Verwey nog even afzonderlijk in. Victor Hugo werd door de jonge Tachtigers afgewezen vanwege zijn retoriek, van Verlaine had niemand hier in die tijd nog ooit gehoord - dat kwam pas veel later - en dat er in het tweede nummer van De nieuwe gids een gedicht van Sully Prudhomme gestaan had, was niet het gevolg van bewondering, maar van toeval geweest (‘par suite de relations de hasard’).¹

De Fransen kwamen er dus bij de dichters van Tachtig niet aan te pas, en Baudelaire wordt dan nog zelfs weer niet eens genoèmd bij de Fransen die er niet aan te pas kwamen. Dat wijst niet op druk verkeer tussen de wereld van Baudelaire en die van de jonge Kloos en Verwey. Verwey zal het vele malen herhalen: het waren vooral de Engelsen - Keats, Shelley, Swinburne - op wie de dichters van Tachtig zich inspireerden. Bij Kloos vinden we iets soortgelijks. Als hij in 1910 terugziet op de dan

1 Het gaat hier om Sully Prudhommes gedicht ‘La marée’. De redactie van De nieuwe gids heeft de opname van een gedicht van Prudhomme actiever nagestreefd dan uit deze gedistantieerde uitspraak van Verwey blijkt. Op verzoek van Kloos heeft Van Eeden - op dat moment in Parijs - contact gelegd met Prudhomme om hem zover te krijgen dat hij iets afstond voor De nieuwe gids. Zie Fontijn, Tweespalt, 190.

[p. 68]

vijfentwintigjarige geschiedenis van De nieuwe gids,² is het in de eerste plaats een hele plejade van Engelse dichters - van Keats tot Tennyson - van wie Kloos graag de naam koppelt aan zijn tijdschrift. Maar vervolgens verschijnt hier, evenals in andere beschouwingen van Kloos uit deze tijd, toch ook een rijtje namen van grote negentiende-eeuwse Frànse dichters met Nieuwe gids-keur. Niet Hugo - dat was een retor à la Bilderdijk:

‘Neen, de groote negentiende-eeuwsche dichters van Frankrijk zijn, voor “De Nieuwe Gids”, de harmonische, misschien wat vage, maar zich nooit aanstellende of opschroevende Lamartine, de intensievere en inwendig-rijkere Verlaine, Laforgue, en de stoer-schoon beeldhouwende Leconte de Lisle. Want Alfred de Musset moge een aantal keeren het sublieme bereiken, doch over 't geheel is hij slechts een sterker-schrijdende, voltoniger broeder van den aangenamen Hégésippe Moreau. Als de laatsten, maar volstrekt niet de minsten, eindlijk komen Louise Ackermann, die slechts weinig produceerde maar soms sterker dan een der andren, behalve Verlaine, in 't hart-zelf van den thans-levende grijpt en De Vigny.

Ik gaf hier een kort overzicht van wat wij denken over de Fransche dichters van de laatste honderd jaar. Er werd reeds vroeger, hier en daar in “De Nieuwe Gids”, op gezinspeeld, maar ik stel mij voor, in de toekomst, dit alles nog breeder te ontwikkelen en te bewijzen uit de dichters-zelf, dan hier in zoo'n beknopt bestek goed mooglijk is.’

Dat De nieuwe gids zich in dit overzicht van Kloos, anders dan in de visie van Verwey het geval was, een warme relatie heeft aangemeten met een aantal Franse dichters, heeft er natuurlijk mee te maken dat Kloos het heeft over zíjn Nieuwe gids. Die was, onder zijn leiding, inmiddels vijfentwintig jaar lang onverstoorbaar blijven verschijnen en koesterde zich in 1910 in een jubileumgevoel. Verwèys Nieuwe gids is daarentegen alleen het bloeiende tijdschrift uit de beginperiode van Tachtig. Dat was niet doorgegaan tot 1910, maar had omstreeks 1893/1894, tegelijk met het dichterschap van Kloos, de geest gegeven om de

2 Kloos, ‘Hoe De Nieuwe Gids tot stand kwam’, 156-157.

[p. 69]

vernieuwing daarna over te laten aan het Tweemaandelijksch tijdschrift van Verwey en Van Deyssel. Maar des te zichtbaarder wordt het gegeven waar het mij om te doen is: juist door het feit dat Kloos wel een aantal Franse dichters verbindt met de geschiedenis van De nieuwe gids, valt het op dat Baudelaire daar niet bij is. Kloos mag dan, blijkens de bladzijden die de pieuze Jeanne Kloos gewijd heeft aan de boekenkasten van haar ontslapen man, 29 boeken van en over Baudelaire in de kast hebben gehad³ - Baudelaire evenaart daarmee de score van Verlaine, want die zit in de telling van Jeanne ook op 29 - maar als Kloos zich in zijn opstellen beroept op de Franse poëzie, is Verlaine steeds van de partij, al dan niet in gezelschap van Laforgue en Ackermann, en is Baudelaire daarentegen nooit ergens te bekennen.

Het is duidelijk: op dat niveau van het literaire discours rond De nieuwe gids waar het noemen van de namen van de buitenlandse favorieten functioneerde als een geconcentreerde vorm van impliciete argumentatie heeft Baudelaire geen enkele rol gespeeld. De volstrekte afwezigheid van Baudelaire in de kritische geschriften van dichters als Kloos en Verwey heeft Paul de Smaele, in zijn studie uit 1934 over de nawerking van Baudelaire en het baudelairisme in de Nederlandse letterkunde, tot de conclusie gebracht dat er tussen de poëtica van Baudelaire en die van de Nieuwe gids-dichters wel allerlei parallellen zijn aan te wijzen, maar dat er pertinent géén sprake van ontlening kan zijn, omdat niemand van de grote woordvoerders vertrouwd was met Baudelaire en diens kritisch werk.⁴ De Smaele heeft deze conclusie mede gebaseerd op gesprekken die hij met Verwey en anderen over dit onderwerp gehad heeft.

De vele edities van correspondentie en dagboeken uit de kring van Tachtig waarover De Smaele nog niet de beschikking had maar wij inmiddels wel, bevestigen het: ook daar waar de Nieuwe gidsers in de grotere intimiteit van dagboek of brief het eigen standpunt of dat van de ander aftasten, blijkt Baudelaire als voorbeeld of ijkpunt geen enkele rol

3 Jeanne Kloos, Het menschelijke beeld, 182.

4 De Smaele, Baudelaire, 73-75.

[p. 70]

te spelen. Zijn naam wordt nauwelijks ooit genoemd. In de loop van 1995 zal een editie verschijnen van de omvangrijke collectie brieven - het zijn er meer dan achthonderd - van en aan Albert Verwey uit de ruim drie jaar lange periode dat hij actief redacteur was van De nieuwe gids.⁵ Men mag hierin de neerslag verwachten van het literaire leven uit deze periode in al zijn facetten. Maar Baudelaire wordt hier niet zichtbaar: in al deze brieven komt hij geen enkele maal ook maar zijdelings ter sprake. Als Baudelaire al geleefd heeft bij de Tachtigers, dan heeft hij zich goed verstopt.

Dat zou dan vervolgens een reden kunnen zijn om het wat Baudelaire en Tachtig betreft maar voor gezien te houden en zo snel mogelijk naar de twintigste eeuw over te steken, om daar aan Baudelaire-receptie gecompenseerd te vinden wat in de late negentiende eeuw zo opvallend ontbroken had. In het tweede decennium van de twintigste eeuw zien we de inhaalmanoeuvre van de gestadig doorgegroeide Tachtiger Albert Verwey, die met een reeks Baudelaire-vertalingen in Verweys De beweging alsnog de verbinding tussen zijn dichterschap en dat van Baudelaire tot stand brengt die in een eerdere periode afwezig bleek. En in dezelfde tijd kunnen we bij met De beweging sympathiserende jongeren als Bloem, Van Eyck, Gossaert en Nijhoff, gewoon met het blote oog een Baudelaire-receptie zien die, althans bij de eerste drie, tamelijk vitaal lijkt te zijn. Wat zul je je, met het uitzicht op deze èchte Baudelaire-receptie, nog opwerken tot machteloosheden over de non-receptie van Baudelaire ten tijde van Tachtig?

Ik denk inderdaad dat in de geschiedenis van Tachtig de jonge dichter die in zijn Amsterdamse kamer Les fleurs du mal begint te lezen, van opwinding niet weet wat hem overkomt en daarna poëzie gaat schrijven van een veranderde chemie, niet voorkomt. Sommige Tachtigers hebben zoiets ervaren bij hun kennismaking met het werk van Engelsen als Keats, Swinburne en de Shakespeare van de Sonnets. Baudelaire lazen ze in elk geval niet zo, en hoogstwaarschijnlijk hebben ze hem über-

5 Verwey, Briefwisseling.

[p. 71]

haupt niet gelezen in de tijd dat het ‘festijn van tachtig’ nog aan de gang was. Het kan zijn dat sommige Nederlandse critici die over Baudelaire geschreven hebben - Erens bijvoorbeeld, over wie straks - hem wèl goed gelezen hebben, Les fleurs du mal echt open op tafel, en zijn werk misschien zelfs mooi vonden. Maar zij reageren in veel opzichten toch wel zozeer vooral op wat anderen over Baudelaire geschreven hadden, dat er aan deze artikelen misschien ook weer niet zo èrg veel zelfstandige Baudelaire-lectuur te pas heeft hoeven te komen. En hoe dan ook, ook bij hen bewerkte de kennismaking met Baudelaire geen doorbraak in hun systeem van literaire opvattingen: nooit wordt in deze tijd in Nederland iets verdedigd met een beroep op Baudelaire.

De neurotisering van het Baudelaire-beeld

En toch - het lijkt een paradox - is het belang van Baudelaire voor de ontwikkeling van onze literatuur tussen 1880 en 1894 groot geweest. Maar dan heb ik het niet meer over een directe Baudelaire-receptie - met een receptieve lezer, die Baudelaire leest - maar over een indirecte. Daarbij gaat het niet meer in eerste instantie om de Baudelaire van de gedichten en de kritieken, maar om het complexe geheel van houdingen, poëticale overwegingen, trends en stijlkenmerken waarvan de naam Baudelaire het geladen trefwoord was geworden. Deze diffusere Baudelaire staat natuurlijk niet los van het oeuvre van Baudelaire - dat reikt de samenstellende elementen zelf aan, maar biedt ook de door latere generaties benutte mogelijkheid tot het leggen van andere accenten en het naar voren halen van andere complexen - maar is wel in hoge mate de uitkomst geweest van de accumulatie van visies op Baudelaire zoals die geformuleerd waren geworden in de eerste decennia van een op toeren komende Baudelaire-interpretatie. Het is de decadent Baudelaire die zich in dat proces losmaakt uit de concurrentie met andere mogelijke Baudelaires. En als men het in Nederland ten tijde van Tachtig wèl eens een keer over Baudelaire heeft, dan draait het meestal om de decadent Baudelaire zoals die zich in de Baudelaire-interpretatie steeds scherper was gaan aftekenen.

[p. 72]

Rond 1885 was ‘Baudelaire’ de naam geworden van een heel specifieke verzameling bestudeerdheden, slechtheden, verfijningen, angsten en koortsigheden. De neurotisering van het Baudelaire-beeld had haar beslag gekregen in een via Erens ook in de kring van de Tachtigers gelezen artikelenreeks van Maurice Barrès van eind 1884, ‘La sensation en littérature: La folie de Charles Baudelaire’. Dat Barrès hier de décadence van Baudelaire als sleutel tot diens wereld gebruikt, is niet nieuw: aandacht voor Baudelaire als dichter van de décadence vinden we ook bij Paul Bourget (1881) en, verder terug, bij Théophile Gautier (1868). Baudelaire zelf had op dit punt zijn sporen al uitgezet in ‘Notes nouvelles sur Edgar Poe’ (1857). Maar in Barrès' benadering krijgt Baudelaires decadentie - de vorm aannemend van een waanzin die destructief en creatief tegelijk is - min of meer het monopolie. En het is juist op dit punt dat Barrès Baudelaire koppelt aan de jongste generatie dichters in Frankrijk. Baudelaires folie en décadence gaan op die manier een voorlopig niet meer zo gemakkelijk te demonteren verbinding aan met de folie en de décadence van de jongeren van het type Maurice Rollinat. Daardoor wordt de decadentie van de toch al zowat zeventien jaar dode dichter geactualiseerd: het hem door Barrès toegedachte vaderschap van de nieuwe decadenten brengt een Baudelaire op de voorgrond in wiens trekken vooral de binnen deze familierelatie passende gelijkenissen zichtbaar worden. Als de jonge Rollinat op de oude Baudelaire lijkt, gaat de oude Baudelaire daardoor ook weer meer op de jonge Rollinat lijken. Ik kom op deze ontwikkelingsfase in de Baudelaire-interpretatie nog terug, maar wil nu van hieruit even terug naar mijn eigenlijke onderwerp: Baudelaire en Tachtig.

