De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

October 1568.

Item deestyt hoorde men, dat de orloghe in Vranckeryck tusschen de hugenoosche prinschen begonde bitter te worden, also dat men hoorde, dat se malcanderen dapper gesleghen hadden, want des conicx macht werdt groot.

[5 Oktober 1568]

⁺ Item op den 5 dach Octobris, soo werdt tot Antwerpen de uytvaert gehouden van des conicx sone, welck diestyt in alle steden meest gedaen werdt. Ende het gesciede, dat de heeren der stat de natien der cooplieden ontboden, die sy wisten dat sulcx niet geern doen en souden, als Engelsche,

+ De uytvaert van den conicx gedoyden sone in Spaengien.

[p. 48]

Oosterlinghen en Duytschen, die niet in der papen (kercke) en comen gelyck Spaensche, Italiaensche en ander cooplieden, maer het geschiede, dat sy antwoerden, dat waeren de heeren tevreden, dat sy den stoet vermeerderen tot des conicx en der stat eere, dat wilden sy geerne doen, maer niet gehouden misse te hooren noch ten offer te comen. Waerin de heeren tevreden waeren, want den conick en soude den vremptden coopman niet derven dwingen tot den pausdom en ordineerde een capelle oft afsluytinghe, daer sy souden moghen wesen by malcanderen tot dat den dienst gedaen is om met den stoet weder uyt te gaen. Maer doen seyden sy weder, wy willen in een open plaetse blyven, want een ander mocht in comen en doen daer een paep misse doen om te sien oft wy souden blyven. Ende 't verwonderde de Spaensche natie ende borgeren mede, dat sy in desen tyt der grooter vervolginghe soo dorsten spreken⁽¹³⁰⁾.

(130) Zie ook A.C., p. 177. - Het detail betreffende de vreemde kooplieden wijst wel op het bizondere statuut, waaraan deze in zake godsdienst onderworpen waren.

[4 Oktober 1568]

⁺ Item op den 4 dach October, soo nam het volck van den prinsche van Oraengien het kasteelken van Herckenteel in, gelegen over Mase by oft boven Luyck, ende Ducdalbe hadde geern de in stat van Luyck synen wille gehadt om uyt en in te loopen over Mase, maer den gemeynen raet en wilde geen crychsvolck passagie geven noch van d'een noch van d'ander seyde. Ende Ducdalf volck hadde nou Valckenborch verlaten, maer eerst meest berooft; en den prinsche begeerde, dat Ducdalbe wat wycken woude, totdat hy over Mase mocht comen, hy soude hem slach leveren, oft wilde hy overcomen, hy soude 2 mijlen te rugge wycken, maer hy socht alle middel om het overcomen te beletten. Ende Ducdalbe hadde ontallyck vuel minckysers by hem en ander instrumenten om synen vyant te krencken en oock vuel regalle en ander vergif, welck een vroem krijgsman niet en behoorde te gebruyken. Ende op den 6 dach so monsterden de Walen, dier acht vendelen was binnen Antwerpen; monsieur de Ruexs was haer cornel oft overste; sy hebben dicwils gelt van de stat geeyst oft sy dreychden se met rooff: ende het scene dat het nou noot was om na den legher te trecken⁽¹³¹⁾.

+ Kasteel Herckenteel van den prinsche ingenomen.

(131) Over het verzoek van Alva aan den bisschop van Luik om dezen aan te zetten garnizoen in te nemen, zie Mendoça, op. cit., p. 176.
Voor het verder verloop van dezen tocht zie men nu ook het verslag van Courteville, bij Gachard, Correspondance de Guillaume le Taciturne, t. III, p. 319.
Ook H. Hettema, ‘De route van Prins Willem in 1568’, in Bijdr. v. Vaderl. Gesch. en Oudheidkunde, VI^e reeks, deel 3, aflev. 1 en 2 (1925).

