Repertorium van geschiedschrijvers in Nederland 1500-1800

[p. 253]

307 Lipsius, Justus

Overijse (prov. Brabant, België), 18 oktober 1547 - Leuven, 23 maart 1606

Na zijn eerste opleiding bij de jezuïeten in Keulen studeerde Lipsius vanaf 1563 in Leuven filosofie, natuurkunde, rechten, geschiedenis en oude talen. Hij ondernam een reis naar Rome, waar hij een der secretarissen van Granvelle werd, en naar Wenen; wegens de oorlogsomstandigheden keerde hij niet naar de Nederlanden terug. Hij aanvaardde een hoogleraarschap in de geschiedenis aan de protestantse universiteit van Jena. Toen de religieuze tegenstellingen zich ook in deze stad sterker openbaarden, besloot Lipsius uiteindelijk toch terug te keren: begin 1575 was hij weer in Leuven en voltooide er zijn rechtenstudie. Korte tijd later sloeg hij op de vlucht voor de Spaanse Furie en liet hij zich door J. Dousa Sr.* overhalen een hoogleraarschap in de geschiedenis en de rechten te aanvaarden aan de jonge Leidse hogeschool (1578). Dit wil niet zeggen dat hij een orthodox protestant was geworden. Zijn oriëntatie was veeleer op een niet leerstellig neostoïsch christendom gericht. Na de publikatie van zijn eerste werken in deze richting en na politieke verhandelingen, kwam van de zijde der predikanten en van vrijzinnigen als Coornhert de kritiek los. Lipsius gaf uiteindelijk de voorkeur aan een terugkeer naar Brabant. In 1591 verzoende hij zich te Mainz met de katholieke kerk en in het daarop volgende jaar werd hij hoogleraar in de oude geschiedenis en oude talen te Leuven. Op 14 december 1595 benoemde Philips II hem tot zijn officiële geschiedschrijver. Naast zijn filologische werken, gedichten en redevoeringen hebben zijn neostoïsche tractaten een enorme invloed gehad.

In de volgende lijst zijn de herdrukken van de genoemde werken in de Opera omnia niet opgenomen, evenmin als de verschillende herdrukken van dit verzamelde werk. Voor een volledig overzicht van alle uitgaven kan verwezen worden naar: Van der Haeghen, Lenger, ed., Bibliotheca Belgica, III.

a Saturnalium sermonum libri duo, qui de gladiatoribus. Antverpiae 1582 [151 pp.; 4^o], 1585; Lugduni Batavorum 1585; Lutetiae Parisiorum 1585; Antverpiae 1588; Lugduni Batavorum 1588, 1590; Antverpiae 1598, 1604, 1617; in: J.G. Graevius, ed., Thesaurus antiquitatum Romanarum. 12 tom. Trajecti ad Rhenum/Lugduni Batavorum 1694-1699, IX, 1161-1266.

b De amphitheatro liber. In quo forma ipsa loci expressa, et ratio spectandi. De amphitheatris quae extra Romam libellus. In quo formae eorum aliquot et typi. Lugduni Batavorum 1584 [98 + 31 pp.; 4^o]; Antverpiae 1584, 1585; Lugduni Batavorum 1589; Antverpiae 1589, 1598 (verm.), 1604, 1621; in: J.G. Graevius, ed., Thesaurus antiquitatum Romanarum. 12 tom. Trajecti ad Rhenum/Lugduni Batavorum 1694-1699, IX, 1270-1333.

c Tractatus ad historiam Romanam cognoscendam apprime utiles. Cantabrigiae 1592 [ongepagineerd; 8^o]; Lugduni Batavorum 1592; Francofurti 1609, 1625.

De herdrukken van 1609 en 1625 verschenen onder de titel: Tractatus peculiares octo.

d De cruce libri tres ad sacram profanamque historiam utiles. Antverpiae 1593 [120

[p. 254]

pp.; 4^o], 1594, 1595, 1597; Lutetiae Parisiorum 1598; Antverpiae 1599; Parisiis 1602; Antverpiae 1606, 1629; Brunsvigae 1640; Amstelodami 1670; Vesaliae 1675; Lugduni Batavorum 1695.

e De militia Romana libri quinque, commentarius ad Polybium. E parte prima historicae facis. 2 tom. Antverpiae 1595-1596 [330 + 292 pp.; 4^o], 1598 (verm.), 1602, 1614, 1630.

Het werk bevat:

Deel 1.
1-330	De militia Romana.
Deel 2.
1-255	De militia Romana liber quintus. Qui est de disciplina.
257-292	Analecta sive observationes reliquae ad militiam et hosce libros.

f Poliocerticon sive de machinis, tormentis, telis, libri quinque. Ad historiarum lucem. Antverpiae 1596 [267 pp.; 4^o], 1599 (verm.), 1605-1606, 1625.

Dit werk is bedoeld als een vervolg op De militia Romana (zie: e).

g Admiranda, sive, de magnitudine Romana libri quattuor. Antverpiae 1598 [255 pp.; 4^o]; Parisiis 1598; Antverpiae 1599 (verm.); Romae 1600; Antverpiae 1605, 1617, 1630.