Ik gaf hierboven aan dat men het in de jaren tachtig van de vorige eeuw bijna steeds over de decadent Baudelaire heeft als men het over Baudelaire heeft. Nu is dat laatste maar heel zelden het geval bij de voornaamste woordvoerders van Tachtig. Maar anderzijds kan men Baudelaire ook weer wèl bij hen tegenkomen zonder dat zijn naam daarbij genoemd wordt. Een voorbeeld. In 1886 publiceert Van Deyssel zijn beroemd geworden brochure ‘Over literatuur. De heer F. Netscher’. Het is de proclamatie van een nieuwe kunstvorm, het ‘Sensitivisme’,

[p. 73]

ingewerkt in een vernietigende kritiek op het werk van de naturalist Frans Netscher. Allerlei wendingen in dit opstel verraden dat Van Deyssel voor de creatie van dit ‘Sensitivisme’ behoorlijk grondig kennis heeft genomen van de hierboven genoemde artikelenreeks van Barrès over Baudelaire.⁶ Als Van Deyssel in de zesde afdeling van zijn opstel een lange opsomming geeft van allerlei zaken die aan het kunstenaarschap van Netscher ontbreken, dan kan men in die opsomming het negatief zien van een blauwdruk van het door Van Deyssel gepropageerde sensitivisme. En daarin zitten elementen die ondenkbaar zijn zonder de Baudelaire van Barrès. Een voorbeeld: ‘Bij hem geen scheppingsakte die uitgaat van een kermenden geest, bij hem geen zielekoorts en geen verbijstering. (..) Bij hem niet het leven, dat daalt in de ziel; bij hem niet het verwoestend angst-proces van de kunst, die ontstaat.’⁷ De kernwoorden hiervan zijn vrijwel letterlijk terug te vinden in Barrès' portret van de decadent Baudelaire, vader van het jonge Frankrijk. Van Deyssel had in deze tijd vermoedelijk nauwelijks iets van Baudelaire gelezen; waarschijnlijk niet meer dan de paar door Barrès geciteerde strofen van ‘Le chat’, ‘Correspondances’, ‘Recueillement’ en nog enkele andere gedichten, gevoegd bij de paar snippers Baudelaire waarmee Van Deyssel al wat eerder, in het stuk van Erens over Baudelaire uit 1884, had kunnen kennismaken. Maar in de dieptestructuur van zijn tirade tegen Netscher - een geval van killing dat in onze literatuur buitengewoon diep heeft ingegrepen, doordat het ook het eerste sensitivistische manifest is en zo aan het begin van een ontwikkeling staat waarvan Gorters Verzen een van de ongeëvenaarde uitkomsten is - zit, via Barrès, niettemin het verwijt aan Netscher dat hij geen Baudelaire is. Met dien verstande dat het hier een Baudelaire betreft die zich geëmancipeerd heeft van zijn oeuvre en getransformeerd is tot een centraal motievencomplex in het literaire discours van de jaren tachtig. Díe Baudelaire spookt wel degelijk rond in de wereld van Tachtig, juist daar waar zich vitale ontwikkelingen voltrekken.

6 Van Halsema, ‘En dat doen ook wij’, 20-23.

7 Van Deyssel, Verzamelde opstellen, 81.

[p. 74]

Van Baudelaire naar Gautier naar Bourget naar Barrès

Over de geschiedenis van het décadence-concept in de Europese letterkunde van de tweede helft van de negentiende eeuw is veel geschreven. De centrale rol die Baudelaire en de beschouwingen van Gautier en Bourget òver Baudelaire in die geschiedenis gespeeld hebben, komt daarbij altijd aan de orde.⁸ Ik beperk me daarom tot het aanstippen van enkele belangrijke elementen in dit zich rond het midden van de eeuw ontwikkelende complex van décadence-voorstellingen. Dat doe ik om vanuit dat summiere overzicht straks de passende verbinding met Nederland te vinden.

Baudelaire is degene die het ‘verval’ - verval van een beschaving en verval van een literatuur - voor het eerst ziet als iets dat niet verwerpelijk is, maar juist een eigen, specifieke schoonheid heeft. Onder meer in zijn beschouwingen over Poe heeft hij nader vorm gegeven aan wat hem fascineerde in de wereld van het verval. Het werk van Poe brengt hem tot een positieve waardering van de kunst van de zenuwen, de hallucinatie en de angst. In deze contekst inspireert Poe hem ook tot de klassiek geworden formule voor de ongewone schoonheid van het bederf: ‘la phosphorescence de la pourriture’.⁹ In zijn ‘Notes nouvelles sur Edgar Poe’ wijst Baudelaire de klassieke kunst, met haar streven naar het natuurlijke, af ten gunste van de decadente kunst en haar liefde voor het kunstmatige. Hier vinden we ook het later door Gautier uitgewerkte beeld van de ondergaande zon (‘soleil agonisant’) die juist in zijn sterven de beschouwer ‘des délices nouvelles’ kan geven. En heel centraal in dit opstel staat Baudelaires stelling van de ‘perversité primordiale’ van de mens. Dat is de mysterieuze kracht zonder welke veel van het menselijk handelen onverklaarbaar blijft, die de mens naar de afgrond drijft en die de mens onderscheidt van het dier.¹⁰

8 Ik verwijs naar enkele recente Nederlandse studies: Goedegebuure, Decadentie en literatuur en Van Buuren, ‘Estheticisme’.

9 ‘Edgar Poe, sa vie et ses oeuvres’ (1856), in Critique littéraire, 191.

10 ‘Notes nouvelles sur Edgar Poe’ (1857), in Critique littéraire, 192-200.

[p. 75]

In Gautiers opstel ‘Charles Baudelaire’ uit 1868 - als inleiding opgenomen in de editie 1868 van Les fleurs du mal en vervolgens ten minste een halve eeuw een onafscheidelijke metgezel van Baudelaires gedichten gebleven - is veel van wat Baudelaire in zijn opstellen over Poe aanstipt nader uitgewerkt. De ‘névrose’, de hallucinaties en geprikkeldheden van de moderne dichter; zijn dadeloosheid en verlammende zelfbeschouwing; de vreemde schoonheid van de avondschemering; de ‘style de décadence’, die in ontbinding van het taalverband de mogelijkheden tot nuancering zoekt waarmee de gedachte in haar vluchtigste nuances kan worden weergegeven; de verbinding met het motief van de laat-Romeinse décadence; de voorkeur voor het giftige en kunstmatige boven lieflijkheid en natuurlijkheid; de schoonheid van de groenigheden en ‘chlorose’ bleekheden van bederf en rottenis als verkieslijk boven de kleuren van het gezonde leven; de schoonheid van het onnatuurlijke monster dat de Grote Stad is: een kleine bloemlezing uit Gautiers Baudelaire-opstel levert een keurig signalement op van de littérature de décadence.

Dertien jaar later (1881) publiceert Bourget zíjn ‘Charles Baudelaire’. Hij gaat in dit betrekkelijk korte opstel lang niet zo uitgebreid op Baudelaire in als Gautier had gedaan, en de door hem geselecteerde elementen zijn na Gautier op zichzelf niet verrassend: perversie,¹¹ solitairheid, ‘névrose’, een onbevredigbare, koortsige sensualiteit. Het grote belang van Bourgets Baudelaire-opstel is hierin gelegen dat zich uit zijn Baudelaire-interpretatie een uiteenzetting losmaakt waarin hij de décadence op een hoger niveau van abstractie aan de orde stelt alvorens aan het slot weer bij Baudelaire terug te keren. In dit deel van zijn Baudelaire-opstel, dat als titel heeft ‘Theorie de la décadence’, betrekt hij zowel het verval van een maatschappij als dat van een literatuur bij zijn décadence-begrip. Zoals een maatschappij decadent is wanneer de individuen

11 ‘visions dépravées jusqu'au sadisme’, ‘Charles Baudelaire’, 5.

[p. 76]

zich losmaken uit de onderschikking aan het grotere geheel, zo is een literatuur decadent als - op allerlei niveaus van het tekstverband - het onderdeel gaat woekeren ten koste van het grotere geheel. Hoe waardevol de individuele verfijning op zichzelf ook mag zijn, ze gaat wel gepaard met krachteloosheid en steriliteit: het verval betaalt zijn vreemde schoonheid met toekomstloosheid. Aan het slot van zijn ‘Théorie de la décadence’ keert Bourget terug bij de dichter die hem deze theorie had ingegeven: Baudelaire. Diens liefde voor de vreemde kleuren van de avondhemel, zijn voorkeur voor ‘névrose’ en hallucinatie, zijn liefde voor een taal in ontbinding en voor de ‘phosphorescence de la pourriture’: ze komen ter sprake en het voegt eigenlijk niets nieuws toe.

Het nieuwe is dat Bourget uit de Baudelaire van de Baudelaire-interpretatie van rond 1880 een hele ‘Théorie de la décadence’ kon extrapoleren. Vanaf dat moment is Baudelaire niet meer in de eerste plaats de dichter van een oeuvre waarin zich onder meer een hecht bestand aan decadente motieven en procédés laat aanwijzen. Zo had Gautier hem gezien. Baudelaire is bij Bourget om zo te zeggen Mr. Décadence zelf geworden, lichaam en geest van het gecompliceerde antisysteem van de décadence. En het is dèze Baudelaire - al half uit zichzelf losgemaakt en getransformeerd tot ‘théorie de la décadence’ - die voor veel Nederlanders in de jaren tachtig, via Bourget of artikelen over Bourget, hun eerste Baudelaire moet zijn geweest. De theorie van Bourget was handzaam en pakkend, en ze hield, eenmaal tot stand gekomen, de dichter die haar mogelijk had gemaakt, stevig vast. De Baudelaire-receptie ten tijde van Tachtig is gemakkelijker denkbaar zonder Baudelaire dan zonder Bourget.

Ten slotte Barrès. Ik heb zijn reeks van drie Baudelaire-artikelen met als ondertitel ‘La folie de Charles Baudelaire’ al genoemd. Ze verscheen eind 1884 in het in Parijs door de enige redacteur - de piepjonge Maurice Barrès - eigenhandig op straat uitgevente blaadje Les taches d'encre. Het blad heeft nauwelijks langer bestaan dan de Baudelaire-reeks duurde, in totaal naar ik meen vier afleveringen. In de geschiedschrijving van het decadentisme pleegt de reeks een serieuze, maar betrekkelijk

[p. 77]

marginale behandeling te krijgen. In hoeverre dat voor het Franse decadentisme terecht is, kan ik niet beoordelen. Wel is het duidelijk dat de weerklank van het artikel van Bourget - in 1883 opgenomen in een bundel essays die veel aandacht en veel herdrukken kreeg - veel groter geweest moet zijn dan de in een volstrekt obscuur blaadje afgedrukte en de eerste tachtig jaren nadien onvindbare opstellenreeks van Barrès.

Barrès sluit zich aan bij de constatering van Bourget dat de jongste generatie schrijvers in Frankrijk in hoge mate gefascineerd is door Baudelaire. Maar, zegt Barrès, Bourget verzuimt op de oorzaken daarvan in te gaan. In zijn poging verder te gaan waar Bourget halt hield, gaat Barrès in op de psychologie van de jonge baudelairiaan. Elementen daarin zijn: de uiterste verfijning van de werkelijkheids- en taalbeleving van ‘les raffinés baudelairiens’, het uiteenvallen van de samenhang - elke compositie valt weg, over blijven alleen de losse sensaties -, de zelfanalyse van de dichter die tussen de brokstukken zit op de mesthoop van zijn walging (‘sur le fumier de son dégoût’), het moordende, martelende van het scheppen, een voorkeur voor ziekelijkheid, koorts en zenuwtrillingen. Belangrijk is dat ook hier Baudelaire voor een deel getransformeerd wordt tot een literair-historisch syndroom: door hèm heen wordt zichtbaar wat de jongste generatie raffinés onderling verbindt en daarmee wordt hij een functie van de modernste literatuur. Wat verder opvalt is dat bij Barrès alles een stuk ‘erger’ is - ik gebruik dat woord in de zin waarin Gorter het in een brief aan Diepenbrock gebruikt, als hij vaststelt dat het ‘begin-mooie’ van Tachtig dood is en dat alles nu een stuk ‘erger’ moet¹² - dan bij Bourget en de oudere Baudelaire-interpreten: de ‘névrose’ is verscherpt tot waanzin en in de spiegel van Barrès zijn de bewegingen in die waanzinwereld van Baudelaire nog weer wat excessiever geworden.