[6 Oktober 1568]

⁺ Item op den 6 dach October, so werden tot Antwerpen 400 veerdelen rogghe en terwemeele uytgevuert tscepe na Ducdalf legher, welcke het clooster oft aptije van S. Michiels binnen Antwerpen moest leveren; in dese maniren, creech hy noch van alle steden dorpen en cloosteren synen legher gespijst, want hy gaf de soldaten so vuel wils, dat niemant haer vuel en socht te brengen om profyt aen te doen⁽¹³²⁾.

⁺ Item op den 6 dach October so quamen tot Antwerpen gearriveert noch 3 vendelen Spaengiarden over de 600, niet sterck in als, en waeren meest ongewapent en leelyck jonck gespuys en werden gelogiert op de dorpen buyten de stat. Ende op den selven dach so monsterden tot Antwerpen de 8 vendelen Walen, die in Antwerpen lagen, daer monsieur de Reulx cornel af was, ende hebben overlast genoch gedaen in der stat, willende haer betalinghe van de stat hebben⁽¹³³⁾.

Ende in der nacht quamen vuel posten tot Antwerpen, die seker

+ 400 vierdelen meele uyt de apdye van Sinte Michiels na Ducdalfs legere.

(132) Over deze leveringen zie R. van Roosbroeck, op. cit., p. 344.

+ Noch 600 Spaensche leelycke jonge soldaten arriveeren tot Antwerpen.

(133) A.C., p. 178.

[p. 49]

⁺ tijdinghe brachten uyt Ducdalf legher, als dat den prinsche desen dach ontrent den avent met alle syn ermije over de Mase was gecomen tusschen Stockem en Maseyck ende eenighe wagens met gelde, die den 5 dach uytgereden waren na Ducdalf legher quamen wederom, want 't en was nou geen tijt om gelt te tellen. Ende op den 7 dach soo trocken terstont 4 vendelen Walen uyt Antwerpen na Breda en Diest, des prinschen steden, om⁺ dat gernisoen daer te verstercken, mits vreesende dat 't prinschen volck derwaerts comen soude ende oft de knechten te swack waeren, de borgeren haer souden willen overgheven. Na dit overcomen hadden langhe⁺ vuele menschen gehaeckt, hopende dat de steden dan souden teghen Ducdalbe rebelleren en den prinsche bijstant doen. Maer de duvel werdt te seer ontsien, so lange hem den steert niet gecort en werdt en oock was al van syn volck overal meest, en de geestelycke hebben langhe wel sorge gedraghen, dat alle wethouders en goeverneurs der steden al goedt paeps en Spaensch gesint waeren⁽¹³⁴⁾.

⁺ Item terstont als nou den prinsche met syn ermeye over de Mase was, te weten omtrent 12.000 ruyteren ende 15.000 knechten, de spraecke was wel van meer, so sondt hy Ducdalbe, die synen legher tusschen Mastricht en Luyck te Bilse hadde, een ambesaet, hem gevende een handschoen om slach te leveren oft dat hy uyt den lande trocke, welcken bode hij terstont met leersen en sporen, so hij gereden quam, dede hangen aen een boom, welck geen Torcken en souden doen, gevende altoos de ambesaeten vryheit⁽¹³⁵⁾.

⁺ Ende hy hadde by hem groote menichte van boerenwagenen, also dat hy daermede een seer stercken wagenborch maeckte doereen gevlochten, also dat de ruyteren aen synen legher niet en conden doen, ende den prinsche conde qualyck victalie kryghen, want alle steden waeren voer hem gesloten, maer hy omringde Ducdalf legher also, dat hem oock qualyck iet conde toecomen.

+ Den prinsche quam met syn ermeye over Mase.

+ Ducdalbe dede Diest en Breda en ander steden versien van soldaten.

+ Walen uyt Antwerpen.

(134) Betreffende den overtocht der rebellen over de Maas, zie R. van Roosbroeck, op. cit., p. 346 en de aldaar gepubliceerde brieven.

+ Ducdalbe dede des prinschen ambesact hangen.

(135) Zie Mendoça, op. cit., p. 171.

+ Duedalbe sluyt hem in een seer vasten wagenborch tot Bilsen.

