Repertorium van geschiedschrijvers in Nederland 1500-1800

319 Mander, Carel van

Meulebeke (bij Tielt, prov. West-Vlaanderen, België), mei 1548 - Amsterdam, 11 september 1606

Van Mander kreeg zijn eerste onderwijs in Tielt en Gent. Daarna ging hij in de leer bij de schilder en rederijker Lucas d'Heere en vanaf 1568 bij Peter Vlerick. Van zijn vroege literaire produktie is niets teruggevonden. Hij verbleef in Rome van 1575 tot 1577 en keerde via Bazel en Wenen terug naar Vlaanderen. Zijn familie had al haar bezittingen door de oorlog verloren en Van Mander verkeerde in het ongewisse omtrent zijn toekomst. In 1581 vinden we hem in Kortrijk, in 1582 in Brugge, waarna hij zich in 1583 in Haarlem vestigde. Hier bleef hij twintig jaar wonen en stichtte hij een ‘academie’ van geletterden. In juni 1604 verhuisde hij naar Amsterdam. Waarschijnlijk was hij toen al doopsgezind geworden. Zijn activiteiten strekten zich uit van schilderen tot het vertalen van Homerus, Vergilius en Ovidius en het schrijven van poëzie.

a Het schilder-boeck waer in voor eerst de leerlustighe iueght den grondt der edel vry schilderconst in verscheyden deelen wort voorghedraghen. Daer nae in dry deelen t' leven der vermaerde doorluchtighe schilders des ouden, en nieuwen tyds ... Haarlem 1604 [300 pp.; 4^o], Utrecht 1969 (facs.); Amsterdam 1617-1618.

In de herdruk wordt Van Manders tekst gevolgd door een biografische schets van zijn leven, mogelijker-

[p. 269]

wijs door G.A. Bredero geschreven: 't Geslacht, de geboort, plaets, tydt, leven, ende wercken van Karel van Mander, schilder, en poeet, mitsgaders zyn overlyden, ende begraeffenis. Deze schets werd ook zelfstandig uitgegeven: Amsterdam 1624; Rotterdam 1943.

Het schilder-boeck verscheen in drie in doorlopende foliering genummerde delen met apart titelblad:

1-90	Het leven der oude antijcke doorluchtighe schilders, soo wel Egyptenaren, Griecken als Romeynen, uyt verscheyden schrijvers by een ghebracht, en in druck uyt gegheven, tot dienst, nut, en vermaeck der schilders, en alle const-beminders door Charel van Mander, schilder. Mitsgaders daer aen volghende het leven der moderne doorluchtighe Italiaensche schilders. Desghelijcx oock der vermaerde Nederlanders ende Hooghduytschen. Alkmaar 1603, H. Miedema, ed. Amsterdam 1977 (facs.).
92-195	Het leven der moderne, oft dees-tijtsche doorluchtighe Italiaensche schilders. Beginnende aen de ghene, die d'edel schilder-const in dese leste eeuwen weder als van der doot verweckt, oft herbaert, en tot desen onsen tijdt in Italien hebben gheoeffent, en tot meer en meer volcomenheyt gebracht, tot groot nut en vermaeck der schilders, en schilder-const beminders. Door Karel van Mander, schilder, van Meulebeke. Alkmaar 1603, H. Miedema, ed. Alphen a/d Rijn 1984 (facs.).
197-300	Het leven der doorluchtighe Nederlandtsche, en Hooghduytsche schilders. By een vergadert en beschreven door Carel van Mander, schilder. Alles tot lust, vermaeck, en nut der schilders, en schilder-const beminders. Alkmaar 1604.

Het laatste deel werd regelmatig herdrukt:

Het leven der doorluchtige Nederlandsche en eenige Hoogduitsche schilders ... in de hedendaagsche Nederd. spraake en styl overgebragt en vollediger gemaakt door Jac. de Jonghe. 2 dln. Amsterdam 1764.

Le livre des peintres ... Vie des peintres flamands, hollandais, et allemands (1604). H. Hymans, ed. 2 tom. Paris 1884-1885.

Das Leben der niederländischen und deutschen Maler. Textabdruck nach der Ausgabe von 1617. H. Floerke, ed. 2 Bde. München/Leipzig 1906.

Het leven der doorluchtige Nederlandsche schilders. Uit zijn schilderboek getrokken. E. de Bock, ed. 's-Gravenhage 1918.

Keur van levens uit het Schilder-boeck. J. Vorrink, ed. 's-Gravenhage 1925.

Het schilder-boek. Het leven der doorluchtige Nederlandsche en Hoogduitsche schilders. In hedendaagsch Nederlandsch. A.F. Mirande, G.S. Overdiep, ed. Amsterdam 1936, 1943, 1946, 1950.

[p. 270]

Dutch and Flemish painters. New York 1936.

Carel van Mander: Cartea pictorilor. H.R. Radian, ed. Bucuresti 1977.

Carel van Mander en het schilderboek. Levensbericht en bloemlezing. F.P. Huygens, ed. Amsterdam 1977.

Ter liefde der const. Uit het Schilder-boeck (1604) van Karel van Mander. W. Waterschoot, ed. Leiden 1983.

Literatuur

Van der Aa, XII, 1, 126-131; BN, XIII, 291-306; NNBW, I, 1295-1298; F. van der Haeghen, M.-Th. Lenger, ed., Bibliotheca Belgica. Bibliographie générale des Pays-Bas (7 dln.; Brussel, 1964-1975) IV, 42-47; H. Noë, Carel van Mander en Italië; beschouwingen en notities naar aanleiding van zijn ‘Leven der dees-tijtsche doorluchtige Italiaensche schilders’ (Utrechtse bijdragen tot de kunstgeschiedenis III; 's-Gravenhage, 1954); H. Miedema, Karel van Mander. Het bio-bibliografisch materiaal (Amsterdam, 1972); idem, ed., Karel van Mander Den grondt der edel vry schilder-const (2 dln.; Utrecht, 1973); idem, Kunst, kunstenaar en kunstwerk bij Karel van Mander. Een analyse van zijn levensbeschrijvingen (Alphen a/d Rijn, 1981); idem, Karel van Manders Leven der moderne, oft dees-tijtsche doorluchtighe Italiaansche schilders en hun bron. Een vergelijking tussen Van Mander en Vasari (Alphen a/d Rijn, 1984); idem, ‘Overwegingen bij een nieuwe editie van Karel van Manders Leven der doorluchtighe Nederlandtsche, en Hooghduytsche schilders’, in: H. Duits, e.a., ed., Eer is het lof des deuchts. Opstellen over renaissance en classicisme aangeboden aan dr. Fokke Veenstra (Amsterdam, 1986) 278-285.