Ik zei al dat het zeer de vraag is of de reeks van Barrès in het Parijs van eind 1884 veel uitwerking heeft gehad. In Nederland zijn deze artikelen ongetwijfeld ook maar door een paar mensen gelezen. Maar dat waren wel precies de goede mensen om Barrès' reeks, en daarmee Barrès' Bau-

12 Zie Endt, Het festijn, 35.

[p. 78]

delaire, een geheim Nederlands Nachleben te bezorgen. François Erens wijdde eind 1884 in het weekblad De Amsterdammer een artikeltje aan Barrès' tijdschrift, met bijzondere aandacht voor de Baudelaire-opstellen. Via hem zijn deze opstellen in het circuit van de Tachtigers terechtgekomen. Verschillende passages in voor de ontwikkeling van het sensitivisme belangrijke opstellen als Van Deyssels ‘Over literatuur’ en Verweys ‘Toen De Gids werd opgericht’, beide uit begin 1886, wijzen erop dat de auteurs goede nota genomen hadden van Barrès' aan de ‘waanzin’ van Baudelaire gekoppelde uiteenzettingen over de literaire ‘sensatie’.¹³ Weer een route waarlangs een Baudelaire die in de eerste plaats stond voor waanzin en decadentie en die meer een syndroom dan een oeuvre was, de diepteprocessen van de literaire vernieuwing in Nederland kon bereiken. Naar de oppervlakte van die vernieuwing is hij maar heel zelden doorgebroken, maar de enkele malen dat dat wel gebeurt - bij Van Deyssel, later bij Diepenbrock - is het duidelijk dat voor hen ‘Baudelaire’ een cruciaal belang vertegenwoordigde in de mêlée van voorstellingen die te zamen het beeld vormden van die literaire vernieuwing in Nederland. Op die passages kom ik straks.

13 Zie Van Halsema, ‘En dat doen ook wij’.

Vroege vermeldingen in Nederland

Hoe zag de Nederlandse Baudelaire-receptie er in de negentiende eeuw uit, en was daarin de echo hoorbaar van de ontwikkelingen in de Franse Baudelaire-interpretatie? De Smaele noemt drie Nederlandse publikaties uit de jaren zeventig waarin Baudelaire ter sprake komt. Twee daarvan, uit 1870 en 1873, zijn van de hand van Jan ten Brink; een derde, uit 1875, is van Quack.¹⁴ In hun summiere en overwegend negatieve commentaar op Baudelaire komen wel een paar dingen aan de orde die men kan verbinden met de décadence van Baudelaire - Baudelaires veronderstelde krankzinnigheid bij Ten Brink, zijn voorkeur voor het artificiële en prikkelende boven het natuurlijke en harmonieuze bij

14 De Smaele, Baudelaire, 55-57.

[p. 79]

Quack - maar van een bewuste visie op Baudelaire onder het aspect van de littérature de décadence blijkt in deze beschouwingen niets. Ik baseer me hier op de bij De Smaele te vinden citaten.

Aan zijn verzameling - De Smaele zegt zelf al, lang niet alles wat hij is tegengekomen ook te hebben vermeld - voeg ik enkele regels van Johannes van Vloten over Baudelaire toe. Van Vloten noemt in zijn Beknopte geschiedenis der nieuwe letteren uit 1876 Baudelaire weliswaar ‘talentvol’, maar meent dat diens ‘zwartgallige eigenaardigheid’ in Les fleurs du mal vervallen is tot ‘ziekelijke gezochtheid’. Van Vloten legt deze poëzie ‘gaarne ter zij (..) voor de frissche en bevallige tonen, door Theuriet in Le chemin des bois aangeheven, of de ernstige en gevoelvolle, door Eugène Manuel in zijn Pages intimes geboekt’.¹⁵ Het echte Baudelaire-gevoel is dat toch niet. De door Van Vloten genoteerde ‘ziekelijkheid’ van Baudelaire past weliswaar in het met Baudelaire verbonden decadentistisch syndroom, maar de korte passage die Van Vloten aan Baudelaire wijdt, stuurt als geheel verder toch niet in die richting. Dat is opvallend bij iemand die enkele bladzijden eerder ervan blijk geeft op de hoogte te zijn van Désiré Nisards Poètes latins de la décadence, een werk dat Baudelaire had beïnvloed bij de ontwikkeling van zijn décadence-concept.¹⁶

Er is overigens materiaal bewaard gebleven waaruit blijkt dat Van Vloten zich toch wel diepgaander met Baudelaire bezig moet hebben gehouden dan uit de korte passage in zijn literatuurgeschiedenis kan blijken. In het Verweyarchief in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek bevindt zich een exemplaar van Les fleurs du mal dat, voordat het bij Verwey terechtkwam, eigendom geweest is van zijn in 1883 gestorven schoonvader Van Vloten. Verwey heeft in dit boek enkele aantekeningen gemaakt, maar voorin het boek staat een groot aantal aantekeningen in een ander handschrift en duidelijk van ouder datum. Dat wijst erop dat Van Vloten zich op enig moment toch grondig verdiept heeft in Les fleurs du mal - misschien had hij even geen Theuriet of

15 Van Vloten, Beknopte geschiedenis, 475.

16 Ibidem, 469.

[p. 80]

Manuel binnen handbereik - en mogelijk is dat dan gebeurd tussen 1876 en 1883. In de inhoud van deze aantekeningen heb ik me nog niet verdiept.

De Nederlandse Baudelaire-receptie bereikt de jaren tachtig met een artikel van iemand die in 1885 als medeoprichter van De nieuwe gids een bescheiden rol zal spelen in de beweging van Tachtig, Willem Paap. In een ‘maart '81’ gedateerd artikel ‘Overeenstemming van vorm en gedachte’ prijst hij Baudelaire als ‘een in ons land te weinig bekend parijsch dichter’. Baudelaire is maar van secundair belang in Paaps artikel; het gaat eigenlijk over problemen van de toneelpraktijk, waar ‘vorm en gedachte’ niet altijd overeenkomen en het dienstmeisje ten onrechte deftige alexandrijnen in de mond gelegd krijgt. In dat kader behandelt Paap onder andere Baudelaires sonnet ‘La musique’; hij vindt dat een goed voorbeeld van een gedicht waarin de bewegingen van de vorm die van de inhoud dekken. Als het schip waarvan in het gedicht sprake is, kraakt, kraakt de regel mee. Wat hij hier dus eigenlijk aan Baudelaire prijst, is diens grote technische vermogen. Wat binnen mijn vraagstelling vooral opvalt is dat het betoog van Paap op geen enkele wijze ook maar zweemt naar een visie op Baudelaire waarin de décadence een rol speelt. Geen gif, geen ‘névrose’, zelfs geen onbepaalder ‘ziekelijkheid’.

François Erens

Begin 1883 verschijnt in Frankrijk een spraakmakende bundel, Les névroses van Maurice Rollinat. Deze dichter behoort tot de groep van Parijse decadenten die zich de ‘Hydropathen’ noemen. De Vlaming Pol de Mont schrijft er in maart 1883 over in het weekblad De Amsterdammer. Zonder dat hij het woord ‘decadentie’ of een daaraan verwant woord gebruikt, vinden we hier bij mijn weten voor het eerst in een Nederlandse publikatie in rudimentaire vorm het woordveld dat bij dat begrip ‘decadentie’ hoort en dat zich in de komende tien, vijftien jaar ook in Nederland frequent zal manifesteren. Rollinats ‘névroses’,

[p. 81]

zegt De Mont, moeten van het standpunt der ‘pathologie’ worden bekeken. Zijn hele filosofie bestaat in een ‘dweepen met beelden van dood & verrotting’; zijn houding is die van de ‘dilettant’.¹⁷ Hij stelt zich - net als Bourget had gedaan in zijn ‘théorie de la décadence’ - de vraag ‘of een dergelijke kunst veel van de toekomst te verwachten heeft’ en signaleert het voorkomen in Rollinats poëzie van ‘droomgezichten, aan sommige koortslijders bekend’. Rollinats taalgebruik wordt gekenmerkt door ‘bizarreries’. Binnen mijn vraagstelling is het interessant dat De Mont deze aldus gekarakteriseerde poëzie expliciet verbindt met Baudelaire en Poe: ‘Zoo wij hem eene literarische verwantschap zoeken moesten, dan zouden wij hem tot het geslacht der twee voornoemden terug brengen.’

Een week later neemt De Amsterdammer een artikeltje over Rollinat over uit het Engelse blad The athenaeum, met het argument dat alle informatie welkom is nu Rollinat de laatste weken ‘ook in ons land’ zoveel beroering heeft gewekt.¹⁸ Ook hier wordt het woord ‘decadentie’ niet genoemd, maar dat de bundel met een actuele vervalsvoorstelling verbonden wordt, blijkt uit de volgende passage: ‘De titel van den bundel kon niet actueeler zijn, want het woord “Névrôse” ligt een ieder in Frankrijk dagelijksch op de lippen, en met de uitdrukking “la grande névrôse moderne” meent men het woord gevonden te hebben, om de eigenlijke drijfveer en de ziel van het moderne leven te karakteriseeren.

In nauw verband hiermede staat de vereering die professor Charcot, de specialiteit in hysterie, vallende ziekte en andere zenuwzwakten, van de hedendaagsche Fransche letterkundigen geniet, die door den eene geraadpleegd wordt om bouwstoffen en aan wien de ander zijn werk opdraagt.’ En opnieuw wordt er verband gelegd tussen enerzijds deze decadente jonge dichter en anderzijds Baudelaire en Poe, al is het wat

17 ‘Dilettantisme’ in deze specifieke betekenis komt bij Bourget vandaan en staat niet los van diens décadence-concept. Zie Van Halsema, Te zoeken, noot 56.

18 De Amsterdammer, 25 maart 1883, rubriek ‘Berichten en Mededeelingen’, 4.

[p. 82]

terloopser dan bij De Mont. ‘Er ligt wat van de “gin” van Edgar Poe's proza, en iets van het wreede en bittere bij Charles Baudelaire in.’

Dan verschijnt, weer enkele weken later, een artikel van Erens over Rollinats Les névroses in het studentenblad Minerva. Hij karakteriseert de morbide bundel van zijn curieuze vriend - Erens woonde in die jaren in Parijs en telde daar kunstenaars als Rollinat, Moréas en Barrès onder zijn vrienden - als werk ‘van diepe ernst’, als een ‘woeste kreet’ die wel noodzakelijk moest opklinken uit de ‘tegenwoordige maatschappij’ met haar ‘door de algemeene overspanning’ trillende zenuwen. Hij wijst, met licht dédain, op het artikel van De Mont die het als een vondst had gepresenteerd ‘dat de poëzie van Rollinat verwant is met die van Baudelaire en Poe’.¹⁹ Voor Erens is dat een vanzelfsprekendheid; al in de opmaat van zijn artikel staat hij twee alinea's lang stil bij Baudelaire. De portée van deze uitweiding over Baudelaire - ze is De Smaele kennelijk ontgaan - is, dat er nu toch op ongedachte wijze uit die oude Fleurs du mal nieuwe bloei te voorschijn is gekomen: ‘Vijf en twintig jaren geleden ontloken en verspreidden “Les Fleurs du mal” hunnen vreemdsoortigen geur. Zij verbloeiden gedeeltelijk en men dacht niet, dat er nog eens zaad, uit hunne kelken gevallen, zou opschieten.’ Erens vraagt zich - nadat hij op deze wijze de genealogie van Rollinat in zijn betoog heeft verankerd - vervolgens af of Baudelaires ‘gifbloemen’ misschien niet eerder een antidotum tegen morele bedwelming waren dan dat ze ‘den dood aan alle moraliteitsgevoel’ gaven. Deze passage culmineert in de volgende verklaring: ‘De heele Baudelaire is in het ééne gedicht: “La Charogne”. Ex uno disce totum.’

Als Erens aan het slot van de eerste aflevering van zijn artikel over Rollinat, na eerst aan zijn bewondering uiting te hebben gegeven - hij

19 Het eerste deel van het artikel van Erens verscheen op 11 april 1883; het is gedateerd ‘Parijs, 5 maart 1883’. Die datering wordt onwaarschijnlijk door de datum waarop het artikel van De Mont in De Amsterdammer verscheen en waar Erens naar verwijst: 18 maart. Of Erens vergist zich in zijn datering, of 5 maart is niet de datum waarop de kopij van het eerste stuk werd afgesloten.

[p. 83]

noemt Les névroses onder meer ‘een stoute en geniale daad’ -, aangeeft wat hij desondanks problematisch vindt aan deze bundel, dan richt zijn kritiek zich niet op de morbide kant van Les névroses: ‘Of Rollinat ons verrotte lijken, waarin de wormen krioelen, kerkhoven en spookgestalten beschrijft, dat is zijn recht.’ Voor Erens is ‘de hoofdfout’ van deze poëzie ‘het gebrek aan gevoel; hoe meer men zich van het hart verwijdert, des te nader komt men bij den geest, bij het overleg, vandaar dat hij vooral op het gebied der beschrijving zijne grootste lauweren behaalt. (..) Er schiet te weinig voedsel over voor het hart en de overladen hersenen verlangen spoedig naar rust.’ Hij trekt dan een vergelijking tussen Rollinat en Musset. De laatste raakt ‘het hart’ en voert naar het ‘rijk van het verhevenst enthousiasme’. Rollinat daarentegen ‘spreekt tot uw geest en vooral tot uwe zenuwen; hij is openhartig; hij heeft het op uw zenuwen gemunt en hij noemt zijn werk: “les Névroses”. Hij is de man van onzen tijd.’