[9 Oktober 1568]

Item op den 9 dach Octobris mits Ducdalbe oft syn aenhangers groote sorghen droeghen voer Antwerpen, vreesende dat de borgers haer souden rebelleren, so leyden sy nou de 2 vendelen Duytsche, die op 't casteel laghen by sommighe Spaengiarden in de borgers huysen, daer oock noch 4 vendelen Walen laghen. Ende op de merckt brachten sy vier stucken gescuts om die wel te bewaeren ende de 600 Spaengiarden, die den 6 dach arriveerden, werden nou van de dorpen in 't casteel geleyt by de andere: ende vuel gescuts werdt er op de wallen van het casteel gestelt, al recht oft de vijant voer de hant geweest hadde⁽¹³⁶⁾.

(136) A.C. p. 178.

[10 Oktober 1568]

⁺ Item op den tienden dach was 't tot Antwerpen geboden processie generael te gaen, bevelende oock den volcke 3 daghen dese weke te vasten en te bidden ende penitentie te doen, gelyck de ninivieten, opdat se mochten den prinsche haeren vijant verwinnen, en dat Ducdalbe mocht victorie kryghen, seggende de plaghen syn over den hals, maer 't gemeyn volck, hoepte meest dat haer verlossinghe was naeckende⁽¹³⁷⁾.

+ Processie omdat Ducdalbe mocht victorie krijgen.

(137) Ook op 29 September was een processie uitgegaan, als dankzegging en tevens de hulp van God inroepende voor het sukses van Alva's benden.
Zie A.A., dl. I, p. 423.

[p. 50]

⁺ Item deestyt so reden sommighe heeren uyt Antwerpen, die de meeste liefhebbers waeren van Ducdalbe als den mercktgrave, scoutet en amptman na de Kempen, alle de dorpen dore, verbiedende de boeren den prinsche iet toe te seynden ende haer gebiedende haer coren uyt te dorsen ende in de steden te brenghen: ende dit was overal gedaen, want alle overste der steden waeren den tirant toegedaen, welcke nou nochtans wat benautheyt hadde, seynde geheel omsingelt van des prinschen menichte, also dat sommighe van Ducdalf raet in Antwerpen wesende, haer goeden maeckten op te packen na Vlaenderen, vreesende dat hy den slach verliesen sou, en dat den prinsche dan terstont voer Antwerpen vallen sou. Maer⁺ 't was oock te duchten, dat den prinsche victalie gebreck sal hebben, want geen steden en vielen hem toe gelyck hij wel gehoept hadde⁽¹³⁸⁾.

⁺ Eenighe Spaengiaerden, die van des prinschen volck gevangen waeren, werden levendich haer tonghe uytgetrocken, d'ooghen uytgestoken en voorts gedoyt tot wraecke van den gehanghen ambesaet ende sommighe Walen werden in synen legher gesonden om dat te vercondighen.

+ Heeren uyt Antwerpen reysen uyt om t' graen te doen inbrengen.

+ Ducdalbe besingelt.

(138) Die graanlevering schijnt inderdaad niet zoo gemakkelijk te zijn gegaan: rond Breda was o.a. de hulp van legerbenden vereischt. - A.C., p. 177, ook p. 178.

+ Spaenigarden met tormenten gedoyt.

[12 Oktober 1568]

⁺ Item den 12 dach, so werdt oock in alle steden en dorpen verboden den prinsche te spijsen en geboden alle graen in de steden te vuren en hoy en stroy te verbranden, en oock werdet verboden nieuwe tydinghe te verseggen en wie eenighe boecxkens hadde van die den prinsche hadde laten uytgaen als hier vore verhaelt is, dat hy die sou overbrenghen op pene van lyf en goedt: en wie een wiste, dat iemant een hadde sou 20 gulden hebben van aenbrenghen⁽¹³⁹⁾.

Item des nachts na den 12 dach ginghen 2 vendelen Duytsche 't scepe uyt Antwerpen om voorts in Mechelen en van daer op Loven te geraecken, om eenighe provande in Ducdalf legher te convoyeren, waert mogelyck!