Della grandezza di Roma et del suo imperio lib. IV. Roma 1600.

Admiranda oder Wundergeschichten von der unaussprächlichen Macht Herrlich: und Grossmächtigkeit der Statt Rom und Römischen Monarchey ... Strassburg 1620.

h De bibliothecis syntagma. Antverpiae 1602 [34 pp.; 4^o], 1607 (verm.); [Helmaestadi?] 1614; Antverpiae 1619; Helmaestadi 1620; [Helmaestadi?] 1627; in: G.J. Vossii et aliorum de studiorum ratione opuscula. Ultrajecti 1651, 220-254, 1658; in: J.J. Maderus, ed., De bibliothecis atque archivis virorum clarissimorum ... libelli et commentationes. Helmaestadi 1666, 1-23, 1702.

A brief outline of the history of libraries. Chicago 1907, 1967 (facs.).

i Epistola Lovanii III non. decemb. MDC, LXI Nicolao Hacquevillio, in: J. Lipsius, Epistolarum selectarum centuria miscellanea. Antverpiae 1602, 62-68 [4^o]; in: G.J. Vossii et aliorum de studiorum ratione opuscula. Ultrajecti 1651, 143-155 (onder de titel: De ratione legendi historiam).

Apart uitgegeven als: Epistola, de historiarum lectione. Helmaestadi 1615, 1641, 1659.

j De Vesta et vestalibus syntagma. Antverpiae 1603 [50 pp.; 4^o], 1609 (verm.), 1621;

[p. 255]

in: J.G. Graevius, ed., Thesaurus antiquitatum Romanarum. 12 tom. Trajecti ad Rhenum/Lugduni Batavorum 1694-1699, V, 619-658.

k Diva virgo Hallensis. Beneficia eius et miracula fide atque ordine descripta. Antverpiae 1604 [86 pp.; 4^o]; Parisiis 1604; Antverpiae 1605, 1616.

La Nostre Dame de Hau ... Bruxelles 1605 (twee uitgaven), 1606, 1625, 1661, 1676; Mons 1697; Bruxelles 1714 (deze uitgave ook s.l.s.a.), 1748; [Halle 1816]; Bruxelles 1849, 1859; Malines 1870.

De uitgave van 1661 verscheen onder de titel: Histoire de Nostre Dame de Hale.

Heylige Maghet van Halle. Delft 1605; Brussel 1607 (twee uitgaven), 1643; s.l.s.a.

Unserer lieben Frawen zu Hall im Hennegauw, in: J.-G. Schenck, ed., Unserer lieben Fraw zu Marienthal, Hall, und Sichem. Mainz 1608; apart uitgegeven: Erfurt 1627.

l Diva Sichemiensis sive Aspricollis, nova eius beneficia et admiranda. Antverpiae 1605 [75 pp.; 8^o], 1606, 1620; Lovanii 1623.

De laatste uitgave verscheen als Diva virgo Aspricollis.

Unserer lieben Fraw zu Sichem, in: J.-G. Schenck, ed., Unserer lieben Fraw zu Marienthal, Hall, und Sichem. Mainz 1608.

Histoire miraculeuse, de Nostre Dame de Sichem, ou Mont-aigu en Brabant. Tournon 1615.

m Lovanium: sive opidi et academiae eius descriptio. Libritres. Antverpiae 1605 [119 pp.; 4^o], 1610 (verm.).

n Oratio habita Ienae anno 1572, cum inciperet publice interpretari Cornelium Tacitum, in: J. Lipsius, Orationes octo Ienae potissimum habitae, e tenebris erutae. Darmbstadii 1607, 28-38 [8^o]; Francofurti 1608; Ienae 1726.

o Facis historicae compendium; Patavii Antenoris [1628] 742 pp.; 8^o; Argentorati 1629; Lugduni Batavorum 1645, 1650, 1657; Amstelodami 1689; Londini 1692, 1698.

De beschrijving is naar de tweede druk daar de eerste, Argentorati 1617, onvindbaar bleef. Vanaf 1645 verscheen het werk onder de titel Roma illustrata.
In deze bundel werden samenvattingen van Lipsius' historisch werk bijeengebracht. De uitgave van 1645 is de meest verspreide.

Literatuur

Van der Aa, XI, 507-519; ADB, XVIII, 741-745; BN, XII, 239-289; NBW, X, 403-415; NNBW, III, 775-782; F. van der Haeghen, M.-Th. Lenger, ed., Bibliotheca Belgica. Bibliographie générale des Pays-Bas (7 dln.; Brussel, 1964-1975) III, 883-1125; V.

[p. 256]

A. Nordman, Justus Lipsius als Geschichtsforscher und Geschichtslehrer. Eine Untersuchung (Helsinki, 1932); G. Oestreich, Geist und Gestalt des frühmodernen Staates. Ausgewählte Aufsätze (Berlijn, 1969); idem, Neostoicism and the early Modern State (Cambridge, 1982).

A. Gerlo, e.a., ed., Iusti Lipsi epistolae (3 dln.; Brussel, 1978-1987; uitgave wordt voortgezet).