In de retorische structuur van Erens' artikel is het Baudelaire - frontaal aan de ingang opgesteld - die het perspectief bepaalt vanwaaruit hier naar Rollinat, de zenuwkunstenaar van ‘onzen tijd’, gekeken wordt. Over de vraag waar die verwantschap van Rollinats poëzie met Les fleurs du mal nu precies in schuilt, laat Erens zich niet uit. Ik neem aan dat ze niet alleen maar zit in beider lust tot het krioelend bederf. Dat Baudelaire en de jongste lichting decadenten in Erens' perceptie direct met elkaar communiceerden, blijkt opnieuw uit Erens' bekende stuk over Baudelaire uit 1884. Men kan dit essay beschouwen als de eerste serieuze poging in Nederland om het dichterschap van Baudelaire te karakteriseren.²⁰ Het is ook, voor zover ik weet, de eerste publikatie in Nederland waarin Baudelaire tot in allerlei details toe bezien wordt vanuit het door Bourget gesystematiseerde perspectief op Baudelaire: dat van de décadence. In het inleidende deel geeft Erens de inhoud van Bourgets ‘Théorie de la décadence’ uitvoerig weer, en daarmee is Baudelaire bij zijn om zo te zeggen officiële introductie in Neder-

20 Erens, ‘Over Charles Baudelaire’. Het stuk wordt nogal eens ten onrechte gedateerd op 1883.

[p. 84]

land - Erens zelf noemt ‘het een vreemd verschijnsel (..) dat Baudelaire bij ons te lande een onbekende is’²¹ - nadrukkelijk in het teken van dat steeds machtiger wordende begrip ‘décadence’ geplaatst. In de kwalificaties die Erens vervolgens van Baudelaire geeft, wordt het woordveld van de met de Baudelaire-interpretatie verbonden décadence littéraire ook duidelijk zichtbaar. Ik citeer:

‘Als eene zilveren slang, want zij heeft iets satanisch, iets van een slangenaard, slingert zich de dichtkunst van Baudelaire door bloemen en planten, welke den toerist aanvankelijk bedwelmen, zoodat zijn oogen verduisterd en voor hem de wateren van de rivier troebel worden. Daar tiert in dat landschap eene bloemenwereld zooals andere streken ze niet aanbieden; planten in wier vreemdsoortige bladeren, door eene wonderdadige groeikracht gedreven, met zwarte, onheilspellende strepen als het ware geschreven staat: Dit is vergif! - wier ranken in allerlei richtingen geslingerd, den bezoeker dreigen te omstrengelen; bloemen uit wier kelken de dood druipt, wier kleurenschakeeringen de oogen verblinden, wier geuren de kracht van opium of haschisch hebben; daar brommen donkergroene vliegen om verrottende dieren, in wier ingewanden zwartglinsterende wormen krioelen.

Ik zeide dat die dichtkunst eenen slangenaard had, een kenmerk, hetwelk ook op de schitterende, gladgeschubde taal toepasselijk is; doch zij heeft somtijds iets gemeen met eene Sphinx, welke in raadselen spreekt. Al luisteren wij door onze verdorven natuur evenals Eva gaarne naar de taal der slang, naar de taal van het kwaad, van de raadselen der Sphinx willen wij niet gediend zijn.’

De mysterieuze rottenis in de ingewanden van de dode hond uit ‘Une charogne’ - door Erens al eerder, in zijn opstel over Rollinat, als het baudelairiaanse gedicht bij uitstek aangewezen - heeft zich hier vermenigvuldigd tot een vreemdsoortig landschap waarin ook de slang van het kwaad de ruimte heeft. Er zijn in Erens' Baudelaire-opstel ook buiten dit citaat om veel elementen aan te wijzen die corresponderen met kernelementen in de Baudelaire-interpretatie van Bourget en Gautier.

21 Erens, ‘Over Charles Baudelaire’, 49.

[p. 85]

Ik noem de tegenstelling tussen de harmonieuze natuur buiten en het kunstmatige leven in de grote stad. Naar het laatste gaat de belangstelling van Baudelaire uit: ‘Hij is eene Parijsche plant, welke hare ontwikkeling gezogen heeft uit het asphalt, in die groote menschenserre waar het broeien van het leven de meest vreemdsoortige gewassen te voorschijn roept.’ Ik noem verder Erens' nadruk op de ‘geraffineerde wellust’ van Baudelaire, op zijn pogingen om met hulp van bedwelmende middelen tot hallucinaties en visioenen te komen, op zijn bewust beoefenen van de ‘wetenschap’ van de ‘débauche’ en op de baudelairiaanse dialectiek van ‘ange’ en ‘démon’, hemel en afgrond.

Ik stelde zonet dat ook in Erens' Baudelaire-opstel goed te zien is, hoezeer in Erens' perceptie de poëzie van Baudelaire en die van de jongste lichting elkaar reflecteren. In het Rollinat-artikel uit 1883 verscheen Rollinat in het perspectief van Baudelaire. In het Baudelaire-opstel uit 1884 wordt Rollinat niet genoemd, maar op de achtergrond is hij wel aanwezig. Op één punt levert Erens in dat opstel fundamentele kritiek op de poëzie van Baudelaire. Die kritiek is tot op grote hoogte een nader uitgewerkte replica van wat hij een jaar eerder over Rollinat had gezegd. De vergelijking met Musset keert in dit verband in scherper en dialectischer vorm terug. Musset is opnieuw de dichter die zich laat meeslepen door de aandoeningen van het hart. Daar komt nu een negatieve component bij: zijn hartstocht sleepte hem ‘geestelijk en lichamelijk uitgeput ten ondergang’. In de vergelijking met Musset is Baudelaire diens spiegelbeeld: bij hem is het juist de hartstocht die wegvalt en ligt alle accent op de geest en de ‘sensaties’. Dat is in grote lijnen de constellatie die Erens het jaar daarvoor had aangewezen bij Rollinat. Ik citeer: ‘Bij Baudelaire ontaardt de hartstocht in “le vice”. Zijn preoccupatie is “des plaisirs nouveaux” uittevinden. Het verstand wijst het lichaam den weg welken het moet bewandelen om zich in het genot te baden, zich van genot te laten doordringen. Het hart is uitgedroogd. Zijn poëzie vindt haar oorsprong in zijn geest en is tot den geest van den

[p. 86]

lezer gericht om als wegwijzer te dienen in het labyrinth der sensaties.’²²

Terzijde: in deze diagnose klinkt Bourget weer door. In zijn Baudelaire-opstel had deze Baudelaires ontaarde genotzucht (‘la précocité des abus’) aangewezen als de oorzaak dat ‘de bronnen van het leven’ vroegtijdig bij hem waren ‘opgedroogd’.²³ Daarna restte hem slechts ‘un regard demeuré lucide’ als het instrument waarmee hij de ellende van het bestaan in alle scherpte kon zien. Het schema van Erens' redenering is hieraan verwant. Zijn conclusie is dat door de ontaarding van de hartstocht Baudelaires poëzie de poëzie geworden was van het verstand zonder hart, zoals die van Musset de poëzie van het hart zonder verstand was.²⁴ Samenvattend zegt Erens over Baudelaire: ‘Het gebrek aan passie is het zwakke punt van Baudelaire.’ Dat dit de conclusie is van een redenering die in wezen grotendeels gelijk is aan Erens' analyse van Rollinat een jaar eerder, laat zien hoe nauw voor Erens de verbinding van Baudelaire met de jonge decadente dichters was. Rollinat kon worden bezien vanuit Baudelaire, maar Baudelaire weer vanuit de vanuit Baudelaire beziene Rollinat, als in een spel van reflecterende spiegels.

Als Erens Baudelaire ruim een half jaar later opnieuw noemt in De Amsterdammer, dan gaat het opnieuw om de nauwe verbinding tussen Baudelaire en ‘het jonge Frankrijk’. Dat sprak in dit geval ook wel vanzelf, want zijn onderwerp is hier Barrès' tijdschrift Les taches d'encre en dan vooral de Baudelaire-opstellen daarin.²⁵ Het lijden van Baudelaire geeft Erens een impliciete vergelijking met Christus in de pen, en de

22 Erens, ‘Over Charles Baudelaire’, 56.

23 ‘tari en lui les sources de la vie’, in Bourget, ‘Charles Baudelaire’, 18.

24 In de voorstelling van Erens is er een derde en hoogste soort poëzie, waarin verstand en hart harmonisch verenigd zijn. Shakespeare is daarvan weer het hoogste voorbeeld.

25 De Amsterdammer, 21 en 28 december 1884. Het artikel heeft de datering ‘8 dec.’

[p. 87]

Baudelaire-navolging van de jongeren wordt zo ook een imitatio Christi: ‘Het Baudelairisme heeft diep ingegrepen in de fransche letterkunde en menige inktkoker van het jonge Frankrijk is gevuld met het bloed van den dichter der Fleurs du Mal. Ook Barrès is tot dezen gegaan en heeft gezegd: “Meester, leer me begrijpen en navolgen.” Hij heeft niet vergeefs gebeden.’

Ik heb erop gewezen dat de Baudelaire-artikelen van Barrès een zekere rol gespeeld hebben in het Nederlandse literaire discours rond 1885-1886. Ik acht het aannemelijk - ik heb dat in ander verband uitgewerkt - dat sommige elementen van de sensitivistische werkelijk-heidsbeleving die in deze jaren door Van Deyssel en Verwey geëxploreerd wordt, hun correlaat en soms ook hun bron hebben in dit essay van Barrès over het bewustzijn van de moderne decadente kunstenaar.²⁶ Daarmee betreedt de Baudelaire zoals die het interpretatietraject Gautier-Bourget-Barrès had afgelegd, onze literatuur zonder dat er in Nederland bij wijze van spreken ook maar één exemplaar van Les fleurs du mal voorhanden hoefde te zijn. De boekenkast van Erens en die van wijlen Van Vloten niet te na gesproken natuurlijk. Als Erens over Barrès' Baudelaire-reeks zegt: ‘Over Baudelaire is niets beters geschreven dan Barrès heeft gedaan. Zelfs Bourget heeft het er niet beter afgebracht’, dan aanvaardt hij daarmee ook Barrès' Baudelaire en dus de aangescherpte folie waarmee de decadente zonen van Baudelaire via Barrès het beeld van de vader hadden geactualiseerd.

Het is heel wel denkbaar dat Baudelaire zo in Nederland binnen een klein circuit van vernieuwers een dichter geworden is die men weliswaar niet of nauwelijks kende, maar in wie een actueel complex van waanzin, verlies van samenhang, solipsisme, werveling van sensaties, nieuwe ongedachte kennis en artistieke martelingen met terugwerkende kracht samenhang vond. De kunstenaar van de toekomst aan wiens profiel Van Deyssel volop aan het dokteren is en die hij alvast ‘Sensitivist’ noemt, zal zò niet zijn. Daarvoor zal hij te gezond en te onver-

26 Van Halsema, ‘En dat doen ook wij’, Te zoeken.

[p. 88]

zettelijk zijn. Dat geldt ook voor de sensitivist die Verwey ten dienste van de prozaschrijvende concurrentie ontwerpt in ‘Toen De Gids werd opgericht’ (en die overigens weer geïnspireerd is op Van Deyssel). Maar in beide gevallen spelen in de dialectische beweging waarmee Van Deyssel en Verwey doorschakelen naar hun kunstenaar van de toekomst elementen uit de wereld van Baudelaire-volgens-Barrès een rol. Hun kunstenaar van de toekomst is onder andere ook een geregenereerde postbaudelairiaan. Daarvoor moet er eerst een zieke baudelairiaan geweest zijn die op de juiste manier heeft geleden aan de werkelijkheid. Ik heb er al op gewezen dat er in de anti-Netscher met wie Van Deyssel Netscher in ‘Over literatuur’ om de oren slaat, een flinke dosis van Barrès' Baudelaire zit. Het had Netschers redding kunnen zijn als hij wat duizeliger en getourmenteerder was geweest. Op zijn minst had Van Deyssel dan met wat anders tegen hem moeten komen.

Een laatste kanttekening bij de stukken van Erens over Baudelaire. Ik denk dat de nieuwe levenskracht die, bij alle overeenkomst, de toekomstige sensitivist van Van Deyssel en Verwey onderscheidt van zijn vermoeide Franse voorganger, heel goed verbonden kan worden met precies dat wat Erens miste in Baudelaire: hartstocht. Het rond 1886 op gang komende discours over de komende sensitivist is niet altijd even helder. Maar als er één ding duidelijk is, dan is het wel dat deze nieuwe kunstenaar met een absolute hartstocht in de werkelijkheid moet staan. Kunst is passie, en de kunstenaar is iemand die hartstochtelijk verliefd is op het Leven. Kloos, sprekend over de poëzie, had in 1882 ‘passie’ een absolute voorwaarde genoemd voor het dichterschap. Als Van Deyssel zijn visie op het sensitivisme ontwikkelt - in eerste instantie bedoeld voor het nieuwe proza - komt dezelfde eis centraal te staan. Hoe vaak we in deze tijd ook uiteenzettingen vinden die de aanraking verraden door wat ik nu maar het Baudelaire-syndroom noem, zolang de ‘hartstocht’ een centrale eis van Tachtig bleef, kon de ‘cerebrale’ Baudelaire hier niet door de voordeur naar binnen.