⁺ Deestyt is 't gesciet tot Breda, dat een scoenlapper botteclapper geseyt hadde: ‘Ons prinschen wilt tegen Ducdalf oorloghen en wat raet als hy erm gecryght sal syn? Best comt hy dan by my leeren lappen!’ En nou was dit op syn deure gescreven:

Gy scoenlapper en laet u niet verlangen
ons prinsche, u heer, u leerjongen compt, hy sal u doen hanghen!

+ Geboden coren in de steden te brengen en hoy en stroy te verbranden.

(139) Zie A.A., dl. II, p. 425. - Vermoedelijk werd ook de ‘Justificatie’ van den prins in de stad verspreid.

+ Cluchte tot Breda gesciet.

[14 Oktober 1568]

⁺ Item op den 14 dach Octobris, so quamen wederom 4 vendelen Walen in de stat van Antwerpen liggen by de andere, in plaetse, dat er 2 vendelen Duytsche uytgetrocken waeren. Ende dese Walen quamen uyt Breda, also dat dese stat altoos grootelycks belast werdt ende alle borgeren werden bescreven en oock alle vremde gesellen; ende elck moest maken eenen brief te kryghen van syn leste woonplaetse, onderteekent van den prochiaen aldaer om te weten, dat se goedts paeps oft catholicx waeren oft moesten vertrecken⁽¹⁴⁰⁾.

⁺ Ende deestyt waeren vuel clercken vluchtende uyt Loven en oock sommighe borgeren van Brusel en Mechelen, vluchteden na Antwerpen en elders, maer den borgeren van Loven werdt het scerpelyck verboden, maer de clercken lieten sy vluchten. Ducdalf lach noch besinghelt van des

+ Soldaten en beschryvinge in Antwerpen doer papen raet.

(140) A.C. p. 178.

+ Hoe Ducdalbe begraven lach in eenen seer stercken waghen borch tot Bilsen by Mastricht en van den prinsche omringt.

[p. 51]

⁺ prinschen menichte, maer synen legher lach vast gesloten in een seer stercken waghenborch, onverwinnelyck, sommighe seyden van tien dicke, by Mastricht tot Bilsen, maer men sorchde, dat den prinsche mits syn menichte van peerden so haest gebreck sou hebben als Ducdalbe en mits oock alle steden voer hem gesloten waeren.

+ Vlucht uyt Loven. Brusel en Mechelen.

[15 Oktober 1568]

⁺ Item op den 15 dach so quamen tot Antwerpen 17 wagens met poeder en clooten gelaeyen op 't casteel, die uyt Mechelen gevaren waeren na Ducdalf legher, maer en conden daer niet by comen en werden nou hier brocht.

⁺ Item deestyt was den prinsche van Oraengien persoonelyck binnen de stat van St. Truyden, waer hy eerst eenen ambesaet gesonden hadde: ende de borgemeester weygerde hem en syn volck in te laeten doer raet van den apt, aldaer dies er gescut na de stat gestelt werdt; maer als de borgeren dit merckten so ontweldichden sy de sluetelen, en deden de poorten open, want sy seyden dat se geen wacht tegen den prinsche, maer teghen de Spaengiarden hielden. Ende als den prinsche binnen was, so logierde hy in de apdye, en des abs goedt en silver werdt al bescreven ende hy werdt bewaerdt als gevangen; ende cloosteren en papen moesten 't volck meest logieren, en men backte en broude daer vuel voer des prinschen legher, corts daerna creech hy Leewe oock in⁽¹⁴¹⁾.

+ 17 wagens met poeder en konden by Ducdalf niet.

+ Hoe den edelen prinsche in S. Truyden quam en den apt gevangen nam.

(141) Mendoça, op. cit., p. 195.

[17 Oktober 1568]

⁺ Item op den 17 dach Octobris so ging men tot Antwerpen processie generale met den sacramente, vermanende 't volck tot bidden voer Ducdalbe, die sy self seyden, dat in noot was van victalie. Sommighe Spaensche cooplieden seyden brieven te hebben van victorie, daer geen ander volck tydinghe af en hadde, dan eenighe scermutsingen gescieden⁺ somtyt. Desen selven dach quam tot Antwerpen noch een van Ducdalf sonen, 't sey eygen of behout oft bastaert, dese quam in poste uyt Spaengien doer Vranckeryck en brocht noch 5 oft 600 Spaengiarden mede, die scepe in Zeelant gearriveert waeren; dese reede des avonts weder uyt met 20 scutten en 2 wagens bagaetsie om middel te soecken by syn vader te geraecken⁽¹⁴²⁾.

+ Processie om voer Ducdalbe te bidden.

+ Noch een van Ducdalf sonen comen met Spaengiarden.

(142) A.C., p. 179.

[18 Oktober 1568]

⁺ Item op den 18 dach Octobris quamen noch 2 vendelen Walen binnen Antwerpen, die uyt Henegou waeren, also dat er 10 vendelen in de stat waeren sonder de Spaengiarden, die op 't casteel laghen; ende op den 17 dach was er in den legher een dapper scermutsinge gesciet. Ende voerwaer dit was eenen crych sonder gnade: men rantsoende geen gevangene⁺ oft weynich, ja Ducdalf hinck meer dan soldaten, als wegelieden en provandiers, die den prinsche dienden en in syn handen quamen.

+ 10 vendelen Walen nou in Antwerpen.

+ Crych sonder rantsoeninge.

[20 Oktober 1568]

⁺ Item op den 20 dach Octobris so quam wederom een tijdinghe, als hoe dat in Vranckeryck wederom eenen grooten slach gesleghen was, waervan de tydinghe was, als dat den prinsche van Condé en andere hugenoosche prinschen den slach gewonnen hadden, ende den conick en die van Guise en andere pausche voerstanders vuel volck verloren hadden; nochtans was er van beyde seyden groot volck gebleven. Ende

+ Slach in Vranckeryck om de religie.

[p. 52]

des conicx macht was noch groot en groeyde seer, also dat men hoorde dat sommighe hugenoosche soldaten herwaerts te lande inweken, mits sy van de ermeye afgesceyden waeren ende vervolcht werden: de sprake quam van vuel duysenden, maer ick geloove, dat se over 3.000 niet en waeren en waeren al in 't monnixgrau bervoets gekleedt; de spraeck was oock onder een iegelyck, dat se den prinsche tot assistentie quamen, maer sy sochten self bystant⁽¹⁴³⁾.

(143) Over de Fransche hulp en de geringe gevechtswaarde hiervan, zie R. van Roosbroeck, op. cit., p. 356. - Brief van Alva, 17 Oktober.

[21 Oktober 1568]

⁺ Item op den 21 dach seer subijt so trocken alle de Walen, 10 vendelen uyt Antwerpen, na Mechelen en Brusel, mits tydinghe hebbende, dat de voersyde Franssoysen haer vertoont hadden voer Brusel en haer hielden in 't bossche van Zenuwen, niet wetende wat sy van sinne waeren⁽¹⁴⁴⁾.

+ 10 vendelen Walen seer subyt uyt Antwerpen trecken na Brusel.

(144) A.C., p. 179.
R. van Roosbroeck, op. cit., p. 349.

[22 Oktober 1568]

Ende op den 22 dach so trocken 4 vendelen Spaengiarden uyt het casteel van Antwerpen na Vilvoorden, also dat se voer haer steden wel⁺ sorge droeghen: en nou en was in de stat geen volck, maer noch waeren 5 vendelen Spaengiarden op 't casteel ende de scutterijen waeckten nou de poorten der stat, maer niet langhe en werdt het haer betrout, want op den 24 Octobris so arriveerden uyt Zeelant 600 Spaengiarden, die⁺ stracx uyt Spaengien gecomen waeren so voerseyt is: ende dit was een gepuffelt: dese werden in de stat geleydt, hoewel op 't casteel plaetse genoech was. Ende wat er erm naeckt aenquam, 't werdt hier al gekleedt als jonckers.