[p. 89]

Huet, Doorenbos, Van Hall, Van Nouhuys

Het grote stuk van Erens over Baudelaire uit 1884 zal goed gelezen zijn; De Amsterdammer was een belangrijk blad, ook in Tachtiger kring. Ook Paap - die Les fleurs du mal per slot van rekening kende en bewonderde - zal het met zijn kennissen wel eens over Baudelaire gehad hebben, maar vermoedelijk heeft Erens' artikel meer gedaan voor de promotie van Baudelaire. Van Deyssel in elk geval heeft Baudelaire leren kennen door het stuk van Erens.²⁷

Toch is het gevolg niet dat Baudelaire bij de Tachtigers druk gelezen gaat worden, noch dat dezen in hun publikaties af en toe behoefte gaan tonen Baudelaire ook eens te noemen. Bij Kloos en Verwey ben ik zijn naam in deze jaren helemaal niet tegengekomen, Van Deyssel noemt Baudelaire voor het eerst in enkele publikaties uit 1888. Maar in een daarvan - zijn opstel ‘De Goncourt’ - gaat het dan wel om een heel belangrijke passage, waarin Baudelaire duidelijk onder het aspect van de décadence gezien wordt en wel op zo'n manier dat tevens de verbinding op afstand zichtbaar wordt die er voor Van Deyssel kennelijk was tussen deze Franse ‘verfijner’ en zijn eigen experimenten met nieuwe vormen van werkelijkheids- en taalbeleving. Ik kom daar op terug en betrek er dan ook de paar uitlatingen over Baudelaire bij die ik van hem ken uit niet door hem gepubliceerd werk van voor 1888.

Intussen waren het in de jaren tachtig vooral publicisten van buiten de kring van de Tachtigers die het Nederlandse publiek goed bij de les van Bourget hielden. Vrijwel altijd bezien ze Baudelaire onder het aspect van de décadence. Alleen in het Baudelaire-opstel van W.G.C. Byvanck, in 1889 gebundeld in Poëzie en leven in de 19de eeuw, is dat niet het geval. Hier staat de eenheidzoekende mysticus Baudelaire centraal; het woordveld van de décadence ontbreekt zo goed als volkomen.²⁸ (Het

27 Zie Prick, De briefwisseling, noot 88.

28 In zijn aantekeningen noemt Byvanck, naast een artikel van Banville uit 1885, de ‘Notice’ van Gautier onder zijn bronnen en voorts het essay van Barrès, waarvan hij meedeelt dat het ‘de opvatting van het jongere geslacht karakteriseert’ (Byvanck, 262). Bourget ontbreekt hier.

[p. 90]

op het punt van décadence geheel onontvankelijke artikeltje dat de bejaarde Arnold Ising in 1889 schrijft over de prozagedichten van Baudelaire laat ik er nu maar buiten.²⁹) Maar in het essay dat Huet in april 1886 in het tijdschrift Nederland publiceert over Bourget gaat de volle aandacht naar diens ‘théorie de la décadence’ en de bijbehorende Baudelaire. Van de oppositie van ‘lichtmis en mysticus’ via de ‘vervaltijdstijl’ tot aan de genietingen die te vinden zijn in ‘het fosforesceren van hetgeen in een staat van ontbinding verkeert’ wordt hier het beeld bevestigd van ‘Baudelaire, den zelfbewusten décadent’.³⁰ Hetzelfde is in zeer sterke mate het geval in het artikel ‘Baudelaire, de profeet der décadence’, dat Willem Doorenbos - de leraar van veel ‘Tachtigers’ - in 1887 publiceerde in De Nederlandsche spectator. Ik beperk me tot het citeren van één zin hieruit, omdat die een reprise lijkt van Erens: ‘Zijn hart scheen verdroogd en ook hoofd geworden.’ J.N. van Hall ten slotte behandelt deze kennelijke must begin 1888 in De gids. In zijn artikel ‘De “Décadents” in Frankrijk’ gaat hij uitgebreid in op Bourget en diens ‘théorie de la décadence’. Onder de nu levenden wijst hij Mallarmé en Verlaine aan als de voornaamste vertegenwoordigers van deze oververfijnde, toekomstloze kunst. En hun geestelijke vader was Baudelaire. Ik citeer: ‘Van zulk eene poëzie der décadence was Charles Baudelaire, de dichter der Fleurs du mal, de eminente vertegenwoordiger. Hij zocht in het leven en in de kunst bij voorkeur het gekunstelde, het kwijnende,

29 ‘Baudelaire wordt tegenwoordig met Flaubert als een der beste jongere Fransche schrijvers genoemd. Hij heeft, zegt men, een nieuwe wijs van schrijven gevonden, gebruikt andere beelden en stelt de dingen voor op een andere manier dan men dit vroeger gewoon was. Ik moet bekennen dat ik er geen erg in zou gehad hebben. Ik vond het deel van Baudelaire, dat ik doorlas, helder geschreven.’

30 Huet, Litterarische fantasien, 155.

[p. 91]

het ziekelijke op. Zijn gewone gemoedsstemming is het spleen, zijne opvatting van de liefde die van een mystieken wellusteling. Hij zoekt indrukken van al wat terugstootend en weerzinwekkend is, van al wat onrein is en op dood en ontbinding wijst.’³¹

Voordat ik naar Van Deyssel overga en daarmee terugkeer naar Tachtig, wil ik wijzen op een artikel waarin Baudelaire weliswaar niet wordt genoemd, maar waar hij toch op de achtergrond wel aanwezig is. In april 1887 publiceert de dan nog niet bekende criticus W.G. van Nouhuys onder de schuilnaam ‘Willem Hollander’ in De lantaarn een artikel met de weinig opwindende titel ‘Iets over de hedendaagsche letteren’. Het leidende concept van deze beschouwing is dat van de décadence, en Baudelaire is indirect aanwezig omdat Van Nouhuys zich, blijkens de enige voetnoot van het stuk, gebaseerd heeft op Bourgets beschouwing over Baudelaire. In het spoor van diens theorie ziet hij in de literatuur een geest van ontleding. De neiging van het naturalisme tot analyse moest wel leiden tot een taalgebruik dat er steeds meer naar streeft de uiterste schakeringen weer te geven. Dat zoeken naar de onvindbare verfijning - leidend tot nieuwe woordkoppelingen en andere nieuwe taalvormen waaraan het voorgeslacht nooit enige behoefte heeft gehad - werkt, zegt Van Nouhuys, in hoge mate ‘ontzenuwend’. De ‘overspanning van het waarnemingsvermogen’ levert ten slotte een vertekening van de werkelijkheid op, zodat uiteindelijk ‘de overdreven en eenzijdige waarneming ter weergeving van de werkelijkheid voert tot hetzelfde euvel als de opgeschroefde verbeeldingskracht van den fantast’.³² Het lijkt een negatiever gestemde weergave van hetzelfde ontwikkelingsproces als een jaar eerder door Verwey was beschreven in het tweede deel van ‘Toen De Gids werd opgericht’. Daar ging het om de door Verwey met het komende sensitivisme verbonden intensiveringen en deformaties van de gewaarwording, die zijns inziens de moderne

31 Van Hall, ‘De “Décadents”’, 419.

32 Van Nouhuys, Iets over de hedendaagsche letteren, 59.

[p. 92]

prozaïst ten slotte tot het inzicht zouden moeten brengen dat hij het niet meer over de werkelijkheid heeft, maar over iets dat in hem zelf is.

Ik meen dat het zich aan Bourget liërende stuk van Van Nouhuys interessant materiaal is in de geschiedenis van het sensitivisme, juist ook omdat het opnieuw een verbinding mogelijk maakt tussen Bourgets aan Baudelaire ontlokte décadence-begrip en het Nederlandse sensitivisme. En met het oog op Van Deyssel is het interessant dat Van Nouhuys deze ontwikkeling niet plaatst tegenòver het naturalisme, maar in het verlengde daarvan. Zola's L'oeuvre laat zien, zegt hij, dat hier een man aan het schrijven is geweest ‘wiens zenuwstelsel overprikkeld werd’. En dat is dan een negatieve taxatie van Zola precies op dat punt waar Van Deyssel de mogelijkheid zag tot de grote sprong voorwaarts, van het naturalisme naar het sensitivisme.

Lodewijk van Deyssel

Van Deyssel dus. Begin 1885, vlak na de verschijning van de Baudelaire-reeks van Barrès, geeft hij er in een brief aan Arij Prins blijk van, op de hoogte te zijn van de visie waarin Baudelaire - samen met Leconte de Lisle - gezien wordt als de vader van het ‘jeune France’.³³ De verbinding die hij tussen dit ‘jeune France’ en het jonge Holland van Kloos en Verwey trekt, is te slap geformuleerd om tot conclusies te kunnen leiden. De komende jaren zal Van Deyssel werken aan een pakkende visie op de komende literatuur van ‘Nieuw Holland’, zoals de titel luiden zal van een brochure die in 1887 klaar is, maar pas in 1894 gepubliceerd wordt. Ik heb in een ander verband betoogd dat elementen van Bourgets ‘Théorie de la décadence’ rondspoken in de ontstaansgeschiedenis van dit manifestachtige geschrift. Dat kan ook de aanwezigheid van Baudelaires naam in een uiteindelijk niet opgenomen lijstje van aanbevolen schrijvers verklaren.³⁴

En dan, nadat Huet, Doorenbos en Van Hall het beeld van Baudelaire

33 Brief van 30 januari 1885; zie Prick, De briefwisseling, 42-43.

34 Van Halsema, Te zoeken, 5-10.

[p. 93]

als de decadent bij uitstek muurvast hadden neergezet, publiceert Van Deyssel in De nieuwe gids van juni 1888 het opstel ‘De Goncourt’. Het is een openbare demonstratie van zijn tastend zoeken naar een nieuwe literatuur, een proeve van afweging waarbij nu de ene, dan de andere schaal doorslaat. Elementen uit de littérature de décadence spelen een structurerende rol in deze afweging.³⁵ En hier doet zich dan het zeldzame geval voor dat Baudelaire zelf uit de coulissen te voorschijn komt, als een gestalte wiens lijden in de verleden tijd een factor is in Van Deyssels literaire dialectiek. Ik citeer: ‘De Goncourt en Baudelaire, de twee meest verfijnende fransche schrijvers die onze eeuw heeft voortgebracht, twee teêre kwijners, de laatste ziek om dat een kunst in hem stierf en een taal zich in hem dood-stuipte en ziende in zijn doodsbeds-droomen de beginnende werkelijkheid, die zijn vizioenen nuanceerde, en ziend als een stervende die het leven angstig-vreemd ziet, de eerste ziek om dat...’ De contekst maakt duidelijk dat dit geen afwijzing is, maar de aanvaarding van de - onder het aspect van de décadence geziene - wereld van Goncourt en Baudelaire als wezenlijk in het voortschakelend proces waarin Van Deyssel tot de verdere ontwikkeling van zijn sensitivisme wil komen. Daarvoor heeft hij nog steeds Baudelaire zelf niet per se hoeven te lezen. Ik denk dat het woord Baudelaire voor Van Deyssel zijn inhoud voornamelijk had gekregen uit het discours waarvan ik iets heb laten zien. Juist dat geeft aan welke lading de naam ‘Baudelaire’, gebruikt als positief argument, in zijn betoog gehad moet hebben. Want ‘Baudelaire’, dat was elders vooral een nègatief argument. Op dat punt was juist in 1888 de opvoeding van de Nederlandse lezer wel zowat voltooid, en Van Deyssels betoog krijgt extra reliëf met Huet, Doorenbos en Van Hall op de achtergrond.

In een artikel van enkele maanden later - ‘Over Multatuli’, op 7 en 14 november 1888 verschenen in het weekblad De Amsterdammer - zal Van Deyssel Baudelaire nog eens opvoeren in de hoge sleutel. De strekking van de passage waarin dat gebeurt, is dat Van Deyssel als Neder-

35 Van Halsema, Te zoeken, 7-10.

[p. 94]

lander Multatuli weliswaar in ere moet houden - de ‘hollander’ heeft het nu eenmaal niet voor het kiezen - maar dat hij, als hij een Engelsman of Fransman geweest was, zich de luxe had kunnen permitteren om zijn ‘liefde’ alleen aan de echte ‘grooten’ te schenken. Dan volgt een opsomming van die echte groten. Het zijn, in de volgorde van Van Deyssel: Luther, Spinoza, Goethe, Shakespeare, Rembrandt, Zola, Dante, Milton, Shelley, Pascal, Stendhal en Baudelaire.³⁶ Het valt op dat Baudelaire met Zola de enige vertegenwoordiger is van de min of meer contemporaine literatuur; de andere opgevoerde groten waren ruim dood voor Van Deyssel geboren werd.