⁺ Item op den 20 dach en den nacht daerna, so hoorde men tot de stat van Antwerpen toe vuel groot gescuts afgaen, waer dore men meynde eenen seer grooten slach gesleghen was. Maer Ducdalbe en wilde uyt syn waghenborch niet, also dat het al niet dan scermutsingen en syn geweest en vuel verloren scueten. Nochtans hoorde men, dat hy ten minsten wel 5.000 peerden hadde; maer hoe 't was oft niet, die beyde de leegers gesien hadden, verclaerden na haer beste duncken, dat den prinsche wel 3 ruyteren teghen een hadde, maer hy en hadde maer 30 vendelen. Maer ick geloove, dat 't getal minder was: des prinsche ermeye trocke eensdeels af om de Franssoysen te ontsetten en in synen legher te halen, en daerom hadde hy geern Ducdalf legher uytgelockt en daer is er tenminste 13 of 1500 geslagen van beyde seyden. Ducdalbe volchde wel, maer sloech terstont weder eenen wagenborch. Van dese scermutsinge liep de mare⁺ overal, dat er eenen grooten slach gesleghen was, maer ten hadde niet te bedieden; maer den prinsche meynde de stat van Tienen wel subeyt te overvallen en te beloopen om vuel victalie dier in was, maer Ducdalbe dede beletsel met scermutselen en sloech nu syn wagenborch daeromtrent⁽¹⁴⁵⁾.

+ Geweken hugenoosen voer Brusel.

+ 600 Spaengiarden arriveeren tot Antwerpen.

+ Den prinsche dede grote scermutsinge op Ducdalf legher.

+ Ducdalf legher nou by Tienen.

(145) Bedoeld is hier het gevecht van Lijsmael (Linsmeau), waar ongeveer 2000 rebellen zouden gesneuveld zijn, loc. cit., p. 351.
Mendoça. op. cit., ab pag. 199.

[25 Oktober 1568]

⁺ Item op den 25 dach Octobris, so quamen tot Antwerpen ontrent 20 van Ducdalf ruyteren in, waerin sommighe paepen en Spaensche cooplieden blijde waeren, want sy in langhe geen seker tydinghe van haer vrinden gehoort en hadden: ende waeren som tot vluchten gestelt en som wech, doer dien sy gehoort hadden, dat sy besingelt waeren, daer vuel

+ Acht wagens met gelt werden uyt Antwerpen gesonden na Ducdalf legher die nou by Lueven lach.

[p. 53]

borgers in verblijt waeren, en lieten haer noch voerstaen dat dit incomen een teeken van scueringhe was, maer men sach dat se den 26 dach weder uyt reden met 6 wagens, daer tonnekens met gelt op waeren, en haeren legher lach nou te Heveren bij Loven, ende des prinschen legher lach nou ter Vueren tusschen Loven en Brusel, al waer nou de Franssoysen die haer een wyle by Brusel gehouden hebben by hem quamen; maer men vermoeyde, dat den prinschen ten leste sou moeten wycken, by foute van victualie, want geen steden hem mede en vielen oft weynich, Ducdalbe⁺ ontsiende en beset seynde; also spreyde den prinsche hem wyt en breet ende hielt den apt van S. Truyden by hem gevanghen en eyste 20.000 (gulden) ransoen van de stat van Leewe, welck dede den grave van 't Heerenberghe in 't prinschen naem, want als hy Leewe eerst opeyste so versochten sy bystant aen die van Tienen om de stat teghen te houden. Maer de heeren trocken selfs by den prinsche in den legher om gratie ende 30.000 gulden eyste den prinsche tot ransoen van den apt van Sint Truyden⁽¹⁴⁶⁾.

+ Den apt van Sint-Truyden werdt op 30.000 gulden ransoen gestelt boven dat alle syn silver hem berooft was.

(146) Rachfahl, op. cit., p. 515 en volgende.