Ook al heeft dit lijstje geesteshelden in Van Deyssels artikel in eerste instantie alleen maar tot taak om een alinea geneuzel over Multatuli wat op krachten te brengen, dat neemt de conclusie niet weg dat Baudelaire op dat moment kennelijk een superieure plaats innam in zijn privé-canon, althans in zijn voor publiek gebruik bedoelde privé-canon. Verder kan men concluderen dat Baudelaire en Zola in dit geestes-Empyreum van Van Deyssel de enige vertegenwoordigers zijn van wat in 1888 actueel en omstreden was in de letterkunde. Ik blíjf denken dat de hier door Van Deyssel tentoongespreide Baudelaire-verering meer te maken heeft met een fascinatie voor het syndroom-Baudelaire en de opwinding daaromheen dan met enigerlei aandachtige lectuur door Van Deyssel van Les fleurs du mal. Met deze onverwachte klassering van Baudelaire affilieerde Van Deyssel zich op min of meer onbestemde wijze aan de wereld van een dichter wiens talent weliswaar erkend werd door Multatuli-bewonderaars als Huet en Doorenbos, maar wiens exploraties van het duistere en ongekende door hen werden afgewezen als uitingen van een ziekelijke hang naar verfijnd bederf. De naam van Baudelaire aan het slot van het rijtje dat zo betrouwbaar begonnen was met Luther, moet in 1888 - na de voorlichting van Huet, Doorenbos en Van Hall - de gekruidheid van het half-verbodene hebben gehad. Zola, dat sprak vanzelf, zeker bij Van Deyssel die het immers al jaren over

36 Van Deyssel, Tweede bundel, 161.

[p. 95]

Zola gehad had. Baudelaire - als dichter van Les fleurs du mal ver van Van Deyssels eigen prozastiel - dat had iets van een provocatie.

Daarna is het ook al weer min of meer afgelopen met Baudelaire bij Van Deyssel. Hij zal in de rest van de eeuw nog maar heel sporadisch naar Baudelaire verwijzen en zonder het hyperbolische van 1888. Enkele malen citeert hij Baudelaires definitie van de dandy - ‘Le dandy est le type parfait de la Beauté’ - en getuigt daarbij van zijn instemming met dit ideaal.³⁷ In zijn bijdrage aan het ‘Kroniekdebat’ op 28 juni 1896 bestrijdt hij het socialisme met onder andere het volgende, misschien niet iedereen direct aansprekende argument: ‘Noch Poe, noch Baudelaire, noch De Balzac, noch De Stendhal, noch Barrès zijn socialistisch gezind.’ In wat er van Van Deyssels correspondentie uit deze periode is uitgegeven, duikt Baudelaire een enkele maal op; zo citeert Van Deyssel in een brief aan Van Eeden uit 1890 Baudelaire (‘je préfère alors l'enfer au néant’) om te onderstrepen dat hij maar liever ‘gek’ is dan wat de mensen ‘verstandig’ noemen.³⁸ In 1900 leest hij Mallarmé en vindt diens gedichten, hoewel een beetje ‘doods’, toch ‘sterk en kunstig werk, beter dan Baudelaire’. Nog iets later vindt hij ook Mallarmé ‘niet zoo heel veel bizonders’ meer, wel iets beter misschien dan Baudelaire, maar ‘van dat soort’.³⁹ Het is duidelijk niet meer 1888. Stellig was Van Deyssels betrokkenheid op het décadence-syndroom - en daarmee op Baudelaire - na '90 veel minder dan toen hij nog zo hartstochtelijk op zoek was naar stimulansen voor de articulatie van zijn sensitivisme-inwording. Misschien had hij inmiddels ook wat meer van Baudelaire gelezen en het verschil gezien tussen syndroom en oeuvre.

Pas tegen het eind van zijn leven, in 1947, buigt hij zich nog eens over Baudelaire, met Fleurs du mal en al. Erens zou tevreden geweest zijn

37 Onder andere in zijn biografie van zijn vader, die voor het eerst in de vorm van artikelen verscheen in 1892, zie Van Deyssel, De wereld, 261.

38 Van Tricht & Prick, De briefwisseling, 75.

39 Van Deyssel, Elfde bundel, 223.

[p. 96]

over de conclusie: Baudelaire heeft ‘zeer superieur dichtwerk’ gemaakt, maar Les fleurs du mal behoort niet tot de ‘hogere dichtkunst’ omdat ‘de liefde’ ontbreekt. Het is duidelijk: de periode rond 1888 staat apart in Van Deyssels omgang met Baudelaire. Een grotendeels schim blijvende Baudelaire heeft hem - na via de Baudelaire-interpretatie van Barrès al de vroeg-sensitivistische voorstellingswereld van ‘Over literatuur’ te zijn binnengegaan - begeleid in de tijd van zijn opstellen over ‘La Terre’ en ‘De Goncourt’, van ‘Nieuw Holland’, De kleine republiek en ‘Menschen en Bergen’. Na 1890 roept hij deze daimoon niet meer aan.

Dat de richting waarin het sensitivisme zich ontwikkeld had - en meer speciaal het aandeel van Van Deyssel daarin - niet losstond van het hele complex dat men zo langzamerhand met Baudelaire was gaan verbinden, is een inzicht dat we ook vinden bij de schrijver en componist Alphons Diepenbrock, vriend en neef van Van Deyssel. Diepenbrock heeft zich in de eerste helft van de jaren negentig diepgaand beziggehouden met de decadentie in de literatuur; ik ga daarop hier niet in.⁴⁰ In ‘Schemeringen’ (1893) wijst hij Baudelaire aan als de vader van de ‘oververzadigde’, ziekelijke, oververfijnde, toekomstloze, aan ‘zelf-exaltatie’ overgegeven kunstenaar van nu. Wanneer hij in 1894 meent te zien dat Van Deyssel, in een onder het pseudoniem ‘A.J.’ gepubliceerd boek, een nieuwe richting is ingeslagen, doet hij daarover een uitspraak die verraadt hoezeer de term ‘Baudelaire’ voor Diepenbrock de passende aanduiding was van dat wat in de literaire vernieuwing in Nederland ‘tot dusver’ centraal had gestaan. Uit Diepenbrocks opstellen kan men opmaken dat deze vriend van Gorter en Van Deyssel daarbij vooral aan de hyper-individualistische, naar de kick van het moment strevende en alle samenhang ontbindende belevingswereld van het sensitivisme gedacht moet hebben. Ik citeer: ‘Ik geloof dat het bij jou en anderen een langzame genezing is van eene ziekte. (..) Tot dusver, kunnen wij zeggen, heeft Baudelaire onder ons gewoond. Die is nu dood.

40 Zie Van Halsema, Te zoeken, 33-43.

[p. 97]

Baudelaire wordt door A.J. begraven. Dit is niet van geringe importantie.’⁴¹

41 Diepenbrock, Brieven en documenten II, 172.

Tussen 1888 en 1894: Van Deyssel en Van Eeden

Twee keer zien we Baudelaire dus als baken geplaatst in het literaire landschap: in 1888 bij Van Deyssel, en in 1894 bij Diepenbrock als hij op de nu aflopende periode terugziet. Een conclusie is dat Baudelaire - of ‘Baudelaire’ - het niet heeft moeten hebben van de dichters van Tachtig - Kloos en Verwey⁴² - maar dat hij vooral tot het strategische repertoire hoorde van de met de dichters emulerende, prozaschrijvende sensitivist Van Deyssel.⁴³ De poëzie van Gorter na Mei is een van de ongedachte uitkomsten van Van Deyssels streven naar een sensitivistisch proza. Voor zover er ‘Baudelaire’ zat in Van Deyssels sensitivisme, en voor zover elementen dáárvan weer bij Gorter zijn uitgekomen, kan men zeggen dat in Gorter dit Nederlandse stroompje ‘Baudelaire’ tot de poëzie terugkeerde. Voor zover Gorters sensitivisme de poëzie is van het uiteenvallen van de werkelijkheid en de tot in het pathologische toe overspannen gewaarwording, heeft de sensitivist Gorter raakvlakken met de ‘Baudelaire’ van Barrès. Gorters lange gedicht ‘Een dag in 't jaar’,⁴⁴ vermoedelijk in 1889-1890 geschreven, laat zich op sommige

42 Ik laat er buiten dat Verwey in ‘Toen De Gids werd opgericht’ daar waar hij de ontwikkeling in het proza beschrijft die op den duur zal leiden tot de komst van de - door Verwey op Van Deyssel geïnspireerde - sensitivist, sporen vertoont van de lectuur van Barrès' Baudelaire-opstellen. Maar hier verdiept Verwey zich in de denkwereld van de prozaschrijvende concurrentie. In zijn opstellen over het eigen genre tref ik dergelijke sporen niet aan.

43 Voor de gecompliceerde wisselwerking tussen dichters en prozaschrijvers in de eerste periode van De nieuwe gids, zie Van Halsema, ‘En dat doen ook wij’.

44 Gorter, Verzamelde lyriek, 48-78.

[p. 98]

punten inhoudelijk wel verbinden met de wereld van Baudelaire. Waar Mei hèt natuurgedicht in onze letterkunde van die jaren is - alleen al daardoor zo ondecadent als het maar kan - is ‘Een dag in 't jaar’ hèt stadsgedicht van die tijd. Dat is op zichzelf onvoldoende voor een verbinding met de stadsdichter Baudelaire. Maar in de steeds somberder belichting van de stad van Gorters gedicht - van een lieflijke plaats met parken en plantsoenen wordt ze een duistere jungle waardoor ‘de arme geslachten der menschen zoekende om[gaan]’ - vinden we wel een overeenkomst met Baudelaires voorstelling van de stad als monster. Maar Gorter had in die tijd ook net Zola - en Van Deyssels dithyrambische beschouwingen over Zola - gelezen, en daar zijn soortgelijke voorstellingen te vinden. In de eigensoortige schoonheid van de vreemde wolkenformaties bij de zonsondergang aan het eind van Gorters ‘dag in 't jaar’ - die ondergang is hier tevens een soort Menschheitsdämmerung - meen ik de sporen te zien van het met het begrip décadence verbonden zonsondergangsmotief in Gautiers ‘Notice’ over Baudelaire.⁴⁵ Maar het zijn overeenkomsten die de constatering dat Gorters sensitivistische poëzie uitwendig niets lijkt op die van Baudelaire niet naar de achtergrond mogen dringen. De echte verbinding is veelschakelig en loopt over de van Baudelaire abstraherende Baudelaire-interpretatie en de mutaties daar weer van in het door Bourget en Barrès gevoede Nederlandse discours. Dat proces heeft stadia genoeg om in de demontage die onderweg plaatsvond de herkenbaarheid van Baudelaire zo goed als helemaal te doen verdwijnen.

45 Zie Van Halsema, Te zoeken, 58-61.

‘Menschen en Bergen’: Van Deyssel en Van Eeden

En Van Deyssel zelf? Voor hem geldt hetzelfde: dat het complex ‘Baudelaire’ enkele jaren een factor van werkelijk belang was in zijn overwegingen en strategieën, is een goed te verdedigen hypothese. Maar plaatsen in zijn werk die een directer greep van Baudelaire ver-

[p. 99]

raden? Voor zoiets zou je een onderzoek moeten uitvoeren van een verfijning waarvoor ik het instrumentarium niet ken. Ik wil hier kort ingaan op een door Van Deyssel niet gepubliceerde passage uit ‘Menschen en Bergen’. Zeker met de contekst erbij - in dit geval een opmerking van Van Deyssel tegenover Kloos - laat zich daar wel de toeëigening vermoeden van een baudelairiaans motief. Dat spiegelt zich in de reactie van Van Eeden op deze passage: die lijkt mij op haar beurt te refereren aan het woordveld van de baudelairiaanse décadence.

In hetzelfde jaar 1888 waarin Van Deyssel de twee opstellen schrijft waaruit, hoe terloops ook, het gezag blijkt dat Baudelaire op dat moment voor hem heeft, zendt hij een fragment van ‘Menschen en Bergen’ naar De nieuwe gids. In dit fragment komt een scène voor die door hem in verscheidene brieven aan Nieuwe gids-redacteuren wordt aangeduid als ‘de poep-scène’.⁴⁶ De lotgevallen van deze passage en het feit dat ze uiteindelijk niet in De nieuwe gids werd opgenomen, doen er nu niet toe. De enkele zinnen eruit die door Prick zijn gepubliceerd - met een gedetailleerde beschrijving van ‘korsterige bruine sproetenmassaas’ die zich rond het pleegat hebben afgezet - tonen een studie in stank en ‘pourriture’. ‘Une charogne’ zonder de diepte daarvan, zonder leven en dood, en geprojecteerd in een plee. Of de ‘pourriture’ bij voortgaande beschouwing nog gaat fosforesceren, zou ik niet durven zeggen. Wie weet, welke trouvailles op dit punt verijdeld zijn door Pricks ‘Wat dan volgt kan gevoeglijk achterwege blijven’. Ook een uitspraak die Van Deyssel in een brief aan Kloos doet over de ‘poep-scène’, krijgt door het gemaniëreerde contrast waarin hij deze scène betrekt - het contrast hoog-laag, hemel-modder - baudelairiaanse trekken. Van Deyssel wil ‘zeer gaarne de poep-scène (..) behouden’, ook omdat hij ‘zoo-dol-graâg die kontrasten [zou] hebben van de wolk- en van de mest-extaze’.⁴⁷ Ik ervaar dit contrast van ‘wolk- en mest-extaze’ als een arrangement uit de school van Baudelaire.

46 Zie Prick, Lodewijk van Deyssel, 70-75.

47 Prick, Lodewijk van Deyssel, 73.

[p. 100]

Ook in de reactie van Van Eeden op Van Deyssels prozafragment proef ik de werking van het baudelairiaans-decadente woordveld:⁴⁸ ‘Karel zit in zijn eentje op zijn berg (..) hij zit zichzelf maar stilletjes uit te broeien als een hoop nat hooi. En hij gaat maar door en voelt niet meer dat er vuil en niet-vuil is in de wereld - hij verstompt voor stank als een anatoom - en voor vuiligheid als een dokter - hij krijgt perverse neigingen als een Chineesche lekkerbek die rotte eieren en bedorven visch eet.’ Het is Van Deyssels lust in de ‘pourriture’ die Van Eeden hier zo dwars zit; het beeld van Van Deyssel, broeiend op zijn berg, is verwant aan de manier waarop Barrès Baudelaire beschreven had, zittend ‘sur le fumier [mesthoop] de son dégoût, parmi les débris de soi-même’.

In dezelfde weken als waarin Van Deyssels ‘mest-extaze’ hem deze reactie aan Kloos in de pen geeft, noteert Van Eeden, aanvankelijk zonder de bedoeling er een publikatie van te maken, een woedende tirade tegen Van Deyssel naar aanleiding van diens zojuist verschenen De kleine republiek.⁴⁹ In 1904 is hij alsnog tot publikatie overgegaan en daardoor hebben we de beschikking over deze tekst. Het lijkt erop dat Van Eedens woede over de ‘poep-scène’ en zijn woede over De kleine republiek elkaar hebben onderhouden en opgejaagd in die eerste weken van 1889. Wat in de brief aan Kloos een duidelijk zichtbaar, maar klein element is, is uitvergroot aanwezig in de notitie over De kleine republiek.⁵⁰ Er is sprake van ‘demonische inblazing’, van satanisme (‘de wierook is duivelsdrek’, ‘wormen kruipen uit de hostie-kelk’), van ‘haat’, van het ‘fos-forlichten’ van ‘doods-oogen’, van wurgende ‘stank’, van de ‘slang’ (‘de lenig sterke windingen van het goud en groene koelgladde slanglijf’), van juwelen in combinatie met het ‘monsterlijke’, van een vreemde tropische bloem zonder stam en bladeren ‘woekerend

48 Aan Kloos, 26 januari 1889; zie Prick, Lodewijk van Deyssel, 74.

49 Fontijn, Tweespalt, 263 noot 3 dateert deze notitie op begin 1889. Van Eeden publiceerde het stuk uiteindelijk in 1904, in Studies, Vierde reeks.

50 Van Eeden, Studies, Vierde reeks, vooral 365-367 en 378-379.

[p. 101]

in den molm van een zieken boom’ - vergelijk daarmee het tropische woekerbos van de décadence zoals Erens dat had opgeroepen in zijn Baudelaire-opstel -, van ‘afgronden van haat en hemelen van liefde’, enzovoort. Dit geheel lijkt me ondenkbaar zonder het woordveld van de décadence zoals zich dat in de Baudelaire-interpretatie had ontwikkeld. Van Deyssel had wel wat over zich afgeroepen toen hij op 7 november 1888 - twee dagen nadat Van Eeden ‘Betsy’ voor het eerst ontmoette en daarmee een nieuwe impuls kreeg in zijn queeste naar zuiverheid - Baudelaire, de woordvoerder bij uitstek van de verrotting, op het schild had geheven.

Er is nog een vervolg van deze exercitie van Van Eeden tegen Van Deyssel. Vlak voor het einde van de notitie uit begin 1889 spreekt Van Eeden Van Deyssel als volgt toe: ‘Wat weet Gij van het eeuwig Goede? (..) Als iets schoon is en sterk, wat wilt gij meer? En uw voelen is schoon en sterk, en zoo is uw kunst. Maar ook slangen zijn schoon en sterk - gij zijt schoon met de gruwelijke pracht van een gorgonenhoofd, het krinkelt om uw slapen in goud en blauw en vuur! - en ik veracht u!’ Ik kom hier zometeen op terug, want deze passage heeft een echo aan het slot van Van Eedens in 1892 verschenen mystiek getinte roman Johannes Viator, het boek van de liefde. In dit door zijn relatie met ‘Betsy’ geïnspireerde werk waaraan hij twee jaar had gewerkt, wordt de hoge geestelijke liefde - vertegenwoordigd door ‘Marjon’ - gesteld tegenover de zinnelijke liefde, vertegenwoordigd door ‘Marjon's zuster’. In de passages waarin de boze wereld van ‘Marjon's zuster’ wordt opgeroepen, treffen we een samenstel van attributen van het kwaad dat onmiskenbaar het woordveld van de baudelairiaanse décadence verraadt. Hoofdstuk X is een dankbare bron: ik noteer met de losse pols achtereenvolgens ‘zwart gif’, ‘satan’, ‘haat’, ‘zwarte walmslang’, ‘donkere gif-stroom’, een ‘saamgerolde adder, donkergroen’, verwijzingen naar sadisme, en een aan Baudelaires katten verwante metaforische kat die staat voor de taal van het duisterste kwaad (‘Haar woorden legt ze tegen mij aan, zacht als kattevel, en ook weekglad als slangebuik’). In hoofdstuk XIII wordt in afschuw de nachtelijke stad beschreven, en de gezichten van de mensen die zich liederlijk en wel door

[p. 102]

de stad begeven zijn vrijwel een soort ‘fleurs du mal’: ‘wreede, ruwe, roode helle-bloemen’. In hoofdstuk XVII komt weer het jammerlijke leven van de mensenmassa in de stad aan de orde. De ‘ik’ weet dat hij in dit ‘walgelijke’ leven ‘rond moet dragen mijne ééne, arme, nauw-lichtende vonk van schoonheid’ en zich moet verzetten tegen het opkruipen van ‘het vuilgroene, slijmige waas’ van het ‘banale leven’. Deze massa moet gedood worden: ‘Hoe anders moet ik mij aan hen ontrukken, hoe kan ik mij loswringen, los van hun polypenarmen. - Ze trekken mij neer, ze omklemmen en verstikken mij. - Bleek, goor monster, slijmgedrocht.’⁵¹

In de bladzijden die hij wijdt aan de tegenstelling van ‘Spleen’ en ‘Idéal’ bij Baudelaire had Erens het verlangen om op te stijgen - dat verlangen is de ‘parel’ die in de diepte van de menselijke ziel sluimert - gecontrasteerd met het ‘gekortwiekt’ neerzinken in het ‘slijk’ om, bij gebrek aan beter, daar de voldoening te zoeken. Een bladzijde verder wordt Parijs verbeeld als ‘de groote poliep met honderdduizend armen’.⁵² Waar de gedesillusioneerde pessimist Baudelaire, in de interpretatie van Erens, naar de ‘voldoening’ van het ‘slijk’ gedreven wordt omdat de voldoening ‘daarboven’ onbereikbaar blijkt, vertegenwoordigt Van Eedens ik-figuur de tegengestelde houding. Niet aan het slijk kan zijn lot verbonden zijn, maar aan de ‘stijging’. De hele opdracht van Johannes Viator ligt dan ook in die ‘stijging’; de structuur van het boek - een ‘stijging’ in vier fasen, sterker uiteindelijk dan de zinkingen van ontgoocheling die zich ook voordoen - is erdoor bepaald. Het werk van Baudelaire, de dichter die de haat zo diepgaand exploreerde, zou wel eens een onverwachte intertekst kunnen zijn van dit Boek van de liefde van Van Eeden.

Ik geef een laatste citaat uit Johannes Viator en daarmee kom ik weer uit bij het eerder gegeven ‘gorgonen’-citaat waarin Van Eeden zijn woede luchtte over de schrijver van De kleine republiek. In een van de laatste hoofdstukken spreekt Johannes met ‘den allerhoogsten Rechter’

51 Van Eeden, Johannes Viator, 161.

52 Erens, Litteraire wandelingen, 50-52.

[p. 103]

en die maakt hem duidelijk dat hij, Johannes, niet kan zijn als God. God is ‘buiten het leven’, maar Johannes, die in het leven is, mag niet buiten de sfeer van het leven treden, ‘om Kunst niet, om 't Weten niet, om Schoonheid niet’. Dan volgt een reeks, in pseudo-bijbelse taal geformuleerde, veroordelingen van hen die het weten in de plaats van de liefde gesteld hebben: Van Eedens oude Johannes-motief. Ik citeer het laatste stukje tekst van de Hoogste Rechter:⁵³

‘“O armen, afgodendienaars der zinnen, die schoonheid zouen zoeken in de rijke kleuren van bloed en etter.”

“In des Duivels handen zijn zij, want zij hebben de liefde verlaten, de éénige sterkte des levens.”

“Het weten dier weters is naakte ellende, dorre vodden om een stinkend skelet.”

“En het schoon dier schoonen is de pracht van een gorgonenhoofd. Het krinkelt om zijn slapen in blauw en goud en vuur. Maar het is de versteenende dood.”’

Ik plaats hier enkele kanttekeningen bij. Ten eerste: het zoeken van ‘schoonheid’ in de ‘rijke kleuren van bloed en etter’ lijkt mij bij uitstek te refereren aan een baudelairiaanse dialectiek van schoonheid en ‘pourriture’. Ten tweede: het gelijk dat Johannes hier krijgt van de Hoogste Rechter betreft een punt waarop Van Eeden Van Deyssel ook al een paar jaar aansprak. In 1888 al had Van Eeden, naar aanleiding van de masturbatie-scène in Een liefde, in een brief aan Van Deyssel gesteld dat geslachtsorganen niet ‘mooi’, maar ‘vies’ zijn. Ik citeer: ‘ik vind het bepaald onnatuurlijk, pervers, hun viesheid niet te zien - zooals ik het pervers vind van den medicus een fluim niet vies te vinden waarin hij bacterien gaat zoeken.’⁵⁴ Dat de ‘weters’ die zich tot deze perversie bekennen de ‘liefde’ verlaten hebben, strookt met het beeld van Baudelaire als iemand wiens hart - de plaats waar de mens is aangesloten op de bronnen van het leven - verdroogd was en bij wie, evenredig daarmee,

53 Viator, hoofdstuk XLIV, Van Eeden, Johannes Viator, 314-315.

54 Van Tricht & Prick, De briefwisseling, 26.

[p. 104]

het weten alles was gaan overwoekeren.⁵⁵ Het accent dat bij Baudelaire ligt op het ‘savoir’, op de exacerbatio cerebri,⁵⁶ stelt ons in staat om achter dit door de Hoogste Rechter èn door Van Eeden verworpen, buiten de levensgemeenschap tredende, op een verdord, geperverteerd weten gericht wezen dat zich schoonheid schept uit bloed en etter, een Baudelaire te zien. Maar het is een Baudelaire wiens trekken voor een deel samenvloeien met die trekken van Van Deyssel die in de afgelopen tijd Van Eedens verzet hadden opgeroepen: Van Deyssel als de hyper-individualistische, ideaalloze estheet van de fluim, het pleegat en - De kleine republiek - de kleine ontucht met het grote taboe. Het moet het element ‘Baudelaire’ in zijn beeld van Van Deyssel geweest zijn dat maakte dat het Van Eeden af en toe zwart voor de ogen werd als hij met zijn vriend geconfronteerd werd. Vandaar de ‘overspannen’ toon - het woord is van Fontijn - in zijn notitie over De kleine republiek.

Het is geen speculatie als ik zeg dat Van Eeden bij het slot van de hierboven geciteerde passage uit het slothoofdstuk van Johannes Viator gedacht moet hebben aan dèze Van Deyssel. Want het gorgonenhoofd met toebehoren - de vernietigende, perverse schoonheid symboliserend van het van het leven afgewende weten - heeft hij rechtstreeks uit zijn Van Deyssel-notitie van 1889 - die lag toch maar in een la - overgebracht naar de oordeelswoorden van de Hoogste Rechter in Viator. Ik denk dat de tegenwereld zoals die in Johannes Viator wordt opgeroepen tegenover de wereld van het ideaal, mede gestalte heeft gekregen vanuit Van Eedens verzet tegen een door hem met Van Deyssel verbonden syndroom ‘Baudelaire’.⁵⁷ Al was het dan als schim, Baude-

55 Zie hierboven over Erens, ‘Over Charles Baudelaire’, en Doorenbos, ‘Baudelaire’.

56 Zie Praz, The romantic agony, 102.

57 Het is frappant te zien hoe de tegenstelling hart-geest ook naar voren komt in de brief van Diepenbrock aan Van Deyssel, waarin hij in de door hem veronderstelde wending van Van Deyssel de teraardebestelling van Baudelaire meent te zien. Eerder in dezelfde brief - de vreugde om een hervonden verwantschap spreekt uit alles - schrijft Diepenbrock: ‘Zoolang ben je voor mij niets dan Geest geweest en geen hart, alleen schitterende verblindende Geest, dat ik mij bij onze eerste ontmoeting zoo vreemd te moede voelde. En hoe een geluk was het toen ook je hart te ontdekken.’ In Diepenbrock, Brieven en documenten II, 172.