[26 Oktober 1568]

⁺ Item op den 26 en 27 dach Octobris so ginck men tot Antwerpen processie generale en men dede dicwels singende missen om te bidden, dat Ducdalbe, haeren voervechtere, mocht victorie hebben; maer die niet paeps en waeren noemptden dit moortmissen en dat wel met reden, want haer hert en was niet dan moorden, soo men sien sal bijdien de Spaengiarden het landt inhouden connen.

⁺ Item deestyt so quam de tydinghe, als hoe dat ons conicx vrouwe in Spaengien gestorven was, welck was syn derde en was des conicx dochtere van Vranckeryck, suster van conick Carel de 9 nou present residerende. Het volck presumeerde, dat sy oock van den inquisitien meesters vergeven was, gelycke des conicx sone, omdat sy niet advertissement gedaen en hadde in 't eerste van desen jaere, doen hare camenieren en dienstjufvrouwen scriftuerlycke boecken waeren lesende en som gevangen werden: nou Godt is 't al bekent⁽¹⁴⁷⁾.

+ Biddinghen met missen ende processien voer Ducdalbe.

+ Van de doot van ons conicx Philippus huysvrouwe in Hispaengien.

(147) Elisabeth de Valois, koningin van Spanje, stierf den 3 Oktober 1568. Over haar ziekte en dood, zie Gachard, La Bibliothèque Nationale à Paris, dl. II, p. 260. Ook Prat, Histoire d'Elisabeth de Valois. Paris, 1859.

[28 Oktober 1568]

⁺ Item op den 28 deser maent so gescietde wederom dapper scermutsinghen tusschen des prinschen en Ducdalf legher ende men hoorde, dat des prinschen volck doer de scanschen gebroken was ende synen legher wel gesceynt soude hebben; maer vermoeytden dat sommighe van 't prinschen lieutenants en ander heeren dat niet en wilden, maer de knechten meer achterhielden dan aenvuerden; 't scene om beters wille, maer Godt weet alle dinc, Ducdalbe en spaerde geen gelt aen verraderyen en heeren om te coopen. Nochtans beval hy syn soldaten in Mechelen, Loven, Lier, Brusel en overal scerpe wacht te houden, want hy vreesde, dat den prinsche eenighe stercke steden in crygen sou met eenen loop en doer bystant van borgerye.

⁺ Item deestyt so is den hertoch van Holst(eyn) in 't landt gecomen met een deel ruyteren en knechten men seyde van 4.000 als, en bedorf het landt over Mase: en men conde niet hooren wie hy diende; hy beroofde de kercken so wel als de boeren; men seyde meest, dat het hof aen hem

+ Dapper scermutsinge in de leghers.

+ Hoe den hertoch van Holstein in 't landt quam met ruyteren en knechten.

[p. 54]

ten achter was en also om betalingen quam ende niemant dienst en dede⁽¹⁴⁸⁾.

(148) De hertog van Holstein werd door de bevolking soms beschouwd als de generaal van de rebellenbenden: hij was de zaak van Oranje krachtdadig bijgetreden. Rachfahl, op. cit., 447, 466.

[29 Oktober 1568]

⁺ Item op den 29 dach Octobris, so werdt tot Antwerpen wederom afgelesen, dat alle degene die den leegher ducque de Alva begeeren te victalieren, souden vrij wesen van alle tollen, imposten en acsysen; ende was nou by Loven ende den heere van Berlaymont bleef borge voer alle de scade, die de provandiers die dese sake aangrepen, souden moghen lyden, versekerende dat de passagie op Loven vry was te water en te lande; also dat sy groote neersticheit deden, want daer is broots gebreck geweest ende nou waeren vuel hoeren en naloopers uyt den legher gebannen ende sommighe knechten sceyden oock uyt den legher.

⁺ In 't eynde deser maent so brack den prinsche van Oraengien synen legher wederom oppe van ter Veuren by Brusel en sloech neder tusschen Tienen en Loven en streckte hem oock tot by Diest, also dat sommighe seyden, hy waer geerne weder over Mase uyt den lande, welck 't gemeynte meest niet en geloofde. Ende den borgemeester van Leewe was by Ducdalbe gecomen om hem te verontsculdigen, dat het teghen synen danck was dat 't prinschen volck daer, ingecomen was; maer Ducdalbe die vraechde of hy geen meester van syn gemeynte en was, waerom hy se also⁺ regeerde, en dede hem hanghen. Ende sommighe heeren van Diest waeren oock op wegh om hem aen te spreken en dat het haer scult niet en was, dat syn volck daer niet in en was; ende dit hoorende van Leewe, so vreesden sy hem aen te spreken, ende begeerden nou dat hy daer gernisoen sou seynden. Maer deweyle sy nou uyt waeren, so syn de borgeren binnen⁺ Diest seer twistich geworden tot vechtens toe, want sommighe waeren den prinsche, haeren heere, trouwe en hadden hem geern in gehadt oft syn volck, en sommighe wilden de Spaengiarden: maer het werdt noch geslist sonder bloetstorten⁽¹⁴⁹⁾.

+ Gebodt om Alva te spysen op Loven.

+ 't Prinschen legher nou by Tienen.

+ Borgemeester van Leewe gehangen.

+ Grooten twist in Diest.

(149) Over het gebeurde te Diest, zie R. van Roosbroeck, op. cit., p. 353 en p. 359, brief van Alva in dato 27 Oktober. - Mendoça, op. cit., p. 125. - Ook Kervijn, op. cit., dl. V, p. 177.

[31 Oktober 1568]

Den lesten Octobris so gesciedender dapper scermutsinghen voer Tienen, duerdien 't gernisoen, dat Ducdalbe vuel daer in hadde, uytquam teghen 't prinschen volck, also dat Ducdalbe selve posten tot Antwerpen sondt, dat den prinsche Tienen in hadde en dat men goey wacht sou houwen; maer haest screef hy weder contrarie⁽¹⁵⁰⁾.

⁺ Item deestyt vertrocken sommighe Spaensche soldaten onlancx uyt Spaengien gecomen uyt Antwerpen in 't casteel, daer haer bedden en matrassen met syn toebehoorten, van statsweghen bestelt, moesten bereet wesen. Ende sommighe van haer oversten namen haer bedden ende toebehoorten en ander service van handoeken, servetten, scotelen, potten, stoelen en al mede en als de borgeren daer teghen seyden, seyden sy: ‘'t Hoort al ons’. Noch eenighe bleven in stat ligghen, al waeren de gemeyn soldaten op 't casteel. Sey men van vertrecken, so seyden sy: ‘vertreckt gy, 't is ons al gegeven wat in 't landt is eer wy uyt Spaengien sceyden’; en sommighe soldaten seyden oft haer wysgemaeckt was, dat sy vuel huysen en straten en steden scier ledich vinden souden en vol

(150) Mendoça, op. cit., p. 150: het bericht was evenwel voorbarig.

+ Wat de stat van Antwerpen al lyden moest van de soldaten.

[p. 55]

goedts, so de ketters verlopen waeren. Godt betert, daer waeren ledighe huysen genoech, verloopen was 't volck om de vervolginghe en de vryheyt der conscientie elders te hebben, maer 't goedt was uyt: som mede, som heymelyck vercocht en so voorts.

⁺ Item deestyt hoorde men dat in Oostlandt omtrent Denemerken by 300 scepen bedorven en verdroncken waeren met coomenscap, van welcke scade in Hollant by duysent verdroncken menschen aengecomen seyn; men hoorde, dat de Oosterlinghen met een groote menichte nou meynden tot Antwerpen te arriveeren, maer dit was groot achterdeel; ten anderen hadden sy wel gehoept, dat voer haer compste Ducdalbe verdreven sou syn, daer 't hem oock noch qualyck toe stelde⁽¹⁵¹⁾.

+ Groote scipsscade in de Oostersche Zee.

(151) Niet in de A.C. vermeld.