[p. 105]

laire is er ten tijde van Tachtig toch bij geweest en juist vaak als het erom spande. Wie heel goed kijkt, die kan hem bijna zien.

Negentig leest Baudelaire

Ik herhaal het nog eens: de Baudelaire wiens aanwezigheid bij de Tachtigers zich soms laat zien en soms laat vermoeden, heeft vrijwel alles te maken met het syndroom-Baudelaire zoals zich dat ontwikkeld had in het literaire discours, en veel minder of nauwelijks iets met een verzameling gedichten die men las en waar men iets van vond. Bij de iets jongere generatie die zich in het begin van de jaren negentig met grote voorzichtigheid gaat manifesteren, lijkt het syndroom Baudelaire dat in de voorafgaande jaren op zo'n ingewikkelde manier vervlochten was met de literaire vernieuwing in Nederland, aan betovering - positief of negatief - verloren te hebben. Dat maakt de aandacht vrij voor de gedichten zelf. Zo zit Henri Borel eind 1890 ‘héél gelukkig en kalm’ te lezen in Baudelaire en geniet daarbij vooral erg van ‘dat heerlijke, verschrikkelijke gedicht’ ‘Je t'adore à l'égal de la voûte nocturne’ en van ‘het heerlijke melodieuse slot’ van ‘Recueillement’.⁵⁸ Dat is tenminste echt lèzen. Enkele jaren later zal Borels vriend Johan Thorn Prikker door de slotregel van ‘Recueillement’ geïnspireerd worden tot een tekening. Henriëtte van der Schalk gaat ook naar de poëzie zelf. Ze vertaalt in 1892, een jaar voor haar debuut in De nieuwe gids, ‘La mort des pauvres’.⁵⁹

58 Thorn Prikker, Brieven, 25.

59 Roland Holst-van der Schalk, Jeugdwerk, 71.

[p. 106]

Het is bekend dat P.C. Boutens in een latere fase van zijn dichterschap veel aandacht voor Baudelaire heeft gehad. Hij heeft Baudelaire vertaald en er is het bekende verhaal van Annie Salomons hoe Boutens haar uitlegt hoe je ‘Recueillement’ moet lezen. (‘Recueillement’ is rond de eeuwwisseling absoluut het favoriete gedicht. Het staat dan ook ver af van dat deel van Baudelaires oeuvre waarop het beeld van de grote decadent was gebaseerd.) Maar ik meen al heel veel eerder in Boutens' dichterschap de sporen van Baudelaire-lectuur te zien. Om precies te zijn: helemaal in het begin en wel in het bekende gedicht ‘Ik sloot de blinkevenstren van mijn Ziel’, waarmee Boutens' debuutbundel uit 1894 opende, maar dat hij al in het begin van 1892 had gepubliceerd in de Utrechtse Studenten-Almanak. Dit gedicht vertoont op een aantal punten naar voorstelling en woordkeuze een zo grote overeenkomst met Baudelaires gedicht ‘Paysage’ - ‘Et quand viendra l'hiver aux neiges monotones, / Je fermerai partout portières et volets / Pour bâtir dans la nuit mes féeriques palais’ - dat ik hier, zonder dat op deze plaats nu verder te kunnen uitwerken, een tamelijk acuut geval van intertekstualiteit vermoed. Baudelaire was aan het binnenkomen.

Zo zien we dat het de generatie van de ‘bezinning’ is die zich op de poëzie van Baudelaire gaat richten in plaats van op zijn in een turbulent proces van beeldvorming ontwikkelde imago. Het kon hun misschien ook lang niet zoveel als de Tachtigers schelen dat Baudelaire niet hartstochtelijk genoeg was en te cerebraal. Misschien bevíel hun dat juist wel in Baudelaire. Baudelaires aanwezigheid in Nederland ten tijde van Tachtig is maar een voor-aanwezigheid geweest, maar dan wel een met een literair-historisch uiterst interessante werking. Zijn echte aanwezigheid begint als zijn - vooral via Bourget en Barrès tot stand gebrachte en door de publiciteit onderhouden - voor-aanwezigheid is uitgewerkt en daarmee de koppeling van zijn naam aan het décadence-complex wat minder onontkoombaar wordt. Die ontkoppeling zien we na het begin van de nieuwe eeuw zelfs bij Tachtigers als Verwey en Diepenbrock. Verwey heeft het werk van Baudelaire waarschijnlijk pas in de jaren negentig leren kennen en de eerste maal dat hij hem in een opstel noemt - in het stuk uit 1895 waarmee hij Stefan George in Ne-

[p. 107]

derland introduceert - is dat negatief en nog geheel volgens de code van de décadence.⁶⁰ Maar in het tweede decennium van de twintigste eeuw zal Verwey een groot aantal gedichten van Baudelaire vertalen voor De beweging. Een veel jongere generatie, die zich wel graag in de buurt van dat tijdschrift ophoudt, heeft Baudelaire dan allang ontdekt als een bron van het zuiverste water. En voor Diepenbrock, die in 1894 zo blij geweest was dat Baudelaire door ‘A.J.’ ten grave was gedragen, heeft Baudelaire in 1906 kennelijk nog maar zo weinig te maken met dat complexe en geladen geheel waarvoor ‘Baudelaire’ indertijd het trefwoord was geweest, dat hij bijna niet kan wachten tot zijn Rembrandtcantate af is, omdat hij nu ‘het liefst Baudelaire onder handen [zou] nemen’.⁶¹ Dat bij de Cinq poèmes van Baudelaire die hij dan op muziek zet ook ‘Recueillement’ is, hoeft geen betoog.

60 Zie Van Halsema, Te zoeken, 24.

61 Diepenbrock, Brieven en documenten V, 104.

[p. 108]

Gebruikte literatuur

Baudelaire, Charles Critique littéraire et musicale, texte établi et présenté par Claude Pichois, Parijs 1961.

Bourget, Paul ‘Charles Baudelaire’, in idem, Essais de psychologie contemporaine, tome premier, édition définitive augmentée d'appendices, Parijs 1926, 3-33.

Buuren, Maarten van ‘Estheticisme. Aanzet tot een definitie van de “fin de siècle'-literatuur”, in idem, Verschuivingen, verdichtingen. Essays, Amsterdam 1993, 71-88.

Byvanck, W.G.C. Poëzie en leven in de 19de eeuw. Studiën op het gebied der letterkunde, Haarlem 1889.

Deyssel, Lodewijk van Verzamelde opstellen, Amsterdam 1894.

Deyssel, Lodewijk van Tweede bundel verzamelde opstellen, Amsterdam 1897.

Deyssel, Lodewijk van Elfde bundel verzamelde opstellen, Amsterdam 1912.

Deyssel, Lodewijk van De wereld van mijn Vader, met een voorwoord en voorzien van aantekeningen, bezorgd door Harry G.M. Prick, Amsterdam/Brussel 1986.

Diepenbrock, Alphons Brieven en documenten, bijeengebracht en toegelicht door Eduard Reeser, deel II, 's-Gravenhage 1967.

Diepenbrock, Alphons Brieven en documenten, bijeengebracht en toegelicht door Eduard Reeser, deel V, Amsterdam 1981.

Doorenbos, Willem ‘Baudelaire, de profeet der décadence’, in De Nederlandsche spectator, (30 juni 1887), 253-255.

Eeden, Frederik van Johannes Viator, het boek van de liefde, Amsterdam 1922^4.

Eeden, Frederik van Studies, vierde reeks, Amsterdam 1904.

Endt, Enno Het festijn van Tachtig. De vervulling van heel groote dingen scheen nabij, Amsterdam 1990.

Erens, François ‘Maurice Rollinat, Les névroses’, in Algemeen Nederlandsch Studenten-Weekblad Minerva, 8 (11 & 18 april 1883) 6 & 7.

Erens, François ‘Over Charles Baudelaire’, in De Amsterdammer, (28 april & 5 mei 1884); gebundeld in idem, Litteraire wandelingen, Amsterdam 1906, 46-61.

[p. 109]

Fontijn, Jan Tweespalt. Het leven van Frederik van Eeden tot 1901, Amsterdam 1990.

Gautier, Théophile ‘Charles Baudelaire’, in Charles Baudelaire, Les fleurs du mal, précédées d'une notice par Théophile Gautier, Parijs z.j. [1910], 1-75.

Goedegebuure, Jaap Decadentie en literatuur, Amsterdam 1987.

Gorter, Herman Verzamelde lyriek tot 1905. Jeugdwerk. De school der poëzie. Nalezing, Amsterdam 1966.

Hall, J.N. van ‘De “Décadents” in Frankrijk’, in De gids, 52 (1888), 416-436.

Halsema, J.D.F. van ‘“En dat doen ook wij”: de wisselwerking tussen stemmingsdichters en naturalisten in de eerste jaren van de Nieuwe gids’, in Voortgang, jaarboek voor de Neerlandistiek, VIII (1987), 3-37.

Halsema, J.D.F. van ‘Albert Verwey en J.H. Leopold: Wonder en Waan’, in Suzette Haakma (samenst.), De eeuwwende 1900, deel 3, de literatuur, Utrecht 1994, Studium Generale Reeks 9403, 11-42.

Halsema, J.D.F. van Te zoeken in deze angstige eeuw. Sporen van décadence-voorstellingen in de Nederlandse letterkunde aan het einde van de negentiende eeuw, Inaugurele oratie Vrije Universiteit Amsterdam 29 oktober 1993, Groningen 1994.

Hollander, Willem [pseudoniem van W.G. van Nouhuys], ‘Iets over de hedendaagsche letteren’, in De lantaarn 3 (15 april 1887) 8.

Huet, Cd. Busken Literarische fantasien en kritieken, deel 23, Haarlem z.j.

Ising, Arnold ‘Baudelaire's proza’, in De Nederlandsche spectator, (16 februari 1889), 53-55.

Kloos, Willem ‘Hoe “De Nieuwe Gids” tot stand kwam en wat hij heeft gedaan (1885-1910)’, in idem, Letterkundige inzichten en vergezichten, deel V, Nieuwere literatuurgeschiedenis (X). Amsterdam z.j., 147-165.

Kloos-Reyneke van Stuwe, Jeanne Het menschelijke beeld van Willem Kloos, met eind-redactie van Dr. Julius de Boer, Lochem z.j. [1947].

Mont, Pol de ‘De jongste poëzie in Frankrijk, Les Névroses, door Maurice Rollinat’, in De Amsterdammer, (zondag 18 maart 1883), 4.

Nouhuys, W.G. van zie Hollander, Willem.

Paap, Willem ‘Overeenstemming van vorm en gedachte’, in De Nederlandsche spectator, (30 april 1881) 18, 151-153.

Praz, Mario The romantic agony, translated from the Italian by Angus Davidson, Cleveland & New York 1963.

Prick, Harry G.M. Lodewijk van Deyssel. Dertien close-ups, Amsterdam 1964.

[p. 110]

Prick, Harry G.M. De briefwisseling tussen Arij Prins en Lodewijk van Deyssel, uitgegeven, ingeleid en van aantekeningen voorzien door -, 2 delen, 's-Gravenhage 1971.

Roland Holst-van der Schalk, Henriëtte Jeugdwerk 1884-1892, met een inleiding en verantwoording door Garmt Stuiveling, Amsterdam 1969.

Smaele, Paul de Baudelaire, het Baudelairisme. Hun nawerking in de Nederlandsche letterkunde, Brussel 1934.

Thorn Prikker, Johan De brieven van Johan Thorn Prikker aan Henri Borel en anderen 1892-1904, met ter inleiding fragmenten uit het dagboek van Henri Borel 1890-1892, bijeengebracht en toegelicht door Joop M. Joosten, Nieuwkoop 1980.

Tricht, H.W. van & Harry G.M. Prick De briefwisseling tussen Frederik van Eeden en Lodewijk van Deyssel, 's-Gravenhage 1981^2.

Verwey, Albert ‘Toen De Gids werd opgericht...: De negentiende eeuw’, in De nieuwe gids 1 (1885-1886) 5 (juni 1886), 171-195; gebundeld in idem, Toen De Gids werd opgericht, Amsterdam 1897, 37-64.

Verwey, Albert ‘L'Orientation de la Littérature Hollandaise’, in Mercure de France, tome LXV (1907, Janvier-Février), 33-42.

Verwey, Albert Briefwisseling 1 juli 1885 tot 15 december 1888, bezorgd, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Margaretha H. Schenkeveld en Rein van der Wiel, Amsterdam 1995.

Vloten, Johannes van Beknopte geschiedenis der nieuwe letteren, tweede uitgave, Amsterdam z.j. [1